ΙΣΤΒΑΝ ΜΕΣΑΡΟΣ
(19 Δεκέμβρη 1930 – 1 Οκτώβρη 2017)
ΕΝΑΣ ΜΑΡΞΙΣΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ
Του ΧΙΛΕΛ ΤΙΚΤΙΝ
Ο Χιλέλ Τίκτιν θυμάται τον Ίστβαν Μέσαρος
Ο Ίστβαν Μέσαρος γεννήθηκε και μορφώθηκε στην Ουγγαρία, όπου φοίτησε υπό τον Γκεόργκι Λούκατς γινόμενος στενός φίλος του και μαθητής του. Έφυγε για το Ηνωμένο Βασίλειο το 1956, την εποχή της Ουγγρικής Επανάστασης. Πραγματοποίησε διαλέξεις στο Πανεπιστήμιο Σαιν Άντριους στη Σκωτία και στη συνέχεια πήγε στο Πανεπιστήμιο του Γιορκ στο Τορόντο. Η Καναδική κυβέρνηση τον θεώρησε ως ένα επικίνδυνο Μαρξιστή και ήγειρε ζήτημα με τη μετανάστευσή του αλλά ο εμπλεκόμενος υπουργός τελικά αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Παρόλα αυτά ο Ίστβαν έφυγε, μετά από τέσσερα χρόνια στο Τορόντο και εγκαταστάθηκε ως καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ. Μετά τη συνταξιοδότησή του, ζούσε κοντά στο Λονδίνο.
Πολιτικά ο Ίστβαν συνδεόταν με το περιοδικό Monthly Review, ιδιαίτερα τις δύο τελευταίες δεκαετίεςκαι επίσης με ένα από τα υπολείμματα του πρώην Εργατικού Επαναστατικού Κόμματος, που συνδεόταν με τον Κλιφ Σλώτερ και τον Τέρι Μπράδερστόουν, που τον σέβονταν. Παρόλα αυτά, η θεωρία του και οι απόψεις του ήταν δικές του – και απορρέανε ξεκάθαρα από την εμπειρία του στην Ουγγαρία και τη σύνδεσή του με τον Λούκατς. Τα τελευταία χρόνια, υποστήριξε τον Ούγκο Τσάβεζ και την Κουβανική ηγεσία, όχι χωρίς να ασκεί κριτική αλλά παρόλα αυτά ανήκε σε εκείνο το τμήμα της αριστεράς που τους υποστήριζε.
Ο Ίστβαν ήταν πολύ ευγενικός και έντιμος άνθρωπος, με βαθιά κατανόηση του παρόντος. Δυστυχώς, κατά την άποψη μου, δεν είχε μια θεωρητικά αναπτυγμένη αντίληψη για τον Σταλινισμό. Το βιβλίο που έγραψε το 1970, Η Θεωρία της Αλλοτρίωσης του Μαρξ, αν διαβαστεί σε αυτό το πλαίσιο δεν προσφέρει βάση για μια τέτοια θέση. Δεν ήταν ποτέ σαφές σε εμένα γιατί δεν προσπάθησε να θεωρητικοποιήσει την πολιτική οικονομία του Σταλινισμού.
Ο Ίστβαν προφανώς ασκούσε κριτική. Πράγματι όταν είχε έρθει στη Γλασκόβη και έμεινε μαζί μου, είχαμε μια σειρά συζητήσεων και όταν φθάσαμε στο ζήτημα του Λούκατς, ανέφερε τον ανταγωνισμό του τελευταίου με τον Τρότσκι, κάτι που «έδειχνε τα όρια του ανθρώπου» κατά την άποψη του. Παρόλα αυτά, με ενθάρρυνε να διαβάσω Λούκατς παρά αυτή την παρατήρηση.
Το έργο του είναι τεράστιο – αναφέρεται στο λήμμα της Wikipedia[1] για τον Μέσαρος. Μια καλή εισαγωγή δίνεται από το Monthly Review που ανατύπωσε ένα κείμενο του Τζον Μπέλαμι Φόστερ το οποίο αρχικά είχε γραφτεί ως εισαγωγή σ’ ένα από τα βιβλία του Μέσαρος[2].
Ο Ίστβαν κατέχει πολύ ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στους Μαρξιστές, τόσο με πολιτικούς όσο και θεωρητικούς όρους. Δεν ήταν Τροτσκιστής και δεν άνηκε σε κανένα κόμμα. Από την άλλη, δεν ήταν σεχταριστής ούτε Σταλινικός. Έγραφε για τη φύση του σύγχρονου καπιταλισμού από την προοπτική ενός Μαρξιστή φιλοσόφου αλλά από την κρίση του 2006-07 έγραφε και μιλούσε εκτενώς για την πολιτικο-οικονομική κρίση.
Υποστήριζε ότι η παρούσα κρίση δεν είναι «συγκυριακή» αλλά «δομική» – κάτι με το οποίο πολλοί συμφωνούν. Είναι αρκετά ξεκάθαρο σε πολλούς Μαρξιστές ότι η σημερινή οικονομική ύφεση είναι μέρος της αντιστροφής της αστικής πολιτικής από τη δεκαετία του 70. Ο Μέσαρος επέμεινε ότι όλο αυτό είναι αναπόσπαστο μέρος ενός κόσμου σε μετάβαση και χρησιμοποιούσε την «μετάβαση» ως βάση της κατανόησης του αυτού του κόσμου. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι υπάρχει άμεση κατάρρευση αλλά ότι δεν υπάρχει καπιταλιστική διέξοδος από το παγκόσμιο οικονομικό αδιέξοδο. Οι διαλέξεις του πάνω σε αυτό το θέμα είναι διαθέσιμες στο YouTube[3]
Ο Τρότσκι ήταν αυτός που εισήγαγε την ιδέα ότι ο κόσμος βρισκόταν σε μετάβαση προς το σοσιαλισμό, ως αποτέλεσμα της Ρωσικής Επανάστασης και της αποτυχίας των Σοσιαλδημοκρατών να πάρουν την εξουσία. Βέβαια κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει τη θέση αυτή, αγνοώντας τον Τρότσκι και την ιστορία της έννοιας, επειδή είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει μια διαδικασία μετάβασης από τις μορφές της αγοράς προς ευρύτερες κοινωνικές μορφές ενσωμάτωσης. Κάποιοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τη λέξη «έλεγχο» επειδή είναι εξίσου ξεκάθαρο ότι η μεγαλύτερη ενσωμάτωση με έλεγχο από τα πάνω ήταν πάντα μέρος της ιστορίας από το 1917. Για τον Ίστβαν η μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία ασκούσε επιρροή στο σύγχρονο κόσμο, ενώ ο καπιταλιστικός κόσμος ήταν σε διαδικασία αποσύνθεσης.
Αυτό βέβαια είναι θεμελιώδης σύγχρονος Μαρξισμός αλλά ο Ίστβαν διακρινόταν από το γεγονός ότι συνέχιζε να διατηρεί αυτή την άποψη σε όλη της την έκταση. Πολλοί Μαρξιστές έχουν παραιτηθεί από την ιδέα του σοσιαλισμού ή τη διαδικασία κίνησης προς το σοσιαλισμό στη διάρκεια της ζωής μας. Γι’ αυτούς η κρίση ήταν μια έκπληξη και περιμένουν να διευθετηθεί με την πάροδο του χρόνου. Ο Ίστβαν παρέμενε στη θέση του κλασικού Μαρξισμού υποστηρίζοντας ότι οι κρίσεις θα συνεχίζουν να υπάρχουν και δεν μπορούν να ξεπεραστούν χωρίς μια διαδικασία κίνησης προς το σοσιαλισμό. Η ανθρωπότητα περνά μέσα από μια διαδικασία προοδευτικής κοινωνικοποίησης.
Ο Ίστβαν δεν ήταν σεχταριστής. Την ίδια στιγμή δεν έγραψε άρθρα για τις αντιφάσεις των κοινωνιών Σταλινικού τύπου. Δεν προσπάθησε να αναλύσει τη φύση της Σοβιετικής Ένωσης στη μεταβατική εποχή. Έλαβε το βραβείο Ντόϋτσερ για το βιβλίο του πάνω στην αλλοτρίωση και τιμητικό βραβείο από τον Ούγκο Τσάβεζ. Όλο αυτό δίνει την εντύπωση ότι έβλεπε αυτές τις χώρες μ’ ένα πιο θετικό τρόπο από ό,τι τις έβλεπαν οι περισσότεροι κριτικοί Μαρξιστές. Έτσι, π.χ. δεν ανάλυσε τη σημασία του πραγματικού ελέγχου από τα κάτω, παρά μόνο μ’ ένα μυστηριακό τρόπο. [ arcane way ]
Ο θάνατος του Ίστβαν Μέσαρος είναι απώλεια για την αριστερά και την ανθρωπότητα. Αφιέρωσε τη ζωή του στο διαφωτισμό των ανθρώπων για τη φύση της κίνησης προς το σοσιαλισμό. Θα τον θυμόμαστε πάντα.
