του Βαγγέλη Σακκάτου*
Είναι γνωστό πως στη Ζάκυνθο, το νησί των μεγάλων ποιητών μας και της Αφροδίτης, τόπος γενέθλιος του Ούγκο Φώσκολου (1778), υπήρχε από παλιά εβραϊκή κοινότητα – μειονότητα που ζούσε σε Γκέτο, δηλαδή σε χώρο περιφραγμένον με τείχη.
Το Γκέτο έγινε επί Βενετοκρατίας και πάνω από την πύλη που υπήρχε η επιγραφή δίπλα στο βενετσιάνικο στέμμα: «In cruce quia crucifixerunt», που θα πει: «Σταυρό στους σταυρωτήδες», όπως μας πληροφορεί ο αείμνηστος και σοφός Μαρίνος Σιγούρος στην περισπούδαστη εκατοντασέλιδη βιογραφική μελέτη του για το Φώσκολο, που δημοσιεύεται ως «βιογραφικό σημείωμα» στην έκδοση «Ελευθερουδάκη» του 1927, στα 100 χρόνια από το θάνατό του, απ’ όπου και τα λοιπά στοιχεία.
Η επιγραφή αυτή, μαζί με το βενετσιάνικο στέμμα, είχε τοποθετηθεί εκεί, πάνω από την πύλη, από τους Βενετούς, και την αφαίρεσαν οι δημοκρατικοί Γάλλοι όταν καταλάβανε τα Επτάνησα. Και τα τείχη του Γκέτο γκρεμιστήκανε, όπως αναφέρει πάντα ο Σιγούρος, λίγα χρόνια πριν από την Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα το 1864.
Και συνεχίζοντας μας πληροφορεί, πως πριν από το ορθόδοξο Πάσχα, όλη τη μεγάλη εβδομάδα και μέχρι την Ανάσταση, απαγορευότανε η έξοδος των Εβραίων από το Γκέτο, «τα δε χαμίνια και οι θρησκόληπτοι ελιθοβόλουν την εβραϊκή συνοικίαν» (σελίδα 17).
Ο τότε επτάχρονος Ούγκο Φώσκολος, που είχε και το μικρό όνομα Νικόλας, δεν ανέχτηκε αυτήν την κατάσταση και αντέδρασε βίαια. Παραθέτω εδώ την περιγραφή του περιστατικού από τον Μαρίνο Σιγούρο, στην προαναφερθείσα βιογραφική για το Φώσκολο μελέτη του, του Αυγούστου του 1905, στην έκδοση του «Ελευθερουδάκη», 1927, σελίδες 17-18:
«Ο Φώσκολος τότε είχε πλήρη την παιδικήν του φαντασίαν από ιδέας φιλελευθέρους (άλλη η έννοια του φιλελεύθερου τότε), και ενόμισεν ως άδικα και απάνθρωπα τα τοιχίσματα και τον περιορισμόν των Ιουδαίων εις το Γέττο. Και μίαν ημέραν, την 10ην Μαΐου 1785, συνάζει αρκετά παιδιά της συνοικίας του και τα παραπείθει (τα πείθει) να μεταβώσιν όλα μαζί εις το Γέττο (Γκέτο) προς απελευθέρωσιν των Εβραίων. Ωπλίσθησαν τότε με διάφορα εργαλεία, ετέθη επί κεφαλής ο Φώσκολος, νεαρώτερος όλων, και εβάδισαν προς την πλατείαν Αναλήψεως, όπου είναι η αρχή της εβραϊκής συνοικίας. Πρώτος ο Φώσκολος ενθαρρύνων τους άλλους ανερριχήθη επάνω εις την πύλην της εισόδου, και με σιδηρούν πέλεκυν άρχισε να καταρρίπτει τους λίθους. Οι διαβάται εστάθησαν να ιδούν· συνέρευσε πλήθος. Οι Εβραίοι μη γνωρίζοντες τι συμβαίνει και βλέποντες την συρροήν του κόσμου, εφοβήθησαν μη τους κακομεταχειρισθούν και εφώναζαν ζητούντες βοήθειαν. Τότε τα άλλα παιδιά ετράπησαν εις φυγήν, το πλήθος διαλύθη, και μόνον ο μικρός Φώσκολος με το σιδηρούν εργαλείον εις τα χέρια εξηκολούθει να κρημνίζει λίθους από την πύλην. Συνελήφθη τότε και ωδηγήθη εις το κρατητήριον. Ανεκρίθη και απήντησε:
«Δεν είναι δίκαιον να είναι περιορισμένοι οι Εβραίοι. Είναι άνθρωποι και πρέπει να είναι ελεύθεροι».
Με ενέργειες της αδελφής της μητέρας του Ιωάννας Σπαθή Μιχαλίτση προς τον προβλέπτη του νησιού, απελευθερώθηκε μετά από 24 ώρες, επικαλούμενη κυρίως τη μικρή ηλικία του (7 χρονών) και την οικογενειακή του κατάσταση, που δεν ήταν ευχάριστη. Στα δέκα του χρόνια πέθανε ο πατέρας του, γιατρός στη Δαλματία.
Αυτή φρόντισε να «εξαφανιστεί» ο μικρός στην εξοχή, μέχρι να… ξεχαστεί το «σκάνταλο». Σχετικά, ο οικογενειακός τους φίλος Κονόμος, της έγραψε: «Κρατήστε ακόμη εις την εξοχήν τον Νικολάκη, διότι το ζήτημα των Εβραίων υπήρξε σκανδαλώδες».
Αυτό ήταν το πρώτο παιδικό δείγμα της μετέπειτα πορείας του Φώσκολου.
Είναι γνωστό το περιστατικό της διάσωσης της Εβραϊκής Κοινότητας Ζακύνθου από τα χιτλερικά Ες-Ες στην κατοχή, χάρη στον ηρωισμό του Δημάρχου και του Μητροπολίτη του νησιού.
Όταν οι κατοχικές δυνάμεις τους ζητήσανε κατάλογο των Εβραίων του νησιού, αυτοί γράψανε στον κατάλογο μόνο τα δύο δικά τους ονόματα. Ο Δήμαρχος λεγότανε Λουκάς Καρρέρ και ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος.
Ελάχιστοι από την Εβραϊκή Κοινότητα Ζακύνθου έχουνε παραμείνει ακόμα στο νησί. Οι περισσότεροι μεταναστεύσανε στο Ισραήλ. Η γνωστή δημοσιογράφος Ρεζάν, ήταν Εβραία της Ζακύνθου.
Ο Ούγκο Φώσκολος, ένα από τα τρία μεγάλα ποιητικά αστέρια της Ζακύνθου και της Ελλάδας, (Φώσκολος – Κάλβος – Σολωμός), είναι και ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές της νέας Ιταλίας. Είναι εκείνος που έβαλε τις βάσεις της ιταλικής κριτικής, με την εισαγωγή του στη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη, αλλά και με τους «Τάφους» του, τους αφιερωμένους στον Ιππόλυτο Πινδεμόντη. Αν και δεν έγραψε τίποτε στα ελληνικά, θεωρείται και Έλληνας ποιητής λόγω καταγωγής και τόπου γέννησης, αλλά προπαντός για την ελληνική του σκέψη, που έχει να κάμει κυρίως με τον αρχαίο κόσμο, την αρμονία των αισθημάτων, των ιδεών και των πράξεών του.
Η ζωή του υπήρξε μία διαρκής περιπλάνηση, ένας διαρκής αγώνας για τα ιδανικά της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Έδρασε και διώχτηκε σε Ιταλία, Ελβετία και Αγγλία, απασχολώντας τις αστυνομικές αρχές, την κοινωνία της εποχής του και τους ανθρώπους των Γραμμάτων με την επαναστατική του δραστηριότητα, το λογοτεχνικό του έργο και τους έρωτές του.
Είναι αποκαλυπτικό το απόσπασμα που παραθέτουμε παρακάτω από έγγραφο της αυστριακής αστυνομίας που τον αφορά και που σώζεται στο Αρχειοφυλακείο του Μιλάνου:
«Κάποιος Ούγος Φώσκολος, ποιητής, καθηγητής, θερμοκέφαλος, άθεος, ανάγωγος, πρωτεύς πολύμορφος, γλώσσα άτιμος εις πάντα χρόνον, εις εκ των αρχηγών της φατρίας ήτις εξήγειρε κατά τας τελευταίας ημέρας του Απριλίου αυτάς τα συνοικίας υπέρ της ανεξαρτησίας, αποπεμφθείς υπό της κυβερνήσεως, ευρίσκεται εις Μιλάνον περιφερόμενος εις τα καφενεία. Απολαμβάνει συντάξεως καθηγητού και στρατιώτου, χωρίς να κάμνει ποτέ τίποτε. Είναι εκ των Ιονίων νήσων» 1Ο αστυνομικός ισχυρισμός στο έγγραφο πως «απολαμβάνει συντάξεως καθηγητού και στρατιώτου χωρίς να κάμνει ποτέ τίποτε» δεν ευσταθεί. Αλλά είναι γνωστό, πως η κάθε αστυνομία και ιδιαίτερα η τότε αυστριακή, συνήθως ψεύδονται. Ο Φώσκολος υπήρξε καθηγητής της ρητορικής στο Πανεπιστήμιο της Πίζας (Παβίας), μετά τη στρατιωτική του ζωή που αρχίζει το 1799 από τη φρουρά της Μπολόνιας και συνεχίζεται στο Κισαλπινό στρατό, ιταλικού κρατιδίου στις ιταλικές Άλπεις, πριν από την ενότητα της Ιταλίας. Πήρε μέρος στις μάχες εκείνων των ετών εναντίον των Αυστριακών και έφτασε ως το βαθμό του ταγματάρχη. Επίσης χρημάτισε και γραμματέας του νομοθετικού Συμβουλίου της Βενετίας. Αυτά πάντα κατά Μαρίνο Σιγούρο. Β.Σ.
(Μετάφραση Γ. Καλοσγούρου)
Ο μεγάλος Ιταλοέλληνας ποιητής και επαναστάτης του 19ου αιώνα, πέθανε στο Tunhram Green (προάστιο του Λονδίνου) στις 14.09.1827, φτωχός, άρρωστος και μόνος, σε ηλικία μόνο 49 χρονών. Στα τελευταία του τον φρόντισε η κόρη του Φλωριάνα, που έμεινε μαζί του μέχρι το θάνατό του.
Σαράντα τέσσερα χρόνια μετά το θάνατό του, στις 24 Ιουνίου 1871, τα οστά του μεγάλου ποιητή μεταφέρθηκαν από το Λονδίνο στην Φλωρεντία και τάφηκαν στο Ιταλικό Πάνθεο της Santa Grose, δίπλα στου Δάντη και του Μιχαήλ Άγγελου.
Ενδιαφέρθηκαν και οι Έλληνες και συγκεκριμένα οι Ζακύνθιοι για τα οστά του Φώσκολου, αλλά κατόπιν εορτής. Και ήταν η τελευταία του επιθυμία να ταφεί στη Ζάκυνθο. Λέγεται μάλιστα πως τα οστά του μεγάλου ποιητή, κατά τη μεταφορά τους από την Αγγλία στην Ιταλία, τα συνόδεψε όλος ο ιταλικός πολεμικός στόλος. Εκεί, στη Santa Grose της Φλωρεντίας, δίπλα στις μεγάλες ιταλικές δόξες, αναπαύονται και τα οστά του μεγάλου Ιταλο-έλληνα ποιητή.
* Συγγραφέας – Δημοσιογράφος
Υποσημειώσεις
