της Κατερίνας Μάτσα
ΜΑΡΙΑ ΦΑΦΑΛΙΟΥ, Κορίτσια στο περιθώριο – Μαρτυρίες, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2022
Το σκάνδαλο που ήρθε στην επιφάνεια με τις καταγγελίες των παιδιών της «Κιβωτού» δίνει στο βιβλίο αυτό, πέραν των άλλων και την αξία της ουσιαστικής συμβολής στον προβληματισμό και το διάλογο που αναπτύσσεται σχετικά με τις προνοιακές δομές και τα ιδρύματα. Το θέμα του είναι τα κορίτσια στο περιθώριο της κοινωνίας, από τη σύσταση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα, μικρά κορίτσια που, για διάφορους λόγους, oδηγήθηκαν σε ιδρύματα, δημόσια και ιδιωτικά.
Η συγγραφέας του, η κοινωνική ψυχολόγος Μαρία Φαφαλιού, γνωστή από την κοινωνική προσφορά και δράση της, αλλά και από προηγούμενα βιβλία της, «Ιερά Οδός 353», «Γυναίκες στη φυλακή», « Κορίτσια σε περίκλειστους χώρους», κάνει μια βαθιά τομή στο σώμα της ελληνικής κοινωνίας. Αναδεικνύει μέσα από μαρτυρίες των κοριτσιών, αλλά και κατοίκων της περιοχής των ιδρυμάτων σε κάποιες περιπτώσεις, εκθέσεις των επιμελητών ανηλίκων, δημοσιεύματα του Τύπου και έργα σημαντικών λογοτεχνών, τους υλικούς όρους της οικονομικής και κοινωνικής εξαθλίωσης, της φτώχειας, της ζητιανιάς, της αρρώστιας, της εγκατάλειψης, των προκαταλήψεων που οδηγούσαν αυτά τα παιδιά στα ιδρύματα. Παρουσιάζει, επίσης, και το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας τους.
Το βιβλίο χωρίζεται σε χρονολογικές ενότητες. Αρχίζει από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930, όταν ιδρύονται φιλανθρωπικές οργανώσεις, ορφανοτροφεία, αναμορφωτήρια, άσυλα. «Η ιδρυματική μεταχείριση των ανηλίκων στη χώρα μας ξεκινά θεσμικά στις αρχές του 20ού αιώνα με τη μορφή ασύλων» (σ. 32). Παρουσιάζει, πολύ ρεαλιστικά, το ζήτημα των υπηρετριών, της εργασιακής και συχνά σεξουαλικής εκμετάλλευσής τους στα σπίτια των «καλών οικογενειών». Δεκατριάχρονες υπηρετριούλες… με πείρα. Ο ερχομός των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής, οι κοινωνικές ανακατατάξεις που έγιναν τότε, αλέθοντας στις μυλόπετρες της κρίσης χιλιάδες νέα κορίτσια, που κατέληξαν στα μπορντέλα, επειδή δεν είχαν στον ήλιο μοίρα. Είναι χαρακτηριστικοί οι στίχοι της Γαλάτειας Καζαντζάκη, που παρατίθενται στο βιβλίο. «Πνιγμένου καραβιού σάπιο σανίδι, όλη η ζωή μου του χαμού, μα απ’ την κόλασή μου σου φωνάζω, εικόνα σου είμαι, κοινωνία, και σου μοιάζω». Σε αυτήν την χρονική περίοδο δημιουργούνται φυλακές, αναμορφωτικά σχολεία, Εμπειρίκιον Αναμορφωτήριον, δικαστήρια ανηλίκων. Συναρπάζει τον αναγνώστη η αναφορά στην τραγική ζωή της γνωστής τραγουδίστριας Σωτηρίας Μπέλλου.
Το επόμενο κεφάλαιο αφορά τις δεκαετίες του 1940 και του 1950, εποχές μεγάλης φτώχειας, πείνας και απελπισίας. Παιδιά του πολέμου, παιδιά εγκαταλειμμένα για μήνες σε νοσοκομεία, παιδιά παραστρατημένα, παιδιά σε αναμορφωτήρια. Συγκλονιστικές οι μαρτυρίες των ίδιων των κοριτσιών, όπως τις αποδίδει η πένα σπουδαίων λογοτεχνών. Περιγράφεται ακόμα και το «σιδέρωμα» της 12χρονης ψυχοκόρης Σπυριδούλας από τα αφεντικά της, μια υπόθεση που το 1955 είχε συνταράξει το πανελλήνιο. Το 1954 ιδρύθηκε η υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων, που αλώνιζαν τις παραγκουπόλεις για να βρούν δουλειά στα παιδιά ή να τους εξασφαλίσουν στέγη σε κάποιο ίδρυμα, στις περιπτώσεις που δεν υπήρχε οικογένεια.
Ακολουθεί το κεφάλαιο που αφορά τις δεκαετίες 1960 και 1970, δεκαετίες που σφραγίζονται από μεγάλα γεγονότα, τη δικτατορία των συνταγματαρχών, το Μάη του 1968, την εξέγερση του Πολυτεχνείου, την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Μέσα σε αυτά τα ιστορικά πλαίσια δρούν οι Επιμελητές Ανηλίκων, καταβάλλοντας υπεράνθρωπες προσπάθειες για να εφαρμοσθούν αναμορφωτικά μέτρα σε ανήλικα παιδιά, βιασμένα, ορφανά, δυστυχισμένα. Παιδιά που είχαν τόση ανάγκη από μια ζεστή αγκαλιά, για να αντέξουν τον πόνο των αλλεπάλληλων βιασμών τους από τους φύλακες των ιδρυμάτων που τα φιλοξενούσαν. Τραγικές οι μαρτυρίες τους, συγκλονιστικές οι αφηγήσεις των επιμελητών ανηλίκων, αλλά και σπουδαίων πνευματικών ανθρώπων. Μέσα απ’ όλα αυτά γίνονται πολύ καθαρές οι καταστροφικές για τον ψυχισμό των ανηλίκων συνέπειες του ιδρυματισμού, το δράμα της κοινωνικής αποξένωσης που γεννά ο εγκλεισμός σε ίδρυμα, ο κοινωνικός στιγματισμός…
Στο επόμενο κεφάλαιο, που αφορά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, περιγράφεται η μεταφορά του Ιδρύματος Αγωγής Θηλέων από τους Αμπελοκήπους στου Παπάγου. Ποιες συνθήκες επικρατούσαν εκεί; Μιλά από μόνη της η κραυγή απελπισίας 8 ανηλίκων τροφίμων ηλικίας 14 έως 17 ετών, που προσπάθησαν να αποδράσουν από την κόλαση, όπου ζούσαν. Δεν τα κατάφεραν και έτσι έγραψαν ένα γράμμα, γράμμα- κραυγή προς τον έξω κόσμο, ανοιχτή καταγγελία της κοινωνικής υποκρισίας που συντηρεί την καθημερινή βαρβαρότητα.
«Σφαλιστή η σιδερένια πόρτα. Ένα πολύ μικρό παραθυράκι έχει μόνο, που όταν χτυπήσεις το κουδούνι, θα άνοίξει και θα αντικρύσεις τα μάτια εκείνου που θάρθει στο άκουσμα του ήχου. Ψηλοί μαντρότοιχοι που περικλείουν το κτίριο του Αναμορφωτηρίου Παπάγου. Γύρω-γύρω χωματόδρομος, πεταμένα άδεια πακέτα από τσιγάρα, συνταγές από φάρμακα, τελειωμένα καλλυντικά. Απομόνωση. Αυτό το συναίσθημα το αισθάνεται αμέσως οποιοσδήποτε πλησιάσει εκεί… Αυτό που θέλουμε από σας είναι να δώσετε στον έξω κόσμο να καταλάβει ότι δεν είμαστε ανήθικες όπως μας αποκαλούν, αλλά είμαστε παιδιά που για κάποιο λόγο έχουμε προβλήματα επικοινωνίας με τους δικούς μας…». (σελ. 248)
Το ίδρυμα αυτό έκλεισε οριστικά το 1997, μετά από 17 χρόνια λειτουργίας, ουσιαστικά εγκαταλείφθηκε, έμειναν πεταμένα στο χώρο ακόμα και τα αρχεία του, οι ζωές των κοριτσιών που είχε στεγάσει όλα αυτά το χρόνια. Δείγμα κι αυτό της αναλγησίας του κράτους.
Στο τελευταίο κεφάλαιο η Μαρία Φαφαλιού θέτει τα αμείλικτα ερωτήματα. Τα αναμορφωτήρια καταργήθηκαν, όμως οι ρυθμίσεις για την εξωιδρυματική πρόληψη των ανηλίκων είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Πού βαδίζουμε; Κατατίθενται οι απόψεις των ειδικών, ότι η αναμόρφωση σε ίδρυμα είναι τιμωρητική και κατασταλτική. Παραμένει, όμως, η ισχύουσα πολιτική. Στην κόλαση της Πέτρου Ράλλη και της Αμυγδαλέζας γυναίκες από πολλες χώρες κρατούνται για διαστήματα που διαρκώς παρατείνονται, απλά γιατί δεν έχουν χαρτιά, δεν έχουν νομιμοποιητικά έγγραφα της παραμονής τους στη χώρα. Παιδιά που μεγαλώνουν σε συνθήκες παραμέλησης εισάγονται με εισαγγελική εντολή σε νοσοκομεία όπου παραμένουν για απροσδιόριστο διάστημα. Οι φυλακές, με ελάχιστο προσωπικό και υπερπληθυσμό κρατουμένων, είναι γεμάτες με ανήλικους, κάποιοι από αυτούς είναι και χρήστες ναρκωτικών. Τα σχολεία στις φυλακές, η μεταϊδρυματική φροντίδα και η κοινωνική επανένταξη δεν υπάρχουν. Ο θεσμός της κοινωφελούς εργασίας, η εκπαίδευση σε ειδικές σχολές, η παρακολούθηση κοινωνικών και ψυχολογικών προγραμμάτων, η απόλυση από τις φυλακές υπό όρους και άλλα μέτρα πού ανοίγουν ορίζοντες ελπίδας στη ζωή των ανήλικων παραβατών δεν εφαρμόζονται. Οι Μονάδες Μέριμνας Νέων που θα υποκαθιστούσαν τα αναμορφωτήρια από το 2003, μέχρι σήμερα, το 2022, δεν έχουν τεθεί σε λειτουργία.
«Συμπερασματικά, τα ιδρύματα κλειστής παιδικής προστασίας και ιδρύματα προστασίας παιδιών με αναπηρίες είναι κυρίως ιδιωτικής πρωτοβουλίας, διοικούμενα από ιδιωτικές οργανώσεις (39,5% ) και μη-κυβερνητικές οργανώσεις (13,2 %) και σε μικρότερο βαθμό δημόσιας πρωτοβουλίας (36,8% ), ενώ ο μέσος όρος των κλινών ανά ίδρυμα ανέρχεται σε 44 κλίνες κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τη διεθνή βιβλιογραφία, η οποία αναφέρει ότι ο αριθμός των παιδιών στην οικογενειακού ή κοινοτικού τύπου φροντίδα πρέπει να παραμείνει μικρή (6 – 8), ενώ τα σπίτια δεν πρέπει να διαφέρουν από τα υπόλοιπα στη γειτονιά». (σελ. 381)
Η συζήτηση για τα ιδρύματα έχει ανοίξει σε ολόκληρη την κοινωνία και η συμβολή του βιβλίου της Μαρίας Φαφαλιού για τα κορίτσια στο περιθώριο, που μόλις κυκλοφόρησε, είναι μεγάλη. Αλλωστε, σήμερα υπάρχουν και τα ασυνόδευτα προσφυγόπουλα, τα μεγάλα θύματα των ιμπεριαλιστικών πολέμων που καταστρέφουν τις πατρίδες τους και τα υποχρεώνουν ν’ αναζητούν μια καλύτερη μοίρα στην ξενιτιά.
«Παρακολουθούμε την ιστορία, που κάποιες φορές επαναλαμβάνεται. Τα ορφανά της Μικρασιατικής Καταστροφής και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που ξανάρχονται στις μέρες μας μέσα από τα κύματα των ασυνόδευτων αλλοδαπών προσφυγόπουλων. Τα συσσίτια της Κατοχής που δίνουν τη θέση τους στα σημερινά κοινωνικά παντοπωλεία. Τα επαρχιωτόπουλα του Εμφυλίου που -αν και υγιή- παρέμεναν για μήνες στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο, μέχρις ότου μπορέσουν να επιστρέψουν στα σπίτια τους, και που δεν είναι άλλα από τα σημερινά ασυνόδευτα παιδιά του Νοσοκομείου “Αγλαϊα Κυριακού”. Παρακολουθούμε τις κοπέλες που εκδίδονταν τη δεκαετία του 30 στους κακόφημους οίκους των Βούρλων και που τώρα κυκλοφορούν στην οδό Σωκράτους. Τις κακοποιημένες γυναίκες, τις εθισμένες στα ναρκωτικά, τις ανύπαντρες μητέρες, τις έγκλειστες στο “μαρμαρωμένο χρόνο”». (σελ. 19).
Τέλος, πρέπει να τονίσουμε ότι σε όλο το βιβλίο αναδεικνύεται και η έμφυλη διάσταση του ζητήματος, αφού οι συνθήκες στα ιδρύματα για κορίτσια ήταν πολύ χειρότερες από των αγοριών και, επιπλέον, η στάση της κοινωνίας ήταν και είναι πολύ σκληρότερη.
Πραγματικά, ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί από όλους.
