Tenebrae

Κάτω από τον Κάτω Κόσμο: Sonderkommando

Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου Sonderkommando του Γιάννη Στίγκα
Ιανός, 8 Νοεμβρίου 2023

του Σάββα Μιχαήλ

Sheol / שְׁאוֹל

Φυσικά

  κάτω απ’ τον κάτω Κόσμο

εδρεύει ο κάτω κάτω Κόσμος…

Μας διαβεβαιώνει ο ποιητής Γιάννης Στίγκας στο Sonderkommando

-αυτό δεν είναι λογοπαίγνιο

απλώς κοιμάμαι κάπως δαντικά

κι άλλωστε

αυτός που πέφτει

   πέπρωται         

να πέσει βαθύτερα¹Γιάννης Στίγκας, Sonderkommando, Άγρα 2023 σελ. 41

Nel mezzo del cammin di nostra vita ο ποιητής κοιμάται “κάπως δαντικά” σαν το Φλωρεντινό σε “una selva oscura”, μέσα σε δάσος σκοτεινό, για να βρεθεί κι αυτός στον βάλτο της Στυγός, τον βάλτο του μίσους

μέσα στις μαύρες καλαμιές

και τα στεκάμενα νερά…²Στο ίδιο

που περιτριγυρίζουν την città dolente³Dante Aligheri, Divina Commedia, Inferno, Canto IX 32 , την πόλη των θρήνων: το Άουσβιτς.

Καταποντίζεται στα υποχθόνια των υποχθονίων, κάτω από τον κάτω Κόσμο της ιστορικής καταστροφής, στα απόνερα του ναζιστικού στρατοπέδου εξόντωσης. Δεν έχει ούτε περιμένει οδηγό έναν Βιργίλιο. Τον συνοδεύουν οι σκιές του Sonderkommando, των Εβραίων της ειδικής μονάδας εργασίας που εξαναγκάζονταν να υπηρετούν τους δημίους στους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια.

Εδώ είναι τόπος οιμωγής

     υδροχαρής

πέφτουν τ’ απόνερα του πάνω Κόσμου⁴Sonderkommando ό.π. σελ. 11

Πέφτουν στον κάτω Κόσμο και κάτω από τον κάτω Κόσμο.Σε άβυσσο απύθμενη, χωρίς τέλος, εβραϊκά שְׁאוֹל, Sheol και στα ελληνικά των Ο΄ Άδης. Όπως στον Ησαΐα, η Sheol είναι ένα αβυσσαλέο στόμα που διαρκώς διευρύνεται και βαθαίνει καταπίνοντας τα πάντα:… και επλάτυνεν ο Άδης την ψυχήν αυτού και διήνοιξε το στόμα αυτού του μη διαλιπείν…⁵Ησαΐας 5:14 Μια μαύρη τρύπα. Ή όπως γράφεται στο Sonderkommando, εκεί όπου    

αυτός που πέφτει

   πέπρωται         

να πέσει βαθύτερα

Μαύρη φωτιά σε μαύρη φωτιά

 “Μπορεί να γραφεί ποίηση μετά το Άουσβιτς;” Γνωστό το ερώτημα του Adorno. O Paul Celan έχει δώσει ήδη την δική του ανεπανάληπτη, έμπρακτη, καταφατική απάντηση. Το ερώτημα, όμως, απαιτεί κάθε φορά να απαντηθεί στον ενεστώτα χρόνο.  

Σε ένα Midrash, ένα ραβινικό ερμηνευτικό σχόλιο, μάλλον του 8ου αιώνα μ.Χ., το מִדְרָשׁ תַּנְחוּמָא / Midrash Tehhuma υπάρχει ένας περίφημος αφορισμός για την Τορά, την Πεντάτευχο: “Η Τορά είναι γεμάτη άγιον πυρ· γράφτηκε με μαύρη φωτιά πάνω σε λευκή φωτιά”.⁶Midrash Tehhuma, Γένεσις 1 Η ποίηση μετά το Άουσβιτς γράφεται με μαύρη φωτιά σε μαύρη φωτιά. Γι’ αυτό συνήθως είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο να γίνει ορατή η γραφή της και να διαβαστεί, να γίνει ακουστή.

Με μαύρη φωτιά σε μαύρη φωτιά είναι γραμμένα και τα ποιήματα στο Sonderkommando του Γιάννη Στίγκα. Στο Ταλμούδ υπάρχει μια συμβουλή: “Αν θέλεις να αντιληφθείς το αόρατο, παρατήρησε με προσοχή το ορατό.” Παρατηρώντας με προσοχή το μαύρο πάνω στο μαύρο του Sonderkommando μπορείς να αντιληφθείς μια παράδοξη αλλά διακριτή εσωτερική ποιητική δομή. Τα ποιήματα το βιβλίου του Γιάννη Στίγκα βρίσκονται μεταξύ τους σε διαλογική αλλά και αντιθετική σχέση μέχρι του σημείου ανατροπής.

Αίφνης ας προσέξουμε τον τίτλο του πρώτου ποιήματος που παραπέμπει ευκρινώς στην Εμπεδόκλεια αντίθεση Φιλότητος και Νείκους, τις δύο αντίθετες, αλληλένδετες και αλληλοδιαδεχόμενες η μία την άλλη κοσμικές δυνάμεις της ένωσης των πάντων και του διασκορπισμού τους.⁷Εμπεδοκλής, Περί Φύσεως Απόσπασμα 8 (= !7 Diels-Kranz) Μας εισάγει στο βιβλίο λέγοντας: “Ποιά Φιλότης; Το Νείκος, το Νείκος”.⁸Sonderkommando ό.π. σελ. 11 Ο τίτλος, αντίθετα, του ποιήματος με το οποίο κλείνει το βιβλίο ανατρέπει την απάντηση του πρώτου κι επιμένει: “Η Φιλότης, η Φιλότης. Ποιο Νείκος;”⁹ό.π. σελ. 41

Η αναφορά στον Εμπεδοκλή κάθε άλλο τυχαία δεν μπορεί να είναι. Ας μην ξεχνάμε ότι και στα τέσσερα ριζώματα της διδασκαλίας του Ακραγαντίνου με τον πύρινο Δία, την αέρινη Ήρα και τον χθόνιο Αϊδωνέα (ή Άδη) συγκαταλέγεται και η υδάτινη γυναίκα του Αΐδωνέα, η Νήστις που στη Σικελία ταυτιζότανε με την Περσεφόνη. Τα δάκρυά της στον κάτω Κόσμου γινόντανε κρουνοί ύδατος των θνητών του πάνω Κόσμου

Νήστις θ’ ή δακρύοις τέγγει κρούνωμα βροτέων¹⁰Εμπεδοκλής ό.π. Απόσπασμα 7 (= 6 Diels-Kranz )

Και η Νήστις που τα δάκρυά της αναβλύζουν

     [ σε κρουνούς των θνητών ]

Μια άλλη Περσεφόνη, γυναίκα του Αΐδωνέα στον κάτω κάτω Κόσμο, εμφανίζεται ξαφνικά με την ανατροπή του τίτλου και της σχέσης Φιλότητος και Νείκους στο τέλος του Sonderkommando

Εγώ κατέβηκα ολομόναχη εδώ κάτω,

μια παραλίγο Περσεφόνη…¹¹Sonderkommando ό.π., σελ. 42

Μήπως αυτό σημαίνει ότι από εδώ κι εμπρός επικρατεί η Φιλότης, η Φιλότης, ποιο Νείκος; Ή, βρισκόμαστε μπροστά σε μια αέναη εναλλαγή των κύκλων τους, την αιώνια επιστροφή του Εμπεδόκλειου περιπλομένοιο χρόνοιο, ενός χρόνου που περιστρέφεται σε εναλλασσόμενους κύκλους;

Η κραυγή Ποτέ Ξανά, ποτέ ξανά φασισμός, ποτέ ξανά Άουσβιτς είναι τελικά μάταιη ευχή;

Σαν μαύρη φωτιά πάνω σε μαύρη φωτιά μπορούμε να διακρίνουμε και να ακούσουμε σε contrapunto, σε αντίστιξη, τα εννέα ποιήματα με τον κοινό τίτλο Sonderkommando να διαδέχονται εναλλάξποιήματα όπου εμφανίζονται είτε οι τερατώδεις θύτες, ο Μένγκελε, ο Άϊχμαν, η ύαινα του Άουσβιτς Ίρμα, οι Ναζί που τους εξαναγκάζουν στην πιο αισχρή δουλειά στους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια, είτε τα άλλα θύματα της Shoah, της Καταστροφής, της φρικτής γενοκτονίας εκατομμυρίων Εβραίων. Ανάμεσά τους κι εκείνοι που κατόρθωσαν το ακατόρθωτο: να ανυψώσουν την δική τους Εις Άδου Κάθοδο στις κορυφές του Υψηλού – ο Ιταλός Εβραίος Primo Levi, ο Αυστριακός Εβραίος Jean Améry, ο Σοβιετικός Εβραίος Βασίλι Γκρόσμαν.

Τα μέλη της περιβόητης ειδικής ομάδας έρχονται σε αντιθετικό διάλογο με δύο κόσμους που τους συνδέει και συνάμα τούς χωρίζει με αβυσσαλέο χάσμα η ίδια Καταστροφή. Με τον κόσμο των δημίων που δεν έχουν καμιά απολύτως τύψη και τον κόσμο της απόλυτης φρίκης που τους έχουν ρίξει στην δούλεψή της να τυραννιούνται με τις τύψεις και την καταισχύνη τα μέλη του Sonderkommando χωρίς τέλος.

 τύψη—δειλία—τύψη— ¹²ό.π. σελ. 21

 μέχρι να εξοντωθούν και οι ίδιοι. Ποια Φιλότης;

Πτώση

Τα ποιήματα του Γιάννη Στίγκα στοSonderkommando αναδεικνύουν το απύθμενο κι αγεφύρωτο μέχρι τώρα οντολογικό ρήγμα που άνοιξε με το Άουσβιτς στα ίδια τα θεμέλια της ανθρώπινης ύπαρξης. Κανένας ακροδεξιός αναθεωρητισμός, καμιά εκ του πονηρού εργαλειοποίηση από εκείνους τους ενόχους που τολμούν να μιλούν στο όνομα όλων των αθώων, καμιά ναρκωτική λήθη μιας μίζερης πραγματικότητας δεν μπορεί να το καλύψει.

… και επλάτυνεν ο Άδης την ψυχήν αυτού και διήνοιξε το στόμα αυτού του μη διαλιπείν…

Ένα ρήγμα στα θεμέλια του ιστορικού – κοινωνικού Είναι που μέσα του, όπως λέει κι ο ποιητής μας

Αν συνυπολογίσεις τον άνεμο

την καθοδική κλίση της Ιστορίας¹³ό.π. σελ. 12

πέφτουν διαρκώς, άλλοτε φανερά και με κρότο, άλλοτε ανεπαισθήτως τα πάντα.

Καταποντίζεται η γλώσσα.

Η αποτυχία της γλώσσας

πονά περισσότερο

σε εποχές βαριά μονοσύλλαβες

Τί άλλο θα μπορούσε να ειπωθεί;¹⁴Στο ίδιο

Το ίδιο το πολύγλωσσο εβραϊκό σμήνος του Sonderkommando αναρωτιέται για την τύχη της γλώσσας τους μέσα στην Βαβέλ των κρεματορίων

Τα γοερά μου ελληνικά, τα χλοερά μου γίντις…¹⁵ό.π. σελ. 33

ενώ οι ίδιες οι λέξεις της Ίρμα Γκρέζε, της Ύαινας του Άουσβιτς αλέθονται στα δόντια του Άδη

 Δώσε μου μήλο ζουμερό

δώκλε μου μήκλο

  πουτάνας γιε

δώκλε μου μια κλεκλίκλα ακλόκλα¹⁶ό.π. σελ. 25

Καθώς η γλώσσα καταποντίζεται, πώς να διασωθεί η Ποίηση από την πτώση; Στον ποιητή -τον κάθε ποιητή μετά το Άουσβιτς- μιλάει με πικρία ο Ζαν Αμερύ

– μη σε καθυστερώ,

  έχεις να γράψεις κι άλλα ποιήματα¹⁷ό.π. σελ. 35

Ο ίδιος Αμερύ, που γνώρισε την φρίκη κι αργότερα όπως και τόσοι επιζώντες αυτοκτόνησε, διευκρινίζει

δεν σ’ ειρωνεύομαι ακριβώς

απλώς μου λείπει ένας στίχος σου

εκείνο πού ‘γραφες μικρός

ότι το αίμα χύνεται

  πάντα στον ενεστώτα¹⁸ό.π. σελ. 34

Στον ενεστώτα χύνεται το αίμα των παιδιών της Γάζας στο ορθάνοιχτο ρήγμα που άνοιξαν οι Ναζί στο Άουσβιτς. Εκεί πέφτουν “τα όνειρα άκριτα”¹⁹ό.π. σελ. 38, εκεί “ατιμάζεται η κάθε συγκίνηση”²⁰βλ. σελ. 39, εκεί το παραμύθι του Χανς και της Γκρέτελ²¹σελ. 22. Εκεί βρίσκονται πάντα και οι “χασάπηδες που ακούγαν Βάγκνερ”²²σελ. 22, το έσχατο θεσπέσιο τραγούδι μιας Ιζόλδης.

Σ’ αυτό το ορθάνοιχτο ρήγμα συντελείται και η πτώση της ίδιας της Φύσης

αγαπήσαμε τη φύση

  για τους λάθος λόγους²³σελ. 14

[…]

…ο άνεμος είναι ο Μεγάλος Ανεύθυνος[…] η ίδια η φύση είναι ελαφρόμυαλη[…] και η θάλασσα είναι γαλάζια, γαλάζια με τόσους πνιγμένους;²⁴σελ. 20

Πτώση των πάντων και αποκαραδοκία της Κτίσεως σε ένα βάραθρο που δεν έχει τέλος. Σε ένα Μέγα Πένθος που οι κρατούντες το καθιστούν ανέφικτο. Φλυαρούν γι’ αυτό χωρίς να λένε τίποτα, το επιδεικνύουν σε βιτρίνες ενώ το ρίχνουν να θαφτεί σε κρύπτες της Ιστορίας. Ποιος να πενθήσει για τους βουλιαγμένους στον βρωμερό βάλτο της Στυγός; Πώς να πενθήσουν και ποιοι να κλάψουν όσους χαθήκανε άκλαυτοι έχοντας ριχθεί μέσα στην καταισχύνη του Sonderkommando ;

αυτός που πέφτει

   πέπρωται         

να πέσει βαθύτερα

Peuples en larmes, peuples en armes

Κι όμως ήταν το περιφρονημένο Sonderkommando εκείνο που οργάνωσε συνωμοτικά την μοναδική ηρωική ένοπλη εξέγερση στο Άουσβιτς, τον Οκτώβριο του 1944, έδωσε την μάχη μέχρις εσχάτων με τα Ες-Ες τραγουδώντας σε όλες τις γλώσσες την Διεθνή κι ανατίναξε το Κρεματόριο IV πατώντας τον θάνατο με τον θάνατό του!

Από μιαν άποψη, τα μέλη του Sonderkommando μοιάζανε να ζουν στο μεταίχμιο δύο κόσμων, ψυχές νεκρών σε σώματα ζωντανά σαν τον θρυλικό Dybbuk, στο αριστούργημα του θεάτρου γίντις που έγραψεένας Ρωσο-Εβραίος από το Βιτέμπσκ του Μαρκ Σαγκάλ, ναρόντνικος, μετά σοσιαλεπαναστάτης και στη συνέχεια μέλος της Jiddische Arbiter Bund, ο Sloyme Ansky. Το θεατρικό έργο αρχίζει και τελειώνει με ένα παράδοξο, μελαγχολικό τραγούδι που έχει απροσδόκητη αινιγματική κατάληξη

Πώς, ώ, πώς γίνεται η ψυχή να πέφτει

από τα ακρότατα ύψη

στα απύθμενα βάθη;

Μέσα στην πτώση, όμως, βρίσκεται

και της λύτρωσης ο σπόρος²⁵S. Ansky, The Dybbuk and other writings, Schocken 1992 σ.σ. 5 και 49 απόδοση Σ. Μιχαήλ

 Ο Σλόϋμε Άνσκυ ήταν εκείνος που έγραψε και τους στίχους στον επαναστατικό ύμνο της Bund, τον Όρκο

Αδερφές μας κι αδερφοί μας, βασανισμένοι, εξεγερμένοι

στα πέρατα του κόσμου σκορπισμένοι

….

Παίρνουμε όρκο για μάχη ιερή

ώσπου ο κόσμος να ξαναγεννηθεί

χωρίς πλούσιους χωρίς ζητιάνους, χωρίς αφέντες χωρίς δούλους

Κάποιος από τους εξεγερμένους του Sonderkommando στο Άουσβιτς θα το τραγούδησε στα χλοερά του γίντις

         7 Νοεμβρίου 2023
     106η επέτειος της Οκτωβριανής Επανάστασης