του Antonio Pagliarone
Είναι η 250η επέτειος από τη γέννηση του Λούντβιχ Μπετόβεν, ο οποίος γεννήθηκε στις 16 ή 17 Δεκεμβρίου του 1770, κανείς δεν ήταν πολύ σίγουρος, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του Μπετόβεν. Μουσικά, ο Μπετόβεν θεωρείται ο πιο επαναστατικός από τους “κλασικούς” συνθέτες. Κατά τη γνώμη μου, αυτό δεν είναι τυχαίο επειδή ο Μπετόβεν ήταν άνθρωπος της εποχής του.
Γεννήθηκε την εποχή του λεγόμενου “Διαφωτισμού”, όταν η Ευρωπαϊκή σκέψη ήρθε σε ρήξη με την υποταγή στη θρησκεία και τη μοναρχία και ύψωσε τη σημαία της ελεύθερης σκέψης, της επιστήμης και της δημοκρατίας – τις πρώτες αναλαμπές μιας νέας οικονομικής τάξης βασισμένης στο “ελεύθερο εμπόριο και τον ανταγωνισμό”. Ο Άνταμ Σμιθ δημοσίευσε το βασικό του έργο, «Ο Πλούτος των Εθνών», όταν ο Μπετόβεν ήταν έξι ετών. Και ο Αμερικανικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας, στον οποίο οι πρώην Βρετανοί άποικοι αποσχίστηκαν από τη Βρετανική μοναρχία, με οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη από τη Γαλλία για την εγκαθίδρυση μιας δημοκρατίας με δικαίωμα ψήφου έλαβε χώρα το ίδιο έτος.
Κατά τη γνώμη μου, το μουσικό ταξίδι του Μπετόβεν με τα σκαμπανεβάσματα αυτής της επαναστατικής εποχής συνεχίστηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, αλλά ιδιαίτερα με την παλίρροια της γαλλικής επανάστασης που τερμάτισε τη μοναρχία, τα φεουδαρχικά δικαιώματα και διακήρυξε την ισότητα, την ελευθερία και την αδελφοσύνη για όλους (τους άνδρες). Ως έφηβος, ο Μπετόβεν, όπως και πολλοί άλλοι “μέσοι” νέοι στην Ευρώπη, ήταν εξαρχής ένθερμος υποστηρικτής της επανάστασης.
Γιος Φλαμανδού μουσικού, ο πατέρας του Γιόχαν, ήταν υπάλληλος στην αυλή του Αρχιεπισκόπου – Εκλεκτού 1Ευγενής θέση στην οποία αντιστοιχούσε η εκλογή και ο διορισμός του αυτοκράτορα στη γερμανική αυτοκρατορία. Βόννης Γερμανίας. Έδωσε την πρώτη του δημόσια παράσταση σε ηλικία επτά ετών και μετακόμισε στη Βιέννη το 1792 για να σπουδάσει με τον Joseph Haydn, ο οποίος, μαζί με τον Μότσαρτ (που είχε πεθάνει τον προηγούμενο χρόνο σε ηλικία 35 ετών), διαμόρφωσαν τη μουσική παράδοση της πόλης.
Η Βιέννη ήταν υπό την κυριαρχία της απολυταρχικής Αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Αλλά ο Μπετόβεν ήταν επηρεασμένος από τις Ναπολεόντειες ιδέες της ελευθερίας. Έγινε πιστός ρεπουμπλικάνος και στα γράμματά του και στις συζητήσεις του συχνά μιλούσε για τη σημασία της ελευθερίας. Αδιαφορούσε για τη βασιλική οικογένεια. Σε έναν από τους πρώτους προστάτες του, τον πρίγκιπα Καρλ Λιχνόβσκι, ο Μπετόβεν έγραψε: “Πρίγκιπα, αυτό που είσαι, είσαι κατά λάθος, εκ γενετής αυτό που είμαι, είμαι λόγω του εαυτού μου”. Ο Αυστριακός μονάρχης Φραγκίσκος Β΄ φέρεται να αρνήθηκε να έχει οποιαδήποτε σχέση με τον Μπετόβεν, με το επιχείρημα ότι υπήρχε “κάτι επαναστατικό στη μουσική”. Και η φιλία του συνθέτη με τον μεγάλο Γερμανό συγγραφέα και ποιητή Γκαίτε τελείωσε απότομα το 1812 όταν, περπατώντας μαζί στο πάρκο, συνάντησαν την Αυτοκράτειρα της Αυστρίας. Ο Γκαίτε υποκλίθηκε με εμμονή, ο Μπετόβεν του γύρισε την πλάτη με περιφρόνηση.
Αυτό το επαναστατικό πνεύμα “κατοικεί” σε μεγάλο μέρος του έργου του. Προώθησε τη μουσική σε αυτή τη νέα εποχή. Συνδυάζοντας την ποιητική δύναμη της γερμανικής λογοτεχνικής σκηνής και τα τραγούδια της γαλλικής επανάστασης, άλλαξε εντελώς αυτό που θα μπορούσε να είναι η μουσική. Ο Μπετόβεν είναι φίλος και σύγχρονος της Γαλλικής Επανάστασης, και παρέμεινε πιστός σε αυτήν ακόμα και όταν, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των Ιακωβίνων, οι ανθρωπιστές με αδύναμα νεύρα του τύπου του Σίλερ απομακρύνθηκαν από αυτήν, προτιμώντας να καταστρέφουν τους τυράννους στη θεατρική σκηνή με τη βοήθεια χάρτινων σπαθιών. Ο Μπετόβεν, αυτή η πληβεία ιδιοφυΐα, ο οποίος με υπερηφάνεια γύρισε την πλάτη του σε αυτοκράτορες, πρίγκιπες και μεγιστάνες, δηλαδή ο Μπετόβεν που αγαπάμε για την απόρθητη αισιοδοξία του, την αρρενωπή θλίψη του, για το εμπνευσμένο μονοπάτι του αγώνα του, και για τη σιδερένια θέλησή του που του επέτρεψε να αδράξει το πεπρωμένο” (Igor Stravinsky). Ο Μπετόβεν άλλαξε τον τρόπο σύνθεσης και ακρόασης της μουσικής. Η μουσική του δεν ηρεμεί, σοκάρει και διαταράσσει.
Νομίζω ότι μπορούμε να χωρίσουμε το μουσικό έργο του Μπετόβεν σε τέσσερις περιόδους που συμπίπτουν με τα οικονομικά και κοινωνικά σκαμπανεβάσματα της ζωής του. Ήταν η εποχή των τριών μεγάλων αστικών επαναστάσεων: της βιομηχανικής επανάστασης στην Αγγλία, της πολιτικής επανάστασης στη Γαλλία και της φιλοσοφικής επανάστασης στη Γερμανία. Η πρώτη περίοδος της ζωής του ως παιδί και αργότερα ως νεαρός ενήλικας ήταν κατά τη διάρκεια μιας επαναστατικής άνθησης στην Ευρώπη, αλλά και μιας νέας οικονομικής ανάκαμψης στην καπιταλιστική ανάπτυξη, η οποία οδήγησε στη άνοδο της Γαλλικής Επανάστασης με την επικράτηση της ριζοσπαστικής κυβέρνησης των Γιακωβίνων το 1792, όταν ο Μπετόβεν ήταν 22 ετών.
Κατά τη δεύτερη περίοδο από το 1792 έως το 1815, υπήρξε οπισθοδρόμηση στην επανάσταση στη Γαλλία με την ανατροπή των Γιακωβίνων και ο ήρωας της στρατιωτικής άμυνας της επαναστατικής κυβέρνησης, Ναπολέων Βοναπάρτης, έγινε δικτάτορας. Αλλά αυτό σήμαινε επίσης ότι οι στρατοί του Ναπολέοντα μετέφεραν τις ιδέες και τους νόμους της Γαλλικής Επανάστασης σε όλη την Ευρώπη, ανατρέποντας τις αντιδραστικές ημιφεουδαρχικές απόλυτες μοναρχίες της Αυστρίας, της Ισπανίας, της Ιταλίας και της Πρωσίας. Οι νίκες του τον μετέτρεψαν σε είδωλο στα μάτια του Μπετόβεν.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ένας ώριμος Μπετόβεν συνέθεσε μερικά από τα σημαντικότερα έργα του. Η υπέροχη πέμπτη συμφωνία του είναι γεμάτη αναφορές στη μουσική της επανάστασης. Στη σύνθεσή του, ο Μπετόβεν τονίζει ότι η συμφωνία του εκφράζει τα λόγια που γράφτηκαν για τον δολοφονημένο Γάλλο επαναστάτη ηγέτη, Ζαν-Πωλ Μαρά: “Ορκιστήκαμε, με το σπαθί στο χέρι, να πεθάνουμε για τη δημοκρατία και τα δικαιώματα του ανθρώπου”. Η μοναδική του όπερα, Φιντέλιο, μιλά για μια μοναχική γυναίκα που απελευθερώνει τον σύζυγό της, έναν πολιτικό κρατούμενο, από μια ισπανική φυλακή (αντικαθιστά τη γαλλική σκηνή για πολιτικούς λόγους, συμπεριλαμβανομένου του μίσους του για το καθεστώς στην Ισπανία).
Ένα επαναστατικό πνεύμα κινεί κάθε μέτρο της Πέμπτης. Ο διάσημος ρυθμός αυτού του έργου είναι ίσως το πιο εντυπωσιακό άνοιγμα οποιουδήποτε μουσικού έργου στην ιστορία. Συμπωματικά, είναι το μουσικό ισοδύναμο του συμβόλου Μορς για το “V” που σημαίνει νίκη, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για να ενώσει τον Γαλλικό λαό για να πολεμήσει τους Γερμανούς κατακτητές στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. “Δεν είναι μουσική, είναι πολιτική αναταραχή. Μας λέει: ο κόσμος που έχουμε δεν είναι καλός. Ας τον αλλάξουμε! Έλα, πάμε! Έλα!”(Nikolaus Harnancourt, διευθυντής).
Ένας άλλος διάσημος μαέστρος και μουσικολόγος, ο Τζων Έλιοτ Γκάρντενερ, ανακάλυψε ότι όλα τα κύρια θέματα των συμφωνιών του Μπετόβεν βασίζονται σε γαλλικά επαναστατικά τραγούδια. Η “κραυγή του συναγερμού”, “Marchons, marchons” της Μασσαλιώτιδας, το κάλεσμα της Γαλλικής Επανάστασης, αντηχεί στις αρχικές νότες της Ηρωικής συμφωνίας. Το Κονσέρτο για Πιάνο Νο 5, “Emperor” (Αυτοκράτορας), αποπνέει “στρατιωτική ενέργεια”. Τα περάσματα της τρομπέτας στο Φιντέλιο απηχούν εκείνες του Μεσσία του Χέντελ που εμφανίζονται κάτω από τη φωνητική γραμμή “η σάλπιγγα θα ηχήσει… και όλοι θα αλλάξουμε”.
Αλλά αυτή η μεγάλη περίοδος μουσικής ενέργειας θόλωνε όλο και περισσότερο από την τρομερή και βασανιστική ασθένεια του Μπετόβεν, καθώς σταδιακά κουφάθηκε, πιθανώς από ένα είδος μηνιγγίτιδας, που επηρέασε την ακοή του. Αυτό ξεκίνησε όταν ήταν 28 ετών και στο αποκορύφωμα της φήμης του. Παρόλο που δεν κουφάθηκε εντελώς μέχρι τα τελευταία του χρόνια, η επίγνωση της επιδεινούμενης κατάστασής του τον έκανε απρόβλεπτο, καταθλιπτικό, ακόμα και αυτοκτονικό.
Υπήρξε επίσης επιδείνωση της ευρωπαϊκής οικονομίας από το 1805 και μετά, η οποία ξεκίνησε με το μπλοκάρισμα των κατακτήσεων της Γαλλίας από τη βρετανική ναυτική δύναμη μετά τη νίκη του ναυτικού της στο Τραφάλγκαρ, οδηγώντας σε αυξανόμενη έλλειψη τροφίμων και βασικών προϊόντων. Και ο Μπετόβεν ήταν επίσης απογοητευμένος από τα πολιτικά γεγονότα αυτής της περιόδου. Είχε αφιερώσει την τρίτη του συμφωνία στον Ναπολέοντα. Αλλά το 1802, η γνώμη του Μπετόβεν για τον Ναπολέοντα είχε αρχίσει να αλλάζει. Σε μια επιστολή προς ένα φίλο του, εκείνη τη χρονιά, έγραψε αγανακτισμένος: “Όλα προσπαθούν να επιστρέψουν στην παλιά ρουτίνα αφού ο Ναπολέων υπέγραψε το Κονκορδάτο με τον Πάπα”. Ο θαυμασμός του Μπετόβεν τελικά μετατράπηκε σε δυσαρέσκεια όταν ο Ναπολέων αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτορας το 1804. Όταν ο Μπετόβεν έλαβε νέα γι’ αυτά τα γεγονότα, διέγραψε θυμωμένα την αφιέρωσή του στον Ναπολέοντα στην παρτιτούρα της νέας του συμφωνίας. Το χειρόγραφο εξακολουθεί να υπάρχει και μπορούμε να δούμε ότι επιτέθηκε στη σελίδα με τέτοια βία που έχει μια τεράστια τρύπα. Στη συνέχεια αφιέρωσε τη συμφωνία στον ανώνυμο ήρωα της επανάστασης: έγινε η Ηρωική (Eroika) συμφωνία.
Η τρίτη περίοδος της μουσικής ζωής του Μπετόβεν συνέπεσε με μια περίοδο βαθιάς αντίδρασης και μια συγκλονιστική ύφεση στις ευρωπαϊκές οικονομίες. Με την ήττα του Ναπολέοντα το 1815, με την παλινόρθωση των παλαιών μοναρχιών στην Ευρώπη, ο Μπετόβεν ήταν απελπισμένος, συνθέτοντας λίγα πράγματα. Παντού η προοδευτική σκέψη ήταν σε υποχώρηση: οι μεγάλοι ρομαντικοί ποιητές της νικήτριας Αγγλίας, Σέλέϋ και Μπάιρον, αναγκάστηκαν να εξοριστούν. Η Μαίρη Σέλεϋ έγραψε τον Φρανκενστάιν, ένα μυθιστόρημα που ασκεί κριτική τόσο στη μισαλλοδοξία και τον ρατσισμό όσο και στον ανταγωνισμό, στον ανεξέλεγκτο επιστημονικό βιομηχανισμό της ανερχόμενης καπιταλιστικής οικονομίας. Αυτό ήταν το τέλος του ρομαντισμού και της επανάστασης, και τώρα ήταν η σειρά του Ντέϊβιντ Ρικάρντο, περίπου σύγχρονου του Μπετόβεν, ο οποίος το 1817 έγραψε τις «Αρχές της Πολιτικής και Δημοσιονομικής Οικονομίας», το κλασσικό έργο της αστικής οικονομίας, έναν ύμνο για τον καπιταλισμό.
Τα έτη 1816-19 ήταν τρομερά για τους λαούς της Ευρώπης, όπως και φέτος το 2020 με τον COVID-19. Το 1816 είναι γνωστό ως “Έτος χωρίς Καλοκαίρι” (επίσης γνωστό ως “Έτος της Φτώχειας”) λόγω των σοβαρών κλιματικών ανωμαλιών που προκάλεσαν τη μείωση της θερμοκρασίας στην Ευρώπη στο ψυχρότερο σημείο που είχε καταγραφεί ποτέ. Υπήρχαν καταστροφές στις σοδειές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα σημαντική έλλειψη τροφίμων στη Γερμανία, όπου η κρίση ήταν σοβαρή. Οι τιμές των τροφίμων αυξήθηκαν απότομα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αν και οι εξεγέρσεις ήταν συχνές σε περιόδους λιμού, οι διατροφικές εξεγέρσεις του 1816 και του 1817 γνώρισαν τα υψηλότερα επίπεδα πολιτικής βίας από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Ήταν ο χειρότερος λιμός στην ηπειρωτική Ευρώπη του 19ου αιώνα.
Πνιγμένος στην αντιδραστική ατμόσφαιρα της Βιέννης, και απελπισμένος για οποιαδήποτε αλλαγή προς το καλύτερο, ο Μπετόβεν έγραψε: “Όσο οι Αυστριακοί έχουν μπύρα και λουκάνικα, δεν θα επαναστατήσουν ποτέ”.
Ωστόσο, η τελευταία δεκαετία της ζωής του Μπετόβεν, η δεκαετία του 1820, γνώρισε ανάκαμψη στην ευρωπαϊκή οικονομία, καθώς ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής εξαπλώθηκε και η βιομηχανία άρχισε να αντικαθιστά σε μεγάλο βαθμό την αγροτική παραγωγή στη Γερμανία και την Αυστρία. Στην πραγματικότητα, η πρώτη καπιταλιστική οικονομική ύφεση συνέβη το 1825 και αργότερα, τα πρώτα σημάδια του προλεταριακού αγώνα οδήγησαν τελικά στην ανατροπή της αποκατασταθείσας μοναρχίας των Βουρβόνων στη Γαλλία το 1830 και του Μεταρρυθμιστικού Νόμου του 1832 στην Αγγλία, ο οποίος επέτρεψε στους πιο εύρωστους οικονομικά ενήλικες άνδρες να ψηφίσουν για πρώτη φορά.
Και το 1824 ο Μπετόβεν παρέδωσε το τελευταίο του αριστούργημα πριν το θάνατό του, το 1827. Ο Μπετόβεν από καιρό σκεφτόταν την ιδέα μιας χορωδιακής συμφωνίας και πήρε ως κείμενό του την Ωδή στη Χαρά του Γερμανού ποιητή Σίλερ, την οποία γνώριζε από το 1792 και εκδόθηκε αρχικά το 1785, παρμένη από ένα τραγούδι ποτού των Γερμανών Ρεπουμπλικάνων. Στην πραγματικότητα, ο Σίλερ είχε αρχικά σκεφτεί να ονομάσει το τραγούδι “Ωδή στην Ελευθερία” (Freiheit), αλλά λόγω της τεράστιας πίεσης από αντιδραστικές δυνάμεις, άλλαξε τη λέξη σε “χαρά” (Freude). Αυτά τα λόγια του Σίλερ έγιναν το επίκεντρο της Ένατης Συμφωνίας (που τώρα χρησιμοποιείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως ύμνος της).
Η ένατη συμφωνία έχει ονομαστεί “Μασσαλιώτιδα της Ανθρωπότητας”. Ο Μπετόβεν αναβιώνει τον ήχο της επαναστατικής αισιοδοξίας. Είναι η φωνή ενός ανθρώπου που αρνείται να παραδεχτεί την ήττα, του οποίου το κεφάλι παραμένει όρθιο μπροστά στις αντιξοότητες.
17/12/2020
Μετάφραση Αρ. Μα.
Υποσημειώσεις
