του Σάββα Μιχαήλ
Χωρίς την Οκτωβριανή Επανάσταση δεν μπορούμε να καταλάβουμε την ρωσική καλλιτεχνική πρωτοπορία. Αλλά, κι αντίστροφα: χωρίς την ρωσική πρωτοπορία δεν μπορούμε να καταλάβουμε την Οκτωβριανή Επανάσταση, το βάθος της, τον ορίζοντά της, την ιστορική εποχή που εγκαινίασε.
Η “έφοδος στον ουρανό” το 1917 άνοιξε ένα αγεφύρωτο Ρήγμα στην Ιστορία και στον πολιτισμό, προπαντός στην τέχνη στις άπειρες εκδηλώσεις της. Για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Alain Badiou, είναι ένα Συμβάν και μάλιστα παγκόσμιο, στη γένεσή του, την δυναμική του, τις συνέπειες του.
Ήταν οι διεθνοποιημένες άλυτες αντιφάσεις κι οι ανταγωνισμοί του καπιταλισμού που έχει μπει στην ιμπεριαλιστική του εποχή που θα εκραγούν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πολεμο και “θα σπάσουν την διεθνή αλυσίδα στον πιο αδύναμό της κρίκο” (Λένιν), την τσαρική Ρωσία. Ακριβώς επειδή έσπασε η αλυσίδα κι όχι απλώς ένας κρίκος, η κατάληψη της εξουσίας από τα σοβιέτ θα πυροδοτήσει ένα πρώτο διεθνές επαναστατικό κύμα στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο. Είναι η μεγάλη Τομή. Τίποτα δεν μπορεί να είναι πια όπως πριν. Ούτε οι ήττες των επαναστάσεων που ακολούθησαν η απομόνωση της Σοβιετικής Ένωσης, η τραγωδία του σταλινισμού, ακόμα και η κατάρρευσή της το 1991, δεν θα μπορέσουν να ξαναδώσουν την προγενέστερη ρώμη στον γερασμένο, παρακμιακό καπιταλισμό. Αποστομωτική μαρτυρία η παγκόσμια συστημική κρίση που μαίνεται άλυτη μια δεκαετία μετά από την πτώση του λεγόμενου “αντίπαλου δέους” και τις ανόητες θριαμβολογίες περί “τέλους της Ιστορίας”.
Η ιστορική Τομή του 1917 είναι ο κρατήρας του ηφαιστείου μέσα από τον οποίο εκτινάχτηκε η λάβα της ρωσικής καλλιτεχνικής πρωτοπορίας κατακλύζοντας τον κόσμο της Τέχνης και καταποντίζοντας τις Πομπηίες του στείρου ακαδημαϊσμού. Τίποτα δεν μπορεί πια όπως πριν και στον πολιτισμό. Κανένας ξαναζεσταμένος ακαδημαϊσμός σε Δύση κι Ανατολή, καμμιά ναζιστική εκστρατεία κατά της “εκφυλισμένης τέχνης”, κανένας αντιμοντερνισμός ή “μεταμοντερνισμός”, κανένας διωγμός από σταλινικούς γραφειοκράτες ή προσπάθεια κεφαλαιοκρατικής ενσωμάτωσης στην αγορά, δεν θα καταφέρει στους χαλεπούς καιρούς που θα ακολουθήσουν να παλινορθώσει το status quo ante.
Στις εικαστικές τέχνες του αιώνα που πέρασε δεν χάθηκαν οι δρόμοι της παγκοσμιότητας, προς το ανεξερεύνητο, το άγνωστο, το Μέλλον που άνοιξαν οι “Μελλόντιοι” (Μπουτετλιάνι) του Βελιμίρ Χλιέμπνικωφ, ο σουπρεματισμός του Καζιμίρ Μαλιέβιτς, ο κονστρουκτιβισμός του Βλαντιμίρ Τάτλιν, οι Χωροδυναμικές Κατασκευές της Λιουμπόβ Ποπόβα, όλος ο Γαλαξίας των πρωτοπόρων στα χρόνια της επαναστατικής θύελλας. Ποιά θα ήταν η πορεία του παγκόσμιου κινηματογράφου χωρίς τον Σεργκέι Αϊζενστάιν ή τον Ντζίγκα Βερτώφ; Ποιο το μοντέρνο θέατρο χωρίς τον Βσεβολόντ Μέγιερχολντ; Ακόμα κι η τολμηρή σύγχρονη μουσική που η Δύση γνωρίζει μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στα έργα του Γερμανού Καρλ Χάϊντς Στοκχάουζεν, του Γάλλου Πιερ Μπουλέζ ή του Αμερικανού Τζων Κέϊτζ έχει τους προδρόμους της στην σοβιετική πειραματική μουσική του Αρσένι Αβράαμωφ και του Λεόν Τερεμίν της δεκαετίας του 1920. Ποιο θα ήταν το Μπάουχάους, ο Γκρόπιους ή κι η αρχιτεκτονική του Λε Κορμπυζιέ χωρίς την άμεση επαφή με την Οκτωβριανή Επανάσταση, την πρωτοπόρα αρχιτεκτονική του Μοϊσέι Γκίνσμπουργκ, τα “Αρχιτεκτόνια” του Μαλιέβιτς, τα “Προυν” [αρχικά των λέξεων Σχεδια για την Επιβεβαίωση του Νέου] του Ελ Λισίτσκι, τα σχέδια για την πλανητική Πόλη του Μέλλοντος του Γκουστάβ Κλούτσις ή τα σχέδια του Γιαακώβ Τσέρνιχωφ για μια μελλοντική “ Συγκεκριμένη Ουτοπία” όπως θα την ονόμαζε ο Ερνστ Μπλοχ;
Η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν είναι απλώς η εστία όπου συγκεντρώνονται κι αναπτύσσονται εκπληκτικά όλα τα ευρωπαϊκά ρεύματα του μοντερνισμού, για να εξακτινωθούν στην συνέχεια διεθνώς. Είναι η πρώτη πράξη απελευθέρωσης του Μοντέρνου από τα δεσμά του καπιταλισμού, μέσα στους όρους του οποίου γεννήθηκε. Ο Μαρξ, στα Grundrisse, εντόπισε την βασική αντίφαση των Μοντέρνων Καιρών: από την μια, εμφανίζεται και κλιμακώνεται μια άπειρη “τάση προς την καθολικότητα”, στην υπέρβαση κάθε ορίου και όρου, την αέναη καινοτομία και την ποντοπορία σε αχαρτογράφητα νερά ΄ κι από την άλλη, η τάση αυτή υποτάσσεται στο πεπερασμένο κίνητρο του ιδιωτικού συμφέροντος, στις εσωτερικές αντιφάσεις και τα όρια του ίδιου του κεφαλαίου.
Το Μοντέρνο στην Τέχνη είναι ο αναστοχασμός με άλλα μέσα του Μοντέρνου στην Ιστορία, των φραγμών που αντιμετωπίζει, της αντίφασης που πρέπει να λύσει. Ο Προμηθέας Δεσμώτης πρέπει να γίνει Λυόμενος και Πυρφόρος. Πρώτη αλλά ανολοκλήρωτη πράξη μιας χειραφέτησης που δεν μπορεί παρά να είναι καθολική και πανανθρώπινη ήταν ο Οκτώβρης του 1917 κι η αλληλένδετη μαζί του Τέχνη της Ρωσικής Πρωτοπορίας.
Το κοινό διακύβευμα ήταν η μεταμόρφωση του κόσμου να σημάνει την αλλαγή της ζωής, όπως ζητούσε ο Ρεμπώ και θα κάνουν λάβαρό τους αργότερα οι υπερρεαλιστές.Να γίνει πράξη ζωής το αίτημα του Λωτρεαμόν: η Ποίηση πρέπει να γίνεται από όλους. Αυτό απαιτούσε η Οκτωβριανή Επανάσταση κι η Ρωσική Πρωτοπορία: να πέσουν τα υλικά και πνευματικά σύνορα που κατακερματίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη, τα τείχη ανάμεσα στις τέχνες, ανάμεσα στις τέχνες και τις επιστήμες, ανάμεσα στην Τέχνη και την Ζωή της ανθρωπότητας.
Έδαφος της Πόλης του Μέλλοντος δεν είναι το χωριό του παρελθόντος ούτε η εφιαλτική Μητρόπολη του παρόντος. Είναι ο ίδιος ο πλανήτης μέσα στο σύμπαν, όπως προσπάθησε να τον σχεδιάσει ο Κλούτσις μετά την Επανάσταση, πολύ πριν τον εξοντώσει ο σταλινισμός το 1938.
Η Οκτωβριανή Επανάσταση έμεινε ανολοκλήρωτη κι απομονωμένη. Στις πληγές της αναπτύχτηκε η γραφειοκρατική γάγγραινα. Κι η συντηρητική γραφειοκρατία έπνιξε βίαια την επαναστατική πολιτική και καλλιτεχνική πρωτοπορία. Ο γραφειοκρατικός “σοσιαλισμός σε μια μόνη χώρα” ήταν εντελώς ασύμβατος με την παγκοσμιότητα μιας διαρκούς επανάστασης στην ζωή και την τέχνη. Από μιαν άποψη, η κατάπνιξη της πρωτοπορίας από την κρατική-κομματική γραφειοκρατία, το βίαιο τέλος της επαναστατικής Ουτοπίας από την σταλινική Δυστοπία, διαψεύδει εκείνους, δεξιά κι αριστερά, που βλέπουν μια γραμμική συνέχεια ανάμεσά τους.
Η συνέχεια, αντίθετα πρέπει να αναζητηθεί, διαλεκτικά, στο αντίθετο, στην ασυνέχεια, στην χαίνουσα Τομή, στο ανολοκλήρωτο του έργου της. Στην πιεστική κι επείγουσα ανάγκη της μεταβατικής μας εποχής για μια Έξοδο από ένα λυκοφωτικό κόσμο που απειλεί να μας θάψει στα ερείπιά του, πέρα από τις ζοφερές Μητροπόλεις προς μιαν Άλλη Πόλη του Πλανήτη.
Ας ακούσουμε την ηχώ του στίχου του Σεργκέι Γιεσένιν
κολυμπήστε έως την Πόλη του Μέλλοντος
Εκεί θα μπορέσουμε να πούμε ξανά μαζί με τον Βελιμίρ Χλιέμπνικωφ
Όλη η εξουσία στον έναστρο ουρανό!
23 Οκτωβρίου 2017
To κείμενο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Έθνος, στις 4 /11/2017
