Η έννοια μονογονέας θα έπρεπε να είναι αυτονόητη και ξεκάθαρης σημασίας, προερχόμενη από τα δύο συνθετικά της: αυτός ή αυτή, δηλαδή, που μεγαλώνει μόνος/μόνη το/τα παιδιά του/της. Παρά τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στο οικογενειακό δίκαιο από την δεκαετία του 1980, στην Ελλάδα δεν υπάρχει μία ξεκάθαρη ερμηνεία της ιδιότητας αυτής. Ανάλογα με την περίσταση δημιουργείται ένα ερμηνευτικό άρθρο, συμπληρωματικό της κύριας διαδικασίας ως επί το πλείστον, και αφορά την συγκεκριμένη, κάθε φορά, συνθήκη. Κάθε νόμος έχει το δικό του ορισμό για τον/την μονογονέα, ανάλογα με το περιεχόμενο και το σκοπό του. Σε κάθε περίπτωση όμως, διαπιστώνουμε πως μονογονέας ορίζεται εκείνος που ασκεί τη μέριμνα και όχι εκείνος που ασκεί την επιμέλεια του/των τέκνου/ων.
Ενδεικτικά αναφέρουμε την περίπτωση του υποψηφίου που επιθυμεί να συμμετάσχει σε διαγωνισμό του Ανώτατου Συμβουλίου Επιλογής Προσωπικού, το γνωστό μας Α.Σ.Ε.Π. Επειδή η ιδιότητα του μονογονέα ή του τέκνου μονογονεϊκής οικογένειας αποτελεί κριτήριο που βαθμολογείται στις διαδικασίες επιλογής προσωπικού για συμβάσεις ορισμένου χρόνου (ΣΟΧ) και για συμβάσεις μίσθωσης έργου (ΣΜΕ) η ιδιότητα αυτή προσδιορίζεται ως εξής:
«i. Γονέας μονογονεϊκής οικογένειας νοείται ο γονέας εκείνος ο οποίος, κατά την ημερομηνία υποβολής της αίτησης πρόσληψης, ασκεί εν τοις πράγμασι και κατ’ αποκλειστικότητα ή μετά από σχετική ανάθεση τη γονική μέριμνα ενός ή περισσότερων ανήλικων τέκνων. Το δικαίωμα αυτό ασκείται από τον γονέα και μετά την ενηλικίωση των τέκνων και μέχρι τη συμπλήρωση του 25ου έτους της ηλικίας τους. ii. Τέκνα μονογονεϊκής οικογένειας είναι εκείνα τα οποία μέχρι την ενηλικίωσή τους είχαν τον ένα μόνο γονέα τους. Στην περίπτωση αυτή υπάγονται και τα τέκνα τα οποία στερήθηκαν και τους δύο γονείς πριν την ενηλικίωσή τους. Το δικαίωμα αυτό ασκείται από το τέκνο μέχρι και τη συμπλήρωση του 30ού έτους της ηλικίας του.» (παρ. 6 του άρθρου 29 του Ν. 3838/2010 (ΦΕΚ 49/Α/24.3.2010)
Στο ίδιο πνεύμα και το άρθρο 7 του Κώδικα Φορολογίας Εισοδήματος Κ.Φ.Ε., που αναφέρει πως προστάτης μονογονεϊκής οικογένειας είναι εκείνο το πρόσωπο «που ασκεί εν τοις πράγμασι και κατ’ αποκλειστικότητα τη γονική μέριμνα των ανήλικων τέκνων αποκλειστικά στις περιπτώσεις χηρείας, ελεύθερης συμβίωσης, χωρίς σύμφωνο συμβίωσης, όταν το τέκνο ή τα τέκνα είναι γεννημένα εκτός γάμου και όταν υπάρχει υιοθεσία τέκνου από ένα μόνο γονέα».
Είναι σημαντικό να διασαφηνίσουμε την έννοια της γονικής μέριμνας και τη διαφορά της από την επιμέλεια. Σύμφωνα με το άρθρο 1510 του Αστικού Κώδικα ως γονική μέριμνα ορίζεται το δικαίωμα και συνάμα η υποχρέωση των γονέων να παίρνουν αποφάσεις σχετικά με την επιμέλεια του τέκνου και κάθε υπόθεση που το αφορά, δηλαδή τη διοίκηση της περιουσίας και την εκπροσώπησή του σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη, που αφορούν στο πρόσωπο ή στην περιουσία του. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων η μέριμνα ανατίθεται και στους δύο γονείς με εξαίρεση τις περιπτώσεις εκείνες που ο ένας γονέας είναι για πραγματικούς λόγους ανίκανος ή περιορισμένα ικανός για δικαιοπραξία, οπότε σε αυτήν την περίπτωση τη μέριμνα την ασκεί μόνος ο άλλος γονέας. Όταν υπάρχει θάνατος ή αφάνεια του ενός γονέα είναι ξεκάθαρο πως τη γονική μέριμνα την ασκεί ο εν ζωή γονέας. Στις περιπτώσεις διαζυγίου των γονέων η μέριμνα ασκείται απο κοινού, ωστόσο η επιμέλεια, δηλαδή η ανατροφή, επίβλεψη, εκπαίδευση, ακόμα και ο τόπος διαμονής του τέκνου ασκείται απο τον γονέα που έχει αναλάβει την επιμέλεια και που αναφέρεται στη δικαστική απόφαση της λύσης του γάμου και του ιδιωτικού συμφωνητικού που υπογράφουν οι δύο γονείς. Είναι επομένως αυτονόητο πως η ανατροφή του παιδιού ή των παιδιών βαραίνει το γονέα που έχει αναλάβει την επιμέλεια αυτού/ών.
Γίνεται κατανοητό πως την ιδιότητα του/της μονογονέα αποκτούν ελάχιστοι γονείς και ανάμεσά τους δεν περιλαμβάνεται η πλειοψηφία των γονέων που, λόγω διαζυγίου, ασκούν την επιμέλεια του/των παιδιού/ών. Εάν δε, λάβουμε υπόψιν μας τα στατιστικά στοιχεία που αφορούν στην αύξηση των διαζυγίων, αυτόματα συμπεραίνουμε το μέγεθος των μονογονέων που αποκλείονται από όλες τις προαναφερόμενες διαδικασίες, με κυρίαρχη εκείνη του ΑΣΕΠ και της αναζήτησης εργασίας. Η δυσκολία εξεύρεσης εργασίας, ειδικά στους μονογονείς μπορεί να οδηγήσει στην φτωχοποίηση της οικογένειας και στον κοινωνικό αποκλεισμό της.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής το 2017 υπήρξε 74,2% αύξηση σε σχέση με το 2016 στην έκδοση αποφάσεων διαζυγίων (που υπήρξε και η αποχή των δικηγόρων το Α΄ Εξάμηνο του έτους, γεγονός που δεν μπορεί να μην ληφθεί υπόψιν στην αύξηση του αριθμού των διαζυγίων). Και μπορεί τα 7 στα 10 διαζύγια της τελευταίας δεκαετίας να είναι συναινετικά, επομένως η επιμέλεια των παιδιών που αποκτήθηκαν από το γάμο να είναι καθορισμένη και συμφωνημένη και από τους δύο γονείς, η πράξη, ωστόσο, απέχει αρκετά από τα δικαστικά έγγραφα και τις κρατικά επικυρωμένες αποφάσεις.
Στην πραγματικότητα η καθημερινότητα του/της μονογονέα είναι πιο δύσκολη από όσο φαντάζεται κανείς, μιας και τα εισοδήματα είναι εκ των πραγμάτων λιγότερα, ο μισθός -όταν υπάρχει- είναι ένας. Η επιμέλεια των παιδιών αφορά σε όλα όσα χρειάζονται και, όλα όσα χρειάζονται, στον σύγχρονο και στυγνό καπιταλιστικό κόσμο, απαιτούν χρήματα. Η εκπαίδευση που μόνο δωρεάν δεν είναι πια, γιατί στην πλειοψηφία τους τα παιδιά χρειάζονται βοήθεια φροντιστηριακή ή σε μορφή ιδιαίτερων μαθημάτων για να καλυφθούν τα εκπαιδευτικά κενά που δημιουργούνται στα σχολεία και όχι (συνήθως) με υπαιτιότητα των εκπαιδευτικών, αλλά με κυρίαρχη ευθύνη του εκπαιδευτικού σχεδιασμού και της εκάστοτε εκπαιδευτικής πολιτικής. Και εδώ δεν θα γίνει καν αναφορά στις μαθησιακές διαταραχές ή άλλες δυσκολίες που μπορεί να παρουσιάσει ένα παιδί μεγαλώνοντας και την απαιτούμενη για εκείνο φροντίδα από ειδικούς τους οποίους πρέπει να πληρώνει ο/η μονογονέας. Η διατροφή, γιατί η σωματική τους ανάπτυξη είναι ιδιαίτερα σημαντική και δεν μπορείς να στερήσεις από τα παιδιά το κρέας, το ψάρι, τα λαχανικά, αλλά το κόστος για αυτά είναι αρκετά μεγάλο και πολλές φορές ένας/μία μονογονέας δεν μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτό. Η ένδυση και υπόδηση, μιας και τα παιδιά αναπτύσσονται με γοργούς ρυθμούς και τα παπούτσια που αγοράστηκαν τον Σεπτέμβρη, συνήθως δεν μπορούν να φορεθούν ως τα Χριστούγεννα. Η υγεία που οφείλει ο γονέας να παρέχει τόσο προληπτικά όσο και σε περίπτωση ασθένειας του παιδιού. Οι δραστηριότητες που κάνουν τα παιδιά, ειδικά εκείνα που μεγαλώνουν σε αστικά τοπία στα οποία δεν υπάρχουν παιδικές χαρές, χώροι άθλησης και ξεγνοιασιάς, μιας και η ενέργειά τους πρέπει κάπου να διοχετευθεί, σε πράγματα που τους αρέσουν, όπως στο μπάσκετ, στο μπαλέτο και το χορό, στο ποδόσφαιρο, κ.λπ. Τα κόστη για έναν/ μία μονογονέα είναι δυσβάσταχτα. Ο ένας μισθός, ειδικά όπως έχουν διαμορφωθεί οι εργασιακές συνθήκες σήμερα, με τα φτηνά μεροκάματα, τις απλήρωτες υπερωρίες, κ.λπ. δεν αρκεί για όλα όσα προαναφέρθηκαν.
Η διατροφή, δηλαδή η καταβολή χρημάτων από τον γονέα που δεν ασκεί την επιμέλεια, ακόμα κι αν έχει οριστεί κατόπιν συμφωνίας των δύο γονέων κατά την έκδοση του διαζυγίου δεν καταβάλλεται ούτε πάντα ολόκληρη ούτε κάθε μήνα όπως θα έπρεπε ως συμβατική υποχρέωση του έτερου γονέα. Τα μέσα του/της μονογονέα για να εξασφαλίσει τη διατροφή είναι επίσης κοστοβόρα, χρονοβόρα και ψυχοφθόρα. Το να διεκδικείς κάτι που πρέπει να θεωρείται αυτονόητο πως ο γονέας που δεν ασκεί την επιμέλεια θα καταβάλει για την εξασφάλιση μιας καλής και σωστής διαβίωσης του/των παιδιού/ων του δεν είναι ούτε κάτι απλό ούτε κάτι εύκολο. Η άρνηση καταβολής μπορεί να οφείλεται σε πραγματικές αιτίες, όπως την ανεργία του γονέα, ωστόσο σε πλείστες περιπτώσεις ο γονέας είτε αποφεύγει να τηρήσει την υποχρέωσή του είτε επιλέγει να δώσει προτεραιότητα στις δικές του ανάγκες με αποτέλεσμα η διατροφή προς τα παιδιά του να είναι δευτερεύουσας σημασίας. Και ας μην ξεχνάμε πως ο γονέας που ασκεί την επιμέλεια ανεξάρτητα από τις προσωπικές του ανάγκες ή συνθήκες ανεργίας/ελαστικής εργασίας/επαπειλούμενης εργασίας κ.λπ., οφείλει να προσφέρει στα παιδιά του όλα όσα είναι απαραίτητα για τη διαβίωσή τους.
Και φυσικά, δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως η πλειοψηφία των μονογονέων είναι γυναίκες, σε παγκόσμια κλίμακα. Σύμφωνα με την Αλιπράντη η πλειονότητα των μονογονεϊκών νοικοκυριών στην Ευρώπη στο τέλος του 20ού αιώνα με αρχηγό γυναίκα ανερχόταν στο 83,3% κατατάσοντας αυτόματα τους μόνους πατέρες στην κατηγορία της μειονότητας. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει στατιστικό δεδομένο για παράθεση ωστόσο, η ενασχόλησή μας σε γυναικείες οργανώσεις και φορείς που εξετάζουν το έμφυλο ζήτημα δίνει το στίγμα της πλειοψηφίας των μονογονεϊκών οικογενειών με αρχηγό γυναίκα.
Με τα ανύπαρκτα κοινωνικά συστήματα πρόνοιας και στήριξης των μονογονεϊκών οικογενειών καθίσταται σαφές πως οφείλουμε να δράσουμε προς την κατεύθυνση, αρχικά της αναγνώρισης της μονογονεϊκής ιδιότητας και για τους διαζευγμένους γονείς και τις άγαμες μητέρες και για τα τέκνα τους. Όταν υπάρξει αυτή η αναγνώριση θα είναι πιο εύκολη η αναζήτηση και εύρεση εργασίας, η πρόσβαση σε παροχές και επιδόματα (που δεν μπορούν να θεωρούνται λύση, αλλά ανακουφίζουν προσωρινά τις συνθήκες διαβίωσης των μελών αυτών των οικογενειών) ώστε να μην υπάρξει ο κοινωνικός αποκλεισμός αυτής της μεγάλης μερίδας πληθυσμού.
Σ.Ι.
Πηγές:
- Λάουρα Μαράτου-Αλιπράντη, Επιθ. Κοιν. Ερευνών, 95, 1998, 185-208
- Λάουρα Μαράτου- Αλιπράντη, Διακρατικός οδηγός για τη Μονογονεικότητα, ΚΕΘΙ, Αθήνα 2002
- άρθρο 7 Κ.Φ.Ε.
- άρθρο 29, παράγραφος 6 του Ν. 3838/2010 (ΦΕΚ 49/Α/24.3.2010)
