Η τέλεια καταιγίδα[1].

του Σάββα Μιχαήλ

Ο κορονοϊός covid-19 είναι ένας χάκερ

που δημιούργησε η Φύση

για να φανερώσει

την ευαλωτότητα του συστήματος

πριν αυτό καταρρεύσει εντελώς.

Massimiliano Sassali de Bianchi[2]

Coronavirus virus outbreak and coronaviruses influenza background as dangerous flu strain cases as a pandemic medical health risk concept with disease cells as a 3D render (Coronavirus virus outbreak and coronaviruses influenza background as dangerous

Η πανδημία του κορονοϊού αποτελεί τομή στις παγκόσμιες ιστορικές εξελίξεις. Πυροδοτεί αλυσιδωτές εκρήξεις σε όλο τον κόσμο και σε κάθε χώρα, με τεράστιες συνέπειες, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, γεωπολιτικές.

Ξέσπασε και συνεχίζεται μέσα στην άλυτη από το 2008 παγκόσμια καπιταλιστική κρίση, καθώς η τελευταία βούλιαζε ήδη το 2019 προς μια νέα, ακόμα πιο καταστροφική, απειλητική φάση επιδείνωσης. Η πανδημία την σπρώχνει τώρα στην άβυσσο.

Οι εκθέσεις των διεθνών οικονομικών οργανισμών, του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), της Διεθνούς Τράπεζας, του ΟΟΣΑ, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας διαδέχονται η μία την άλλη με ολοένα και πιο ζοφερά μηνύματα.

Η παγκόσμια οικονομία πάνω σε τεντωμένο σκοινί”, γράφει η έκθεση του ΟΟΣΑ τον Ιούνιο[3]. “Η χειρότερη Παγκόσμια Ύφεση στα τελευταία 80 χρόνια είναι εδώ. Πού βρίσκεται ο πάτος;” αναρωτιούνται τα think tanks του ιμπεριαλισμού[4].

Οι έντρομες συγκρίσεις με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το Κραχ του 1929, την Μεγάλη Ύφεση (Great Depression) της δεκαετίας του 1930, δώσανε τον Μάρτιο-Απρίλιο 2020 την θέση τους σε νέες, αλλόκοτες ονομασίες: για Μεγάλη Παγκόσμια Παύση (Great Global Stop) μιλάει η Bank of International Settlements, η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών, η λεγόμενη και “κεντρική τράπεζα των κεντρικών τραπεζών” ) ή για Μεγάλη Παγκόσμια Καραντίνα (Great Global Lockdown) το ΔΝΤ.

Εν τω μεταξύ, η πανδημία του κορονοϊού καθόλου δεν σταμάτησε. Προχωράει με νέες εξάρσεις στις ΗΠΑ, την Βραζιλία, την Βρετανία, την Ισπανία, το Πακιστάν, το Ισραήλ, τα Βαλκάνια και αλλού. Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές (12 Ιουλίου 2020) τα επίσημα κρούσματα είναι παγκοσμίως 12.878.209 και οι θάνατοι 570.207. Και είμαστε ακόμα στο “πρώτο κύμα” της πανδημίας του Covid 19, με την προοπτική εμβολίου ή αποτελεσματικής θεραπείας να χάνεται στο αόριστο μέλλον…

Η αλληλένδετη ζεύξη συστημικής παγκόσμιας κρίσης και πανδημίας χαρακτηρίστηκε μεταφορικά σαν “τέλεια καταιγίδα”. Μια “τέλεια καταιγίδα”, η οποία σαρώνει τον πλανήτη, έχοντας ξεκινήσει από τον “παγκόσμιο Βορρά”, κυρίως από τους τρεις μεγάλους κόμβους διεθνών ροών κεφαλαίου, την Αμερική, την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Κίνα, για να απλωθεί στον “παγκόσμιο Νότο”, σε όλες τις ηπείρους και τις χώρες, με ανισόμετρη βαρύτητα και ρυθμούς στην κάθε μια.

Το επίκεντρό της, σήμερα, βρίσκεται αναμφίβολα στο κέντρο του παγκόσμιου καπιταλισμού που είναι συνάμα και το επίκεντρο της συστημικής του κρίσης, την Αμερική του Τραμπ.

Οι μετεωρολόγοι “τέλεια καταιγίδα” ονομάζουν την βίαιη, ανεξέλεγκτη και καταστροφική καταιγίδα που προκύπτει από την σύμπτωση και τον συνδυασμό ακραίων καιρικών φαινομένων. Παρόλο που η μεταφορά αυτή έχει την αξία της έχει και τα όριά της.

Αυτό που ζει η ανθρωπότητα το 2020 δεν είναι απλώς μια φυσική συμφορά, ανεξάρτητη από ανθρώπινες παρεμβάσεις, μια μυθολογική “κατάρα των θεών” ή ένα ζοφερό ανθρώπινο εφεύρημα, μια “συνωμοσία σκοτεινών δυνάμεων” ούτε η μονόπλευρη εκδήλωση αυταρχισμού των μηχανισμών εξουσίας. Δεν ενέσκηψε“σαν τον αστεροειδή που όπως λένε οι επιστήμονες χτύπησε ξαφνικά την Γη κι αφάνισε τους δεινόσαυρους κι ούτε είναι αποτέλεσμα  αποκλειστικά ανθρώπινης παρέμβασης σε ουδέτερο περιβάλλον, μια πολιτικοκοινωνική κατασκευή”[5].

Άμεσες ευθύνες

Η πανδημία δεν ήταν ο απρόβλεπτος “μαύρος κύκνος” που ήρθε από το πουθενά.

Το καπιταλιστικό σύστημα και οι κυβερνώντες έχουν τεράστιες άμεσες ευθύνες για την εξάπλωση της πανδημίας, το θάνατο και τη δυστυχία που έσπειρε και σπέρνει.

– Οι καπιταλιστικές κυβερνήσεις σε Ευρώπη και Αμερική αγνόησαν συνειδητά τις προειδοποιήσεις κι εγκληματικά επί μήνες παρέλειψαν να μέτρα μετά από την πρώτη εμφάνιση της επιδημίας του κορονοϊού στην Κίνα στα τέλη Νοεμβρίου και την εξάπλωσή της σε πανδημία. Το ίδιο έκαναν ακόμα κι όταν η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας τον Ιανουάριο του 2020 σήμανε συναγερμό για πανδημία ή κι ακόμα όταν αυτή έπληξε την Ιταλία και την Ευρώπη, τις ΗΠΑ και τις άλλες ηπείρους.

Το πιο ακραίο παράδειγμα είναι το ίδιο το κέντρο του παγκόσμιου καπιταλισμού, η ισχυρότερη Μητρόπολή του, η Αμερική με τον Πρόεδρο Τραμπ να θυμίζει τον Νέρωνα που τραγουδούσε όταν πυρπολούσε την Ρώμη. Στις 28 Φεβρουαρίου διακήρυσσε ότι η πανδημία “θα έχει πολύ μικρές συνέπειες” στις ΗΠΑ στις 4 Μαρτίου ότι “τίποτα δεν κλείνει, η ζωή και η οικονομία συνεχίζουν ως συνήθως”, ενώ στις 24 Μαρτίου διατράνωνε ότι θα επαναλειτουργούσε η κοινωνική – οικονομική ζωή από το Πάσχα των Δυτικών, στις 12 Απριλίου: “οι εκκλησίες θα είναι ασφυκτικά γεμάτες σε όλη την χώρα”[6]!

Ανάλογη τύφλα μπροστά στην απειλή κατά της ζωής με μάτια προσηλωμένα μόνο στη διάσωση της πολιτικής τους εξουσίας και των κερδών της κεφαλαιοκρατίας, επέδειξαν σκανδαλωδώς όχι μόνον οι ομοϊδεάτες του Τραμπ, ο Μπόρις Τζόνσον της αγελαίας ανοησίας, κι ο φασιστοειδής Μπολσονάρο αλλά και οι ηγήτορες της ΕΕ, ο Μακρόν στην Γαλλία (όπως κατάγγειλε η ίδια η πρώην υπουργός Υγείας της κυβέρνησής του), η Μέρκελ κι οι σύμμαχοί της σε Ολλανδία κι η Αυστρία με το δόγμα “πρώτα η Γερμανία” κι η πλούσια παρέα της.

Επιδόθηκαν όλοι τους σε επίδειξη του πιο άγριου εθνικισμού αγνοώντας σκανδαλωδώς τις ανάγκες των “εταίρων” τους στην ιμπεριαλιστική “Ένωση” των Ληστών. Πρώτα-πρώτα, κλείσανε ερμητικά τα εθνικά κρατικά σύνορα εφαρμόζοντας την πολιτική του “ο σώζων εαυτόν σωθήτω”. Οι “πλούσιες” χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά γυρίσανε αλαζονικά την πλάτη τους στους “τεμπέληδες” του ευρωπαϊκού Νότου, συμπεριλαμβανομένης και της Ιταλίας, στην οποία αρνήθηκε η Γερμανία να στείλει ακόμα και μάσκες!

Η φενάκη μιας Ευρωπαϊκής(;) “Ένωσης”(;;!!) φάνηκε και στην απουσία οποιασδήποτε πανευρωπαϊκής, υγειονομικής πολιτικής απέναντι στην πανδημία. Η υποκρισία των “ισχυρών” του γερμανόφωνου χώρου ξεσκεπάστηκε με την εκμετάλλευση των εργαζομένων της Ανατολικής Ευρώπης από τους “ηθικούς” ηγέτες της Αυστρίας και της Γερμανίας.

Σε ένα σημαντικό άρθρο του ο Ούγγρος καθηγητής Jószef Böröcz[7], στηλιτεύει την σκανδαλώδη συμπεριφορά των αρχουσών τάξεων της Δυτικής Ευρώπης απέναντι στην Κεντρική – Ανατολική Ευρώπη, που την μεταχειρίζονται ως οιωνεί αποικία τους. Ενώ κλείνανε ερμητικά τα σύνορά τους, την νύχτα ανοίγανε κρυφές διόδους και μεταφέρανε με ειδικά τρένα ή πτήσεις charters εργάτες από την Τσεχία, την Ρουμανία ή την Βουλγαρία για να κάνουν τις επικίνδυνες από την πανδημία δουλειές π.χ. στα γηροκομεία της Αυστρίας ή για την συγκομιδή των σπαραγγιών στη Γερμανία τον Απρίλιο 2020, με αποτέλεσμα να προσβληθούν από τον κορονοϊό.

Παρόλα τα απειλητικά προμηνύματα με τη λεγόμενη “επιδημία επιδημιών” των τελευταίων δεκαετιών και τις προειδοποιήσεις των επιδημιολόγων, υπήρξε, σε ολόκληρο τον καπιταλιστικό κόσμο, συστηματική αποδόμηση και κατάργηση των όποιων δομών αντιμετώπισης επιδημιών. Εγκληματική καθυστέρηση των κρατικών και κυβερνητικών αρχών στη λήψη αναγκαίων μέτρων υγειονομικής άμυνας. Αποκαλύφθηκε η δραματική έλλειψη εξοπλισμού, μασκών, αναπνευστήρων κ.λπ., και προπαντός η έλλειψη στελέχωσης με το αναγκαίο προσωπικό των Δημοσίων Συστημάτων Υγείας.

Στην κρίσιμη, όμως, στιγμή, δεν ήταν οι κλινικάρχες και τα ιδιωτικά συγκροτήματά τους που αντιμετώπισαν κι αντιμετωπίζουν την τέλεια καταιγίδα. Ήταν οι υγειονομικοί του δημόσιου που δώσανε τα πάντα και εισπράξανε το τίποτα μαζί με υποκριτικά χειροκροτήματα.

Τα τελευταία 40 χρόνια του ξέφρενου νεοφιλελευθερισμού είχαν διαλύσει τα δημόσια συστήματα υγείας που οι εργαζόμενοι κατάκτησαν μεταπολεμικά με την δύναμή τους.

 Μετά την έκρηξη της παγκόσμιας κρίσης το 2007-08, τα αδιάκοπα μέτρα κοινωνικού κανιβαλισμού που ονομάστηκαν “λιτότητα”, ρίχνοντας τα βάρη της κρίσης στους λαούς, μετατρέψανε ολόκληρους πληθυσμούς σε απόκληρους χωρίς την παραμικρή πρόνοια, στο όριο της επιβίωσης, σε υπάρξεις χωρίς όρους ύπαρξης.

Ακόμα κι όταν η πανδημία εκτός ελέγχου άρχισε να θερίζει, τα “μέτρα” ή η απουσία μέτρων, η κήρυξη “κατάστασης έκτακτης ανάγκης”, αστυνομοκρατίας και στρατοκρατίας, η συνολική στάση κυβερνήσεων, κρατών, διακρατικών ενώσεων όπως η ΕΕ, έθεσαν σαν προτεραιότητα την σωτηρία των ελάχιστων προνομιούχων και του διαλυόμενου συστήματός τους, όχι την χειμαζόμενη ανθρωπότητα και την εργατική τάξη που απειλείται να πεθάνει ή από την πανδημία ή από την πείνα.

Η πανδημία  έπληξε την κοινωνία στα πιο ευάλωτα σημεία της, τους πιο ευάλωτους κι ανυπεράσπιστους πληθυσμούς, ρίχνοντας αμείλικτο φως σε όλες τις ανισότητες σύμφωνα με την τάξη, το φύλο, την “φυλή”, όλες τις ανοικτές πληγές, τα κατάγματα στο σκελετό του κοινωνικού σώματος μέσα στον παρακμασμένο καπιταλισμό. Δεν είμαστε όλοι κι όλες ίσοι στην αρρώστια και στο θάνατο.

Στη διάρκεια της καραντίνας αλλά και μετά την άρση της, η άρχουσα τάξη κι οι κυβερνήσεις της φρόντισαν πρώτα-πρώτα τα δικά τους ταξικά συμφέροντα. Έτσι βρήκαν και την ευκαιρία να προωθήσουν και συνεχίζουν να προωθούν υπεραντιδραστικά διατάγματα και νόμους που στραγγαλίζουν ό,τι απέμενε από εργασιακά και δημοκρατικά δικαιώματα.

Δεν είναι ζήτημα συνωμοσίας ούτε πρόβλημα ελλιπούς επιστημονικής γνώσης κι ενημέρωσης, αμάθειας ή σκοταδιστικής τύφλας. Ο Καλιγούλας Τραμπ στο Λευκό Οίκο, ο Μπόρις Τζόνσον με την “ανοσία αγέλης” στη Βρετανία ή ο φασίστας Μπολσονάρο στην Βραζιλία, οι ελίτ της ΕΕ μαζί και οι συστημικοί ιδεολογικοί τους μηχανισμοί, όπως τα αστικά ΜΜΕ, οι επαγγελματίες του σκοταδισμού είτε είναι Αμερικανοί Ευαγγελιστές είτε Έλληνες δεσποτάδες, ωθούν στη λογική της κατάληξη την κυρίαρχη λογική ενός συστήματος που έχασε προ πολλού κάθε ιστορικό λόγο ύπαρξης. 

Η αδυσώπητη αλήθεια είναι ότι ο καπιταλισμός στην προχωρημένη παρακμή του και στην κρίση της παγκοσμιοποίησης του γίνεται πλέον ασυμβίβαστος με την ίδια την ζωή.   

Στρατηγική για την ζωή ή για το κέρδος;

Την αλήθεια αυτή την κρύβει σκόπιμα ο κυρίαρχος τυπικός διαχωρισμός “υγειονομικής κρίσης” και “οικονομικής κρίσης” ή η άθροισή τους σαν δύο αποκομμένων, ξένων μεταξύ τους διαδικασιών. Και τα δύο προωθούν το δίλημμα “πρώτα η υγεία ή η οικονομία;” που συνόδευσε τόσο τις καραντίνες όσο και την άτακτη “επανεκκίνηση της οικονομίας”, εκβιάζοντας τους εργαζόμενους να διαλέξουν να πεθάνουν είτε από πείνα είτε από τον κορονοϊό.

Πρόκειται για προσχήματα νομιμοποίησης των (αποτυχημένων) ενεργειών μιας πανικόβλητης άρχουσας τάξης, των επιτελείων της και των κρατικών μηχανισμών.

Όταν η κατάσταση παγκόσμια άρχισε να ξεφεύγει από κάθε έλεγχο επικράτησαν δύο βασικές αντιλήψεις για την αντιμετώπισή της. Η ομάδα του βρετανικού Imperial College μίλησε για το μοντέλο της “ανοσίας της αγέλης” (herd immunity) και το μοντέλο της εξάλειψης (suppression) των κρουσμάτων με την καραντίνα (lockdown) και την “κοινωνική αποστασιοποίηση” (social distancing). Η καμπύλη, λοιπόν, της οικονομικής ύφεσης, στο πρώτο μοντέλο, θα αμβλυνθεί συντομότερα, εάν ο πληθυσμός αφεθεί, ουσιαστικά, στην τύχη του, με την τυφλή “ανοσία της αγέλης”, με τεράστιο κόστος σε θύματα από τον κορονοϊό.

Στη βάρβαρη αυτή αντίληψη ενός κραυγαλέου νεο-μαλθουσιανισμού και κοινωνικού δαρβινισμού, που επικράτησε στη Βρετανία, τις ΗΠΑ και την Σουηδία, αντιτάχθηκε ένα δεύτερο μοντέλο, με αυστηρή καραντίνα, κοινωνική αποστασιοποίηση, με αποτέλεσμα την άμβλυνση της πανδημίας, έτσι ώστε η μείωση των θυμάτων να προηγηθεί της άμβλυνσης της καμπύλης της οικονομικής ύφεσης που αναγκαστικά θα ήταν πιο παρατεταμένη.

H ομάδα του καθηγητή Taleb (New York University) άσκησε κριτική, από την δική την σκοπιά, δείχνοντας τα λάθη στο μηχανιστικό κι αυθαίρετο δυϊστικό σχήμα των καμπυλών που πρόβαλε το Imperial College.

Η Κίνα, ως γνωστόν, ακολούθησε μια εντελώς αντίθετη από τις αγγλοσαξονικές χώρες στρατηγική αυστηρής και εκτεταμένης καραντίνας, με την αυταρχική επιτήρηση του πληθυσμού από το γραφειοκρατικό καθεστώς, κάνοντας συστηματική και υποχρεωτική τη χρήση μάσκας, την κοινωνική αποστασιοποίηση, μαζικά τεστ, ιχνηλάτηση κ.λπ., πετυχαίνοντας, σχετικά σύντομα, τον έλεγχο της εξάπλωσης του κορονοϊού μέσα στην χώρα.

Στο Μήνυμα της Πρωτομαγιάς 2020, το Διεθνές Σοσιαλιστικό Κέντρο “Κριστιάν Ρακόφσκυ” παρατηρούσε: “Η ανωτερότητα των μεθόδων που κληρονομήθηκαν απ’ τον κεντρικό σχεδιασμό παρατηρήθηκε σε χώρες που είχαν γνωρίσει στο παρελθόν επαναστατικές κοινωνικές μεταμορφώσεις όπως η Κίνα ή το Βιετνάμ.

Η Κίνα ήταν η πρώτη χώρα που έπρεπε να αντιμετωπίσει μια επιδημία πρωτοφανών διαστάσεων για τουλάχιστον έναν αιώνα, χωρίς να έχει το πλεονέκτημα να μάθει από την εμπειρία άλλων χωρών, όπως η Δύση λόγω της κινεζικής εμπειρίας που προηγήθηκε. Κι όμως, χάρη στο δημόσιο νοσοκομειακό της σύστημα και τον ιδιαίτερο τρόπο κοινωνικοποιημένης κινητοποίησης της εργασίας, κατάφερε να περιορίσει σχεδόν τη ζημιά της επιδημίας σε μια επαρχία (Χουμπέι) και σε μία πόλη (Βουχάν) και να την θέσει υπό έλεγχο από μόνη της. Είναι η μεγαλύτερη ειρωνεία το να βλέπουμε ότι οι ΗΠΑ, η πιο ισχυρή χώρα στον κόσμο, να έχει πλέον φτάσει πάνω απ’ το πενταπλάσιο του αριθμού των κρουσμάτων της Κίνας κι ότι ταυτόχρονα έχει μόνο το ένα πέμπτο του πληθυσμού της τελευταίας!

Το Βιετνάμ έμεινε σχετικά ανέγγιχτο από τον ιό, παρά το ότι το πρώτο κύμα της πανδημίας χτύπησε την Ανατολική και Νοτιοανατολική Ασία. Οι δύο αυτές χώρες τώρα στέλνουν γιατρούς και ιατρικό υλικό στις πλούσιες χώρες της Δύσης, καθώς οι τελευταίες υφίστανται η καθεμιά μιαν εθνική καταστροφή, την οποία δε μπορούν να υπερνικήσουν.

Αλλά το πιο ξεκάθαρο παράδειγμα που δείχνει χαρακτηριστικά την αντίθεση μεταξύ των κοινωνιών που βρίσκονταν σε μετάβαση στο σοσιαλισμό και των καπιταλιστικών κοινωνιών είναι η Κούβα. Είναι αυτή η χώρα όπου τα συστήματα ιατρικής και υγειονομικής περίθαλψης είναι ασύγκριτα ισχυρότερα από όλες τις καπιταλιστικές χώρες σε σχέση με τα αντίστοιχα επίπεδα ανάπτυξης και πλούτου. Η Κούβα έχει παρουσιάσει σε ολόκληρο τον κόσμο το αντιπαράδειγμα των ΗΠΑ του Τραμπ ή της ΕΕ της ανθρωποφάγας “λιτότητας”, στέλνοντας γενναιόδωρα γιατρούς, ιατρικό υλικό και επιστημονική τεχνογνωσία σε δεκάδες χώρες. Ο τρόπος με τον οποίο το κράτος της Κούβας παρακολουθεί την (περιορισμένη) εξάπλωση του ιού στο νησί, στέλνοντας τους πιο έμπειρους γιατρούς από σπίτι σε σπίτι καθημερινά, θεσπίζοντας αυστηρά μέτρα καραντίνας σε γειτονιές που έχουν ήδη μολυνθεί και διορίζοντας εξειδικευμένους γιατρούς σε τέτοιες γειτονιές όπου έρχονται σε προσωπική επαφή με τους ντόπιους, είναι επίσης ένα σαφές παράδειγμα μιας συμπεριφοράς φροντίδας, επαγγελματικής ικανότητας και, κυρίως, ανθρωπισμου ”[8].

Τα παγκόσμια προβλήματα, μαζί κι αυτό της πανδημίας, απαιτούν παγκόσμιες λύσεις.

Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (ΠΟΥ) είχε ήδη μιλήσει για την ανάγκη μιας προσέγγισης με άξονα την αντίληψη “Ένας Κόσμος-Μία Υγεία / One WorldOne Health”. Νοθεύει, όμως, την προσέγγιση αυτή αγνοώντας τις κοινωνικές διαιρέσεις, τις ταξικές ανισότητες, τις εθνικές και ιμπεριαλιστικές αντιπαραθέσεις, αναμιγνύοντας σ’ αυτήν τον ΟΗΕ, κρατικές αρχές, μη κυβερνητικές οργανώσεις κ.λπ. Γι’ αυτό και στην προσέγγιση της ΠΟΥ, ο εξελικτικός βιολόγος και μαρξιστής Robert Wallace, μαζί με την ομάδα του από επιδημιολόγους και άλλους ειδικούς, αντιπαραθέτουν την “Δομική Προσέγγιση Ένας Κόσμος – Μία Υγεία / Structural One WorldOne Health approach”, όπου αναζητούνται και αναδεικνύονται τα δομικά αίτια της εξάπλωσης των επιδημιών στον σύγχρονο κόσμο, τον καιρό της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης.[9]

Θα πρέπει να προσεγγίσουμε την πανδημία μέσα στην παγκόσμια κρίση, και την παγκόσμια καπιταλιστική κρίση μέσα στην πανδημία, στην ανεπανάληπτη ιδιαιτερότητά τους, στη γεμάτη εντάσεις και αντιφάσεις ενότητά τους, αποκρούοντας κάθε δυϊστικό μηχανιστικό διαχωρισμό της Φύσης και της ανθρώπινης Ιστορίας, όπως και κάθε ιδεαλιστική άρνηση της πρωταρχικότητας της υλικής Φύσης. Με άλλα λόγια, πρέπει να προσεγγίσουμε διαλεκτικά την τομή που συντελείται το 2020, από τη σκοπιά της συνολικής αντιφατικής διαδικασίας που ο Μαρξ ονόμασε κοινωνικό μεταβολισμό ή “αντaλλaγή της ύλης” (Stoffwechsel) της Φύσης και του ανθρώπου[10], όπου ο άνθρωπος για αντιμετωπίσει τις ανάγκες που θέτει η Φύση παρεμβαίνει αλλάζοντας την Φύση, δημιουργώντας νέες ανάγκες που η Φύση από μόνη της δεν θα δημιουργούσε κι αλλάζοντας τη φύση αλλάζει τον εαυτό του.

Μαρξισμός, Καπιταλισμός και Ζωή

Πολλοί λησμονούν, ανάμεσα τους και πολλοί μαρξιστές, ότι η κεντρική κατηγορία του ιστορικού υλισμού του Μαρξ δεν είναι η οικονομία. Οι οικονομικές κατηγορίες είναι αλλοτριωμένες αποξενωμένες μορφές, αφαιρέσεις, “μόνον θεωρητικές εκφράσεις, οι αφαιρέσεις των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής που αντιστοιχούν σε ένα ιδιαίτερο στάδιο ανάπτυξης της υλικής παραγωγής“[11]. Η κεντρική μαρξική κατηγορία είναι η ίδια η ζωή (Leben).

Στη Γερμανική Ιδεολογία, το ιδρυτικό κείμενο της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας, ο Μαρξ, αναπτύσσοντας την κεντρική ιστορική υλιστική κατηγορία του κοινωνικού τρόπου παραγωγής την αποσαφηνίζει ως εξής, διαχωρίζοντάς την από κάθε χοντροκομμένο “παραγωγισμό” ή οικονομίστικο αναγωγισμό: “Αυτός ο τρόπος παραγωγής δεν πρέπει να θεωρείται ότι είναι απλά η αναπαραγωγή της φυσικής ύπαρξης των ατόμων. Είναι περισσότερο μια καθορισμένη μορφή δραστηριότητας αυτών των ατόμων, μια καθορισμένη μορφή που εκφράζεται η ζωή τους, μια καθορισμένη μορφή του τρόπου ζωής τους (Lebenweise, ο γερμανικός όρος και η έμφαση στο πρωτότυπο)[12].

Αναπτύσσοντας παραπέρα αυτήν την ιστορική υλιστική αντίληψη στο magnus opus του, το Κεφάλαιο, ο Μαρξ έδειξε ότι “ο αληθινός φραγμός της καπιταλιστικής παραγωγής είναι το ίδιο το κεφάλαιο”. Η κινητήρια δύναμη και το ιστορικό όριο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής ως ιστορικά ιδιαίτερου τρόπου ζωής είναι η αντίφαση μιας παραγωγής που “είναι μόνο παραγωγή για το κεφάλαιο“, για “τη συντήρηση και αυτοεπέκταση της αξίας του κεφαλαίου” και τις αυξανόμενες ανάγκες “για μιαν απεριόριστη επέκταση της ενεργού πραγματικής διαδικασίας της ζωής (erweiternde Gestaltung des Lebenprozesses) της κοινωνίας των παραγωγών”[13].

Η πιο δραματική απόδειξη της έκρηξης αυτής της αντίφασης είναι ακριβώς η τρέχουσα παγκόσμια κρίση, όπου η καπιταλιστική παραγωγή, έχοντας ήδη το 2008 συγκρουσθεί με αυτόν τον πραγματικό φραγμό, με το ίδιο το παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο, αποδεικνύεται τώρα ότι είναι εντελώς ανίκανη να ανταποκριθεί στις επείγουσες ανάγκες της ενεργού διαδικασίας της ζωής μέσα σε συνθήκες πανδημίας – και αποσυντίθεται.

Πριν την πανδημία, είχε γίνει ήδη σαφές ότι εξαντλήθηκαν όλα τα “ανορθόδοξα” οικονομικά μέτρα (πακέτα αναθέρμανσης της οικονομίας, μέτρα ποσοτικής χαλάρωσης, εξαιρετικά χαμηλά ή ακόμα και αρνητικά επιτόκια κ.λπ.) που εισήγαγαν οι κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις για να αντιμετωπίσουν τις θανάσιμες απειλές που αντιμετώπιζε το καπιταλιστικό σύστημα, μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers το 2008[14]. Ιδιαίτερα από το τέλος του 2018 και στη διάρκεια του 2019, φούντωσαν οι φόβοι ότι μια νέα, ακόμα χειρότερη φάση της άλυτης ακόμα παγκόσμιας κρίσης ερχότανε. Οι επενδυτές και οι αναλυτές, γράφει η Katie Martin των Financial Times, “αναζητούσαν διαρκώς σημάδια που θα μπορούσαν να είναι το φτερούγισμα της πεταλούδας που θα εξαπέλυε το επόμενο μεγάλο δράμα στην πραγματική οικονομία […]. Αντί γι’ αυτό, οι επενδυτές ταπεινώθηκαν από ένα πράγμα που δεν είχαν πάρει καθόλου υπόψη: την πραγματική ζωή“[15].

Ο κυνισμός και η αλαζονεία του κεφαλαίου και των “επενδυτών” φαίνεται και στην αντιμετώπιση των απαιτήσεων της ζωής μπροστά στην θανάσιμη απειλή της πανδημίας σαν “ταπείνωση” της θεάς Αγοράς! Στην πραγματικότητα το αντίστροφο συμβαίνει. Το κεφάλαιο νομίζει ότι μπορεί να ταπεινώνει για τους ποταπούς του σκοπούς τις ανάγκες της πραγματικής Ζωής, να ποδοπατά την Φύση με το αζημίωτο, χωρίς να εξαπολύει “τέλειες καταιγίδες” κατά των πάντων.

Ο Robert Wallace κι η ομάδα του[16], που προαναφέραμε, με σαφήνεια έφερε στο φως την σχέση ανάμεσα στην “επιδημία επιδημιών” (Sars1, H1N1, Mers, Ebola κ.λπ.) στις τελευταίες δεκαετίες της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης (1979-2008) και στην ίδια την παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου. Η τελευταία επέφερε τρομακτική καταστροφή οικοσυστημάτων, τεράστια αποψίλωση δασών, κατάρρευση ανοσολογικών φραγμών, χωρίς όρια καπιταλιστική αγροτική επέκταση σε περιοχές άγριων ζώων, με αποτέλεσμα ζωονόσους, μετάδοση αβλαβών πριν ιών από ζώα σε ανθρώπους και, στη συνέχεια, από άνθρωπο σε άνθρωπο, με μεγάλη μεταδοτικότητα, νοσηρότητα και  θνησιμότητα. Η εξάπλωση πάνω από σύνορα, χώρες και ηπείρους, από κει και πέρα, διευκολύνεται αφάνταστα από τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, τα παγκόσμια δίκτυα ανταλλαγών και τις διεθνοποιημένες συγκοινωνίες.

Η μετάλλαξη των παρακμασμένων Μητροπόλεων στον παγκόσμιο Βορρά και των μεγαλουπόλεων στον παγκόσμιο Νότο, με τα ανθηρά χρηματιστικά κέντρα της κερδοσκοπίας και τις φαβέλες της αθλιότητας, δημιούργησε τους όρους αυτού που εύστοχα οι Βραζιλιάνοι κριτικοί αναλυτές ονομάσανε νεκροδημογραφία του κεφαλαίου[17].

Εάν η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση των δεκαετιών του νεοφιλελευθερισμού προώθησε μια παγκοσμιοποίηση νέων επιδημιών, η εξελισσόμενη και φοβερά επικίνδυνη πανδημία του Sars-Cov-2 ή Covid 19 συνδέεται με την αξεπέραστη μέχρι τώρα κρίση αυτής της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, την εσωτερική κατάρρευση ή “ενδόρρηξη” (implosion) της παγκόσμιας χρηματοοικονομικής σφαίρας το 2008.

Η έκρηξη των παγκοσμιοποιημένων αντιφάσεων του κεφαλαίου, παρόλες τις ανασχετικές προσπάθειες, απλώθηκε με ένα ανισόμετρο και συνδυασμένο τρόπο, σε όλες τις διαστάσεις των κοινωνικών σχηματισμών στην πλανητική τους αλληλοσύνδεση.

Η πανδημία του κορονοϊού είναι, όπως αναγνώρισαν πολλοί, η προειδοποίηση για ένα κλιματικό κραχ που απειλεί κάθε μορφή ζωής στον πλανήτη.

Ο John Bellamy Foster, βασιζόμενος στο έργο του Ούγγρου μαρξιστή István Mészarós, την θεωρία για τον ιμπεριαλισμό του Samir Amin και τις έρευνες της ομάδας του Ρ. Ουάλλας, επεξεργάζεται μια ενδιαφέρουσα σύνδεση Μαρξισμού και ριζοσπαστικής Οικολογίας. Στο κέντρο της έχει την έννοια της ύπαρξης ενός μεταβολικού ρήγματος (metabolic rift[18]) που επιφέρει στις σχέσεις ανθρώπου και Φύσης ο καπιταλισμός, προπαντός στην παγκοσμιοποίησή του.

Η προσέγγιση του Τζον Μπέλαμυ Φόστερ είναι πράγματι γόνιμη, χωρίς να αποφεύγει, όμως, σκοπέλους. Εδώ, θα μείνουμε μόνο στην έννοια του “μεταβολικού ρήγματος”, που όπως και άλλοι διαπίστωσαν, ενέχει τον κίνδυνο μιας οπισθοδρόμησης σε έναν καρτεσιανού τύπου δυισμό που χωρίζει την Φύση και τον άνθρωπο σε δύο αποκομμένους κόσμους.

Το ρήγμα πρέπει να ιδωθεί διαλεκτικά. Είναι η ιστορικά προσδιορισμένη, καπιταλιστική μορφή του κοινωνικού μεταβολισμού ανθρώπου-Φύσης που έρχεται σε οξύτατη σύγκρουση και ρήξη με το περιεχόμενο αυτού του μεταβολισμού, τις ολοένα αναπτυσσόμενες ανάγκες της ενεργού διαδικασίας της ζωής της ανθρωπότητας, διαταράσσοντας ολέθρια την συνολική σχέση της με την Φύση. Η μορφή αυτή έχει παρακμάσει, αποσυντίθεται, στραγγαλίζει το περιεχόμενο, το δηλητηριάζει αλλά δεν πρόκειται η ίδια να αυτοκαταργηθεί, “ο καπιταλισμός δεν θα πεθάνει με φυσικό θάνατο”, όπως προειδοποιούσε ο Μπένγιαμιν[19]. Θα καταργηθεί με την παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση που θα δώσει νικηφόρα έκφραση στις επείγουσες, επιτακτικές, βαθύτερες απαιτήσεις της Ζωής.

Η αποσύνθεση είναι το εργαστήριο της ζωής – la putrefaction est le laboratoire de la vie”, πρόσθετε ο Μαρξ στην πρώτη γαλλική μετάφραση και έκδοση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου. Η ίδια η “αποσύνθεση” του γερασμένου κοινωνικού δεσμού στην παραγωγική σχέση με την Φύση είναι έκφραση όχι μόνον των νέων αναγκών της Ζωής που διαμορφώθηκαν μέσα στην παλιά μορφή αλλά και της μεταστοιχείωσης των όρων που επιτρέπουν την ανάδυση του νέου, ανώτερου κοινωνικού δεσμού.

Δεν είναι τυχαίο ότι η σημερινή εσωτερική σχέση πανδημίας και καπιταλιστικής κρίσης, η διαλεκτική αλληλοσύνδεση κι αλληλεπίδρασή τους παίρνουν διαστάσεις ανθρωπολογικής κρίσης.

Θέτουν στην ημερήσια διάταξη για την υπέρβασή της το ίδιο το περιεχόμενο του κομμουνισμού, όπως ο Μαρξ το προσδιορίζει στα Χειρόγραφα του 1844: “ H θετική υπέρβαση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας ως επανιδιοποίηση της ανθρώπινης ζωής είναι συνεπώς η θετική υπέρβαση κάθε αποξένωσης[…].Έτσι η κοινωνία είναι η πλήρης ενότητα του ανθρώπου με την Φύση -η αληθινή ανάσταση της Φύσης- η συνεπής φυσικοποίηση του ανθρώπου και ο συνεπής εξανθρωπισμός της Φύσης[20].

Ποια “επιστροφή στην κανονικότητα”;

Η αστική τάξη προσπαθεί να κρύψει την δικιά της αμηχανία και τον πανικό και να συγκαλύψει, ταυτόχρονα, μια “επανεκκίνηση της οικονομίας” κάτω από την ζοφερή σκιά της παρατεινόμενης απειλής του κορονοϊού, μιλώντας ακατάπαυτα για την “επιστροφή στην κανονικότητα πριν την πανδημία” ή, πιο συμμαζεμένα, σε “μια νέα κανονικότητα”, μια και “πρέπει, για ένα αόριστο διάστημα, να αποδεχτούμε να ζούμε (οι “από κάτω”) με τον κορονοϊό και με οικονομικές δυσκολίες”…

Η λεγόμενη “κανονικότητα” πριν την πανδημία ήταν ήδη εφιαλτική. Η “νέα κανονικότητα” προβλέπεται τρισχειρότερη.

Η αστική προπαγάνδα ότι τα “δύσκολα” περιορίζονται  στο 2020 και από το 2021 τα πράγματα θα βελτιωθούν σημαντικά είναι fake news. Το “αισιόδοξο σενάριο” ότι η οικονομία μετά από ένα βούλιαγμα στην ύφεση θα ανακάμψει γρήγορα σε ένα χρόνο,  ακολουθώντας μια πορεία σε σχήμα V, θεωρείται ακόμα κι από τους mainstream οικονομολόγους σαν τον Κεϋνσιανό νομπελίστα Josef Stiglitz “a fantasy”, μια φαντασίωση[21].

Κάποιοι ευφάνταστοι, βλέποντας τις πρωτοφανείς παρεμβάσεις του Κράτους και των κεντρικών τραπεζών για την αντιμετώπιση του χάους μετά την πανδημία του Covid 19, τώρα σε μια κλίμακα που κάνουν να ωχριούν τα “ετερόδοξα” μέτρα μετά την Λήμαν Μπράδερς,μιλούν για την δυνατότητα επιστροφής στον Κεϋνσιανισμό, στην μεταπολεμική οικονομία των παροχών της πλήρους απασχόλησης του “Κράτους Πρόνοιας”. Κάτι τέτοιο ούτε οι πιστοί στον Κέυνς σαν το Στίγκλιτς δεν το πιστεύουν. Εξάλλου τα “προγράμματα διάσωσης” των μεγάλων χρηματοπιστωτικών και μονοπωλιακών καπιταλιστικών συγκροτημάτων συνοδεύονται, όχι μόνο με την ακόμα πιο τερατώδη διόγκωση ενός ήδη συντριπτικού παγκόσμιου δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, αλλά και με την επιβολή μιας ζούγκλας στο χώρο της εργασίας που ξεπερνάει όσα γνωρίσαμε επί θριαμβεύοντος νεοφιλελευθερισμού ή στα χρόνια του κοινωνικού κανιβαλισμού επί μνημονιακής “λιτότητας”.

Όπως παρατηρεί ο Marco d’ Eramo[22], η πανδημία αιφνιδίασε τις άρχουσες τάξεις: “…οι κυβερνήτες μας βλέπουν τη συστημική κρίση ως μια απλή χρηματοοικονομική κρίση: αντιδρούν απέναντι στην πανδημία σαν να πρόκειται για ένα νέο 2008, μιμούμενοι τον Bernanke και προτείνοντας μια χρηματική επέκταση τύπου Friedman. Αιχμάλωτοι της μονοταριστικής ορθοδοξίας, δεν καταλαβαίνουν ότι αυτήν τη φορά το σοκ της ζήτησης συνεπάγεται κάτι περισσότερο από μια απλή κρίση ρευστότητας“.

Η αστική οικονομική “επιστήμη” αδυνατεί να βγάλει τα μαθήματα του κραχ του 2007 – 2008 και της δεκαετίας που ακολούθησε.

Για 12 χρόνια “…τρισεκατομμύρια δολάρια της ποσοτικής χαλάρωσης [Quantitative Easing] και μηδενικά επιτόκια απέτυχαν να κινήσουν μια βαλτωμένη παγκόσμια οικονομία ”, παρατηρεί σωστά η Susan Watkins[23].

Μετά την πανδημία, οι νέοι καταρράκτες ρευστότητας των πακέτων “αναθέρμανσης”, της “ποσοτικής χαλάρωσης” και των σχεδόν μηδενικών ή και αρνητικών επιτοκίων της αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας, της Τράπεζας της Αγγλίας, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, της Τράπεζας της Ιαπωνίας, μπορούν να πετύχουν εκεί που απέτυχαν πάνω από μια δεκαετία, μόνο και μόνο με την υπερμεγέθυνση της παρέμβασής τους;

Εκείνο που “πετυχαίνουν” είναι να θέτουν την παγκόσμια οικονομία στην εντατική, σαν να ήταν βαριά ασθενής από τον κορονοϊό, σε “ life support”, όπως έγραφε ο Adam Tooze[24], στον “αναπνευστήρα των κεντρικών τραπεζών”, όπως έγραφε κι ο Γιάννης Αγγέλης[25].

Η αμερικανική Ομοσπονδιακή Τράπεζα, που λόγω της κεντρικής θέσης των ΗΠΑ στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία, λειτουργεί τρόπον τινά σαν η παγκόσμια κεντρική τράπεζα, εκμεταλλεύεται στο έπακρο το γεγονός ότι το εθνικό νόμισμα της χώρας, το αμερικανικό δολάριο, και όσο λειτουργούσε η Συνθήκη του Μπρέττον Γουντς αλλά ιδιαίτερα και μετά την κατάρρευσή της, είναι το παγκόσμιο αποθεματικό και ηγεμονικό νόμισμα στις διεθνείς συναλλαγές. Αποκορυφώνεται, όμως, τώρα η οξύτατη αντίφαση, ένα εθνικό νόμισμα, το αμερικανικό δολάριο να λειτουργεί σαν το κυρίαρχο παγκόσμιο χρήμα.

Οι Financial Times[26] θεωρούν ότι μέσα στην πανδημία, ρόλος του ίδιου του δολαρίου γίνεται παύει να είναι ρυθμιστικός-σταθεροποιητικός παράγοντας. Αντίθετα, πλέον, γίνεται αποσταθεροποιητικός παράγοντας. Γι’ αυτό και η βρετανική εφημερίδα του Σίτυ του Λονδίνου δεν κρύβει τον σκεπτικισμό της για την αποτελεσματικότητα του “νομισματικού πολέμου” που κήρυξε η Αμερικανική Ομοσπονδιακή Τράπεζα, με τα πρωτοφανή ποσά-υδρογονοβόμβες δολαρίων με τα οποία βομβαρδίζει το Τέρας που μπήκε από την πόρτα, για να χρησιμοποιήσουμε την εύστοχη φράση του Αμερικανού μαρξιστήMike Davis που χρόνια προειδοποιούσε ότι “Το Τέρας βρίσκεται στην πόρτα μας” και που τώρα έχει πια εισβάλλει[27].

Ο φετιχισμός που κυριαρχεί στον καπιταλισμό συνεπάγεται και τον φετιχισμό του χρήματος – και της νομισματικής πολιτικής σαν πανάκεια. Η πληθώρα ρευστού δεν είναι από μόνη της θεραπευτική. Μπορείς να πεθάνεις από υπεραιμία όχι μόνο από αναιμία. Οι ίδιοι οι κεντρικοί τραπεζίτες βλέπουν με ανησυχία ότι η προσφορά χρήματος είναι αντιστρόφως ανάλογη με την πολύ βραδύτερη ταχύτητα διακίνησής του. Το ρευστό κατευθύνεται κυρίως, ξανά, στην αναθέρμανση της χρηματοοικονομικής σφαίρας, κι όχι της παραγωγής, καθώς δεν λύθηκαν και παραμένουν οξυμένες οι αντιφάσεις της υπερπαραγωγής κεφαλαίου και της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Είναι μπλοκαρισμένη τόσο η διαδικασία αξιοποίησης όσο και η διαδικασία πραγμάτωσης της υπεραξίας.

Η αστική πολιτική οικονομία ταυτίζει πάντα την χρηματική μορφή της αξίας με το περιεχόμενο, την αξία και την υπόστασή της, την αφηρημένη εργασία.

Η αποτυχία των νομισματικών πολιτικών, “ετερόδοξων” και “ορθόδοξων” εκδηλώνει την ιστορική εξάντληση του ίδιου του νόμου της αξίας. Η αξιακή σχέση αδυνατεί να λειτουργήσει σαν ρυθμιστική αρχή.

Το ΕΕΚ έχει τονίσει ξανά και ξανά, μετά το 2008, το στρατηγικό αδιέξοδο του καπιταλισμού: και οι δύο στρατηγικές της ιμπεριαλιστικής εποχής της παρακμής του, ο κεϋνσιανισμός και ο νεοφιλελευθερισμός απέτυχαν, ο πρώτος κατέρρευσε το 1971, ο δεύτερος το 2008 – tertium non datur.

Ζούμε στον λυκοφωτικό καπιταλισμό της εποχής μας, το τέλος του μυθικού ήρωα της πολιτικής οικονομίας του, την επιθανάτια αγωνία του ίδιου του Homo Economicus.[28]

Η μεγάλη οικονομική κρίση είναι μόλις στην αρχή της

Το αγωνιώδες ερώτημα για τους πάντες παραμένει: Πού πάμε; Ποιες είναι οι βασικές τάσεις για τις εξελίξεις στην άμεση περίοδο μπροστά μας;

Ο Nuriel Rubini, ένας από τους λίγους αστούς οικονομολόγους που είχε προειδοποιήσει το 2008 για το επερχόμενο κραχ, προειδοποιεί και τώρα ότι “η μεγάλη οικονομική κρίση είναι μόλις στην αρχή της”[29].

Ο Ρουμπίνι απαριθμεί εμπειρικά τους νέους οξυνόμενους κινδύνους σε έναν κατάλογο που προκαλεί ανατριχίλα:

  • Δημοσιονομικά ελλείμματα, δυσθεώρητα χρέη, χρεοκοπίες
  • Απαιτήσεις για δαπάνες στο χώρο της Υγείας
  • Αποπληθωρισμός και
  • Νομισματικές κρίσεις
  • Ανεργία και ένταση του αυτοματισμού και της τηλε-εργασίας. Στην Αμερική έχουν εγγραφεί για επιδόματα ανεργίας 47 εκατομμύρια άνθρωποι, ενώ κάθε μορφή τηλε-εργασίας βαθαίνει το ποσοστό της εκμετάλλευσης και τις ανισότητες ανάμεσα στους εργαζόμενους.
  • Από-παγκοσμιοποίηση
  • Οικονομικός πόλεμος ΗΠΑ κατά της Κίνας
  • Κλιματική αλλαγή.

Κάθε σημείο είναι αξιοπρόσεκτο στη λίστα αυτή της φρίκης, στον κατάλογο με τις πληγές του Φαραώ που άρχισαν ήδη να επέρχονται στον κλυδωνιζόμενο από την πανδημία και την ραγδαία επιδεινούμενη συστημική κρίση παγκόσμιο καπιταλισμό.

Εδώ θα μείνουμε και θα επιμείνουμε σε ένα κρίσιμο σημείο που συγκεντρώνει έντονες συζητήσεις κι ανησυχίες, κυρίως μετά τον Μάρτιο του 2020: την λεγόμενη απο-παγκοσμιοποίηση.

Το πανικόβλητο κλείσιμο των εθνικών κρατικών συνόρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας, η πολιτική του “ο σώζων εαυτόν σωθήτω”, το φούντωμα του οικονομικού και πολιτικού εθνικισμού, η έξαρση των οικονομικών – εμπορικών πολέμων, προπαντός η οξυνόμενη σύγκρουση της Αμερικής του Τραμπ με την Κίνα αλλά και την Ρωσία και την ΕΕ, η αποδιοργάνωση των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού στις συνθήκες της παγκόσμιας καραντίνας (global lockdown), οι εξαγγελίες, απειλές ή και ενέργειες για “επαναπατρισμό” (reshoring) των πολυεθνικών εταιρειών, “αυτάρκεια” και προστατευτικά τείχη, κάνουν πολλούς να μιλούν για το “τέλος της παγκοσμιοποίησης” που φαινόταν να είχε θριαμβεύσει, οριστικά και αμετάκλητα, στην περίοδο από την Θάτσερ ως την κατάρρευση της Λήμαν Μπράδερς και με εμβληματική τομή την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991.

Ο όρος “παγκοσμιοποίηση” (globalization) την περίοδο 1978 – 2008 είχε, πράγματι επικρατήσει σαν ο φετιχιστικός μύθος του παγκοσμιοποιημένου χρηματιστικού κεφαλαίου. Υπήρξε σκόπιμη, στρεβλή, ιδεολογική χρήση και κατάχρηση του όρου, αλληλένδετη με την εντελώς δυσφημισμένη πια διακήρυξη του “τέλους της Ιστορίας” με την “πλήρη και τελική νίκη” του φιλελεύθερου καπιταλισμού σε όλο τον πλανήτη. Ενός παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού χωρίς εσωτερικές αντιφάσεις, χωρίς αντίπαλο δέος, χωρίς άλλη εναλλακτική (η περιβόητη θατσερική TINA – There Is No Alternative).

Ο μύθος γκρεμίστηκε με την κατάρρευση της παγκόσμιας χρηματοοικονομικής σφαίρας το 2008.

Αυτό δεν σημαίνει ότι μαζί με τον μύθο που αναποδογύριζε και στρέβλωνε την πραγματικότητας κι αγνοούσε τις αντιφάσεις της εξαφανίστηκε και η υλική ιστορική βάση από την οποία αναδύθηκε: τον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας, τον παγκόσμιο χαρακτήρα των μοντέρνων παραγωγικών δυνάμεων, την παγκόσμια αγορά που διαμόρφωσε η ανισόμετρη και συνδυασμένη ιστορική ανάπτυξη του καπιταλισμού, με κορύφωσή της στο ανώτερο και τελευταίο στάδιό του, τον ιμπεριαλισμό, την εποχή της καπιταλιστικής παρακμής.

Όπως έχουμε αναλύσει αλλού[30], η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση δεν είναι μια στατική κατάσταση αλλά μια διαδικασία.

Διακρίνουμε τρεις βασικές περιόδους στην ιμπεριαλιστική εποχή: στα τέλη του 19ου-αρχές του 20ού αιώνα που λήγει με την έκρηξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, απαρχή της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασηςˑ μία δεύτερη, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με άξονα την διεθνοποίηση του κεϋνσιανισμού με την Συμφωνία του Μπρέττον Γουντςˑ και μια τρίτη, μετά την κατάρρευση του Μπρέτον Γουντς, με προωθητική δύναμη την παγκοσμιοποίηση του χρηματιστικού κεφαλαίου και την επέλαση του λεγόμενου “νεοφιλελευθερισμού” – και τελική κατάληξη το κραχ του 2008.

People queue outside an unemployment registry office in Madrid on Thursday, Dec. 2, 2010. The number of people filing claims for unemployment benefits rose for a fourth consecutive month in November by 24,318 for a rounded total of 4.1 million people receiving payments. (AP Photo/Victor R. Caivano)

Είναι δυνατή σήμερα, μετά την πανδημία, η λεγόμενη απo-παγκοσμιοποίηση;

Η έξαρση του εθνικιστικού πυρετού, ο προστατευτισμός, η πολιτική του “σώσε τον εαυτό σου και εξαθλίωσε τον γείτονα (beggar your neighbor)”, οι εμπορικοί και νομισματικοί πόλεμοι, η τάση για θερμές και επικίνδυνα διεθνοποιούμενες πολεμικές συρράξεις, η άνοδος ακροδεξιών και φασιστικών μορφωμάτων κ.λπ. θυμίζουν εφιαλτικά τα δεινά της ανθρωπότητας στη δεκαετία του 1930 με κατάληξη το δεύτερο παγκόσμιο μακελειό. Μπορεί η Ιστορία να γυρίσει πίσω και να έχουμε την επανάληψη του ίδιου, μια ακόμα εκδήλωση της Αιώνιας Επιστροφής;

Σίγουρα, από κάθε άποψη, ο πολύ πιο περίπλοκος κι αντιφατικός κόσμος του 21ου αιώνα δεν είναι εκείνος του Μεσοπολέμου. Ό,τι πέρασε δεν πέρασε επί ματαίω, αφήνοντας αναλλοίωτη την οικουμένη.

Η διεθνής κοινωνικοοικονομική, πολιτική, πολιτιστική, τεχνολογική αλληλοσύνδεση είναι ασύγκριτα πιο αναπτυγμένη, στενή, ζωτική από ό,τι ένα σχεδόν αιώνα πριν. Ακόμα και στον Μεσοπόλεμο του 20ού αιώνα, τα προστατευτικά τείχη κι οι νομισματικοί πόλεμοι των ανταγωνιστικών υποτιμήσεων, οι αλληλοσπαρασσόμενοι εθνικισμοί, ο φασισμός σαν “η δηλητηρίαση της οικονομικής ζωής από τον εθνικισμό”[31] δεν κατόρθωσαν να υπερβούν τις ανυπέρβλητες ανάγκες που δημιούργησε η καπιταλιστική διεθνοποίηση της οικονομικής ζωής, στην τότε φάση ανάπτυξής της με τραγικό αποτέλεσμα την κατολίσθηση στον παγκόσμιο πόλεμο.

Σήμερα, σε ένα εγκαθιδρυμένο, ασύγκριτα υψηλότερο βαθμό διεθνούς αλληλοσύνδεσης, μπορεί η εθνικιστική αντίδραση των αρχουσών τάξεων να καταργήσει τον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας, την παγκόσμια αγορά, τον ίδιο το νόμο της αξίας σαν νόμο κίνησης του καπιταλισμού, καθώς, όπως έδειξε ο Μαρξ “η αφηρημένη εργασία γίνεται κοινωνική εργασία μόνο με την παγκόσμια αγορά”[32];

Ακόμα και σε ένα πρώτο εμπειρικό επίπεδο, ορατό και τους αστούς, φαίνεται το ανέφικτο της “απο-παγκοσμιοποίησης”, μιας παλινδρόμησης αυτού που κυοφόρησε ο καπιταλισμός, πίσω στην εθνική-κρατική του μήτρα.

Το Foreign Policy, ένα καθόλα mainstream έντυπο του ιμπεριαλιστικού κατεστημένου δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα[33], από τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού (global supply chains). Η Volkswagen έχει 5000 προμηθευτές πρώτης βαθμίδας παγκοσμίως. Ο καθένας τους έχει κατά μέσον όρο 250 προμηθευτές δεύτερης βαθμίδας. Συνολικά υπάρχουν περίπου 1,25 εκατομμύρια προμηθευτές, οι περισσότεροι άγνωστοι στην κεντρική διοίκηση της εταιρείας. Στο Βουχάν, την ώρα της πανδημίας, 51.000 ξένες εταιρείες είχαν τουλάχιστον ένα προμηθευτή α’ βαθμίδας  και 5 εκατομμύρια εταιρείες έναν προμηθευτή β’ βαθμίδας.

Στις 27 Φεβρουαρίου 2020, στο Νταβός, στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ λέχτηκε ότι το 90% των 1000 μεγαλύτερων πολυεθνικών της Fortune είχαν τουλάχιστον από ένα προμηθευτή α΄ και β΄ βαθμίδας.

 Η αναζήτηση άλλων προμηθευτών κι εναλλακτικών λύσεων αποδεικνύεται κάτι περισσότερο από προβληματική. Η προσπάθεια αντικατάστασης της Κίνας από άλλους φτηνούς προμηθευτές (στο Βιετνάμ, π.χ.) που επιχειρήθηκε από κάποιες εταιρείες έμεινε χωρίς αποτέλεσμα. Αποδείχτηκε ασύμφορο για μια σειρά εταιρειών από τις ΗΠΑ και την Αυστραλία.

Οι εθνικιστικές δημαγωγίες του Navarro και του Τραμπ για “re-shoring”- επαναπατρισμό των αμερικανικών εταιρειών και “αυτάρκεια” δεν είναι τίποτα άλλο παρά υπεραντιδραστικές φαντασιώσεις. Ο “επαναπατρισμός”, εάν κι όπου θα ήταν δυνατός, θα συνοδεύεται από συνθήκες γαλέρας και μαζική ανεργία της ίδιας της αμερικανικής εργατικής τάξης, συμπεριλαμβανομένης και της συρρικνούμενης εκλογικής βάσης του Καλιγούλα Τραμπ.

Η γιγάντια εξέγερση που πυροδοτήθηκε από την δολοφονία του Τζoρτζ Φλόυντ από την αστυνομία είναι μόνον το προανάκρουσμα.

Η Εποχή των μαζικών Εξεγέρσεων

Η “τέλεια καταιγίδα” που σαρώνει τον πλανήτη αλλάζει δραματικά τις κοινωνικές σχέσεις, αναδιατάσσει όλο το πολιτικό σκηνικό κι ανατρέπει την ήδη διαταραγμένη διεθνή τάξη πραγμάτων. Όπως γράφει ο Ντ’ Εράμο (Monthly Review): “Η διαχείριση της καραντίνας ήταν πολύ πιο εύκολη για τις άρχουσες τάξεις από ό,τι μια επανεκκίνηση της οικονομίας”[34]. Είναι σαν να επιχειρήσει να τρέξει καβάλα σε μιαν αγριεμένη και πεινασμένη τίγρη.

Οι ηγέτες του καπιταλιστικού κόσμου, από τον Καλιγούλα στον Λευκό Οίκο μέχρι τον θλιβερό “Κούλη” Μητσοτάκη στο Μέγαρο Μαξίμου, δεν μπορούν να το αγνοήσουν.

Όπως έγραφε, στη Νέα Προοπτική, η Κατερίνα Μάτσα “Οι αστοί ανησυχούν σοβαρά, γιατί βλέπουν να επαληθεύονται τα λόγια του Μπρεζίνσκι, το 2008, μετά τη χρεοκοπία της Λήμαν Μπράδερς. Προέβλεπε τότε ο περιώνυμος σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ και αρχιτέκτονας του πολέμου στο Αφγανιστάν με στόχο την ΕΣΣΔ: “Για πρώτη φορά στην Ιστορία ολόκληρη η ανθρωπότητα δρα πολιτικά, συνειδητοποιείται πολιτικά, και αλληλεπιδρά πολιτικά”. Χαρακτήριζε, μάλιστα την εποχή που άνοιγε με την παγκόσμια καπιταλιστική κρίση του 2008 “εποχή παγκόσμιας πολιτικής αφύπνισης”[35]

Η πορεία, φυσικά, δεν ήταν γραμμική. Η ριζοσπαστικοποίηση των εργατών και των λαϊκών μαζών σε όλο τον κόσμο, μετά το 2008, ήταν ανισόμετρη, με εξάρσεις και υφέσεις, άλματα και ήττες (όπως ήταν το πραξικόπημα του αλ Σίσι στην Αίγυπτο το 2013 ή η “κωλοτούμπα” Τσίπρα στην Ελλάδα το 2015). Υπάρχει, όμως, στη μη γραμμική αυτή εξέλιξη, μια βασική παγκόσμια τάση προς την εξέγερση που την πηγή της έχει στην άλυτη και επιδεινούμενη παγκόσμια συστημική κρίση του καπιταλισμού. Το αναγνωρίζουν, αν όχι οι μυωπικές ηγεσίες της Αριστεράς, στην αντίπερα όχθη, τα πιο συνειδητά τμήματα και επιτελεία της άρχουσας τάξης.

Για παράδειγμα, το διαπιστώνει και προειδοποιεί σχετικά την εξουσία στις ΗΠΑ,  το αρμόδιο think tank, το δικομματικό Κέντρο Στρατηγικών και Διεθνών Μελετών (Center for Strategic and International Studies CSIS), τον Μάρτιο του 2020 με το αξιοπρόσεκτο κείμενο των Samuel Brannen, Christian Haig και Katherine Schmidt  “Η Εποχή των Μαζικών Διαμαρτυριών – Κατανοώντας μια Κλιμακούμενη Παγκόσμια Τάση”[36].

Η μελέτη δεν θεωρεί τους αγώνες σαν συγκυριακό γνώρισμα των πρώτων χρόνων της κρίσης, με κάποια νέα έξαρση το 2018-2019 (το κίνημα των Gillets Jaunes στη Γαλλία, οι επαναστάσεις στο Σουδάν, την Αλγερία, τον Λίβανο, την Χιλή, οι γιγάντιες κινητοποιήσεις γυναικών σε Αργεντινή, Πολωνία, Ισπανία κ.α. για το δικαίωμα στην έκτρωση και κατά της έμφυλης βίας, οι κινητοποιήσεις  για την κλιματική αλλαγή που ξεπέρασαν σε συμμετοχή τις διαδηλώσεις κατά του πολέμου στο Ιράκ[37] κ.ά). Πρόκειται για εκδηλώσεις μιας γενικότερης, παγκόσμιας τάσης μαζικών κινητοποιήσεων, που επαληθεύει την πρόγνωση του Μπρεζίνσκι.

Στην ίδια την Αμερική, μετά την εκλογή του Τραμπ, εκδηλώνονται κινητοποιήσεις, τα τελευταία τρία χρόνια, με συμμετοχή 15 έως 25 εκατομμυρίων λαού – που ξεπερνούν σε συμμετοχή το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων των Μαύρων Αμερικανών (Civil Rights Movement) και το αντιπολεμικό κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ!

Η μελέτη του CSIS που βλέπει το φως τον Μάρτιο του 2020, στις αρχές της πανδημίας διαπιστώνει μια προσωρινή παύση των μαζικών κινητοποιήσεων αλλά και προειδοποιεί: “Παρόλα αυτά, ανάλογα με την μελλοντική πορεία της ίδιας της πανδημίας, η ανταπόκριση των κυβερνήσεων στον κορονοϊό μπορεί να αποτελέσει έναν ακόμα πυροδότη μαζικών πολιτικών διαμαρτυριών” [38] (ό.π. σελ.3)

Ο ταξικός εχθρός βλέπει καθαρά το Πού πάμε; Μένει στην εργατική τάξη και πρώτα πρώτα στη μαχόμενη πρωτοπορία της να απαντήσει στο ερώτημα Τι να κάνουμε; Ναεπιβεβαιώσει τον εφιάλτη του Μπρεζίνσκι. “Να δράσει πολιτικά, να συνειδητοποιηθεί πολιτικά, να αλληλεπιδράσει πολιτικά ” – να οικοδομήσει παγκόσμια και σε κάθε χώρα την επαναστατική Διεθνή της τέλειας καταιγίδας!

25 Ιουνίου – 14 Ιουλίου 2020


[1]. Το κείμενο βασίζεται στην ομιλία του Σάββα Μιχαήλ, στην εκδήλωση του ΕΕΚ, στις 25/6/2020, στην Λοκομοτίβα, στα Εξάρχεια.

[2]. Διδάσκει στο Κέντρο Διεπιστημονικών Μελετών, Center Leo Apostel for Interdisciplinary Studies (CLEA) Vrije Universiteit, Brussels. Ο αφορισμός του βρίσκεται στο Site Brain Circle και παρατίθεται από τον καθηγητή Πνευμονολογίας Enzo Soresi του Νοσοκομείου Ospedale Ca’ Granda – Niguarda του Μιλάνο. Neuroblog#Confessioni Cervelo Mente Corpo, πρόσβαση στις 16 Μαρτίου, 2020.

[3]. OECD, The World Economy on a Tightrope, Economic Outlook June 2020.

[4]https:// wordview.stratfor.com/article/worst-global- recession-80 years-here-where-s- bottom? 25/6/2020

[5]. Βλ. Σ. Μιχαήλ Αντι-γόνη Αντί-θεος Αντι-Τύραννος Άγρα 2020

[6]. Βλ. Donald Trump’s chaotic coronavirus crisis Financial Times-Weekend March 28-29, 2020

[7]. Joszsef Böröcz, Could a Globa, l Pandemic Defeat the Rule of European Difference? LeftEast  8 Ιουνίου 2020

[8]. Βλ. Πρωτομαγιάτικο Μήνυμα του Διεθνούς Σοσιαλιστικού Κέντρου “Κριστιάν Ρακόφσκυ” στην neaprooptiki. Gr 1/5/2020

[9]. Βλ Robert Wallace, Alex Liebman, Luis Fernando Chaves, and Rodrick Wallace Covid 19 and Circuits of Capital, Monthly Review, May 1, 2020 καθώς και το άρθρο του John Belamy Foster, Intan Suwandi, Covid 19 and Catastrophe Capitalism. Monthly Review, June 1, 2020).

[10]. Βλ. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τ 1. κεφάλαιο 7

[11]. Karl Marx, On Proudhon, Γράμμα της 24ης Ιανουαρίου 1865 στον J. B. Schweityer, Marx- Engels Selected Works vol. 2, Progress-Moscow 1969 σελ. 26.

[12]. K. Marx – F. Engels, The German Ideology, Collected Works, Progress – Moscow 1976 p.31

[13]. K. Marx, Das Kapital III, Dietz Verlag Berlin 1973, σ. 260 και στην αγγλική μετάφραση Progress – Moscow 1976, σ. 250.

[14]. Βλ. Παράρτημα Σ. Μιχαήλ, Αύγουστος 1971-Αύγουστος 2019 Από το Μπρέττον Γουντς στο χάος

[15]. Katie Martin, Financial markets are being humbled by real life, Financial Times March 14, 2020.

[16]. Robert Wallace, Notes on a novel coronovirus, Montly Review On Line (MR Online) January 29, 2020.

[17]. Danilo Volochko (Universidade Federal de Paraná, O Cotidiano dos Pobres náo pode pararÑ A Pandemia e a Necrodemografia do Capital στο Covid -19 e a Crise Urbana, GESP – Grupo de Geografia Urbana Critica Radical, Departamento de Geografia, faculdade de Filosofia, Letras e Ciencias Humanas, Universidade de Sao Paulo, FFLCH/USP 2020 σελ. 35-41

[18]. John Bellamy Foster, Marx and the Rift in the Universal Metabolism of Nature, Monthly Review , htt6p:// monthly review.org/2013/12/01

[19]. Walter Benjamin, Passagenwerk

[20]. Karl Marx, Economic and Philosophic Manuscripts of 1844, Progress 1977 σελ. 97-98. Οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο.

[21]. Joseph Stiglitz, Priorities for the economy, Social Europe, 6 Ιουλίου 2020

[22]. Marco d’ Eramo, The Philosopher’s Epidemic, New Left Review 122, March / April 2020, σελ. 27.

[23]. Susan Watkins, Britain’s Decade of Crisis, New Left Review 121 January/February 2020 σελ. 19

[24]. Adam Tooze, Shockwave – on the pandemic’s consequences for the world economy, London Review of Books 16 April 2020

[25]. Βλ. την σχετική αρθρογραφία του Γ. Αγγέλη στη neaprooptiki.gr

[26]. Financial Times 19/6/2020

[27]. Mike Davis, The Monster Enters, Covid 19, Avian Flu and the Plagues of Capitalism, OR Books 2020

[28]. Savas Michael-Matsas, Grèce Genérale, Lignes, 2013.

[29]. Το άρθρο του αναδημοσιεύτηκε από την βραζιλιάνικη Tribuna Classista No23 2da Quinzena de Maio de 2020, σελ. 20-21.

[30] Βλ. συνεδριακά ντοκουμέντα του ΕΕΚ, ιδιαίτερα από το 1999 κι εδώ

[31]. Λέων Τρότσκυ, Εθνικισμός και Οικονομική Ζωή

[32]. K. Marx, Grundrisse

[33]. Παρατίθεται στο Elisabeth Brau “Covid – 19 and Catastrophe Capitalism”, Monthly Review, May 2020.

[34] Marco d’ Eramo, ό.π.σελ. 27

[35]. Βλ. Κατερίνα Μάτσα, Φοβούνται Παγκόσμια Εξέγερση, neaprooptiki.gr 13 Ιουλίου 2020

[36]. Samuel Brannen, Christian Haig, Katherine Schmidt The Age of Mass Protests-Understanding an Escalating Global Trend , CSIS March 2020

[37]. Βλ και τα σχετικά Παρατήματα των Επιτροπών του ΕΕΚ για την κλιματική αλλαγή και την έμφυλη βία.

[38]  The Age of Mass Protests-Understanding an Escalating Global Trend , όπ. σελ. 3