Η ζωή και η εκτέλεση ενός πρωτοπόρου της κβαντικής βαρύτητας – Αποκαλύψεις από τα Αρχεία της KGB-NKVD – Μια μαρτυρία για τις τελευταίες μέρες του Mατβέι στη φυλακή
του Θόδωρου Κουτσουμπού
Ο Mατβέι Mπρονστάιν είναι ίσως ο πρώτος, ή ένας από τους πρώτους φυσικούς που επιχείρησαν να ενοποιήσουν την γενική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν με την κβαντική μηχανική, για τη δημιουργία της κβαντικής βαρύτητας – ένα όνειρο ζωής πολλών επιστημόνων και αμέτρητων επιστημονικών κόπων μέχρι σήμερα.
Παθιασμένος με την φυσική, παράλληλα με τις δικές του επιστημονικές εργασίες μετάφραζε βιβλία φυσικής (είχε μεταφράσει στα ρωσικά την Κβαντική Μηχανική του Dirac και έργα του Bohr), έγραφε βιβλία εκλαϊκευτικής επιστήμης για παιδιά και… διάβαζε πολύ ποίηση! Ήταν μέλος μιας πρωτοπόρας ομάδας νεαρών φυσικών του Λένινγκραντ, μαζί με τον φίλο του Λεβ Λαντάου και άλλους πολλά υποσχόμενους φυσικούς, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο (μετέπειτα) σπουδαίος Τζορτζ Γκάμοφ, που όμως θα καταφύγει στη Δύση το 1933. Η μεγάλη σχολή φυσικών του Λαντάου από αυτόν τον κύκλο προήλθε.
Η ζωή του Mατβέι Mπρονστάιν διακόπηκε βίαια και πολύ πρόωρα. Στα 32 του χρόνια ο νεαρός σοβιετικός φυσικός καταδικάστηκε από το στρατοδικείο του Στάλιν και την ίδια ημέρα της δίκης του εκτελέστηκε, το 1938.
Ήταν η εποχή του μεγάλου τρόμου. Η εποχή των διαβόητων Δικών της Μόσχας. Στη χώρα του Οκτώβρη τα πιο καλά μυαλά, οι πιο άξιοι αγωνιστές της Οκτωβριανής επανάστασης, του Κόκκινου Στρατού, οι μαχητές του εμφύλιου και της απόκρουσης των 14 ιμπεριαλιστικών στρατιών, θεωρητικοί, πολιτικοί, καλλιτέχνες, θεωρητικοί των κοινωνικών επιστημών, ιστορικοί, και μαζί τους τα πιο λαμπρά μυαλά των θετικών επιστημών, βιολόγοι, φυσικοί και μαθηματικοί, θανατώνονταν από τα εκτελεστικά αποσπάσματα της NKVD, με κατασκευασμένες κατηγορίες, ύστερα από δίκες-παρωδία. Ήταν μια ευρείας κλίμακας αντεπανάσταση, μια μαζική εξόντωση όχι μόνο των πολιτικών αντιπάλων του Στάλιν, αλλά όλων των πρωτοπόρων επαναστατικών στοιχείων που ανέδειξε ο Οκτώβρης του 1917 στην τέχνη, την ψυχολογία και στην επιστήμη. Ιδιαίτερος στόχος έγιναν οι βιολόγοι γενετιστές που αμφισβητούσαν τις αντιεπιστημονικές δοξασίες του ευνοούμενου του Στάλιν Λυσένκο. Όμως και οι επιστήμονες των άλλων θετικών επιστημών δεν γλύτωσαν από τους διωγμούς. Και όχι μόνο οι επιστήμονες, αλλά και οι ίδιες οι επιστημονικές θεωρίες έγιναν στόχος: η γενετική καταγγέλθηκε και ο παγκόσμιας εμβέλειας βιολόγος Bαβίλοφ καταδικάστηκε σε θάνατο (που μετατράπηκε σε δεκαετή κάθειρξη και πέθανε στη φυλακή το 1943)· η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν καταγγέλθηκε ως ιδεαλιστική(!), ενώ τα σφοδρά πυρά δέχθηκαν η κβαντομηχανική και η κυβερνητική…
Στην επιστήμη είναι συχνές οι θεωρητικές αντιπαραθέσεις, μέσα από τις οποίες προκύπτει η εκλέπτυνση και εμβάθυνση της θεωρίας. Όμως, στην υπό τον Στάλιν ΕΣΣΔ, η αντιπαράθεση στον τομέα των επιστημονικών θεωριών είχε στο άλλο σκέλος το επιχείρημα του… εκτελεστικού αποσπάσματος.
Ήταν μια πολιτική και ιδεολογική αντίδραση σε όλα τα μέτωπα.
Carlo Rovelli
Την ιστορία του Mατβέι Mπρονστάιν ανέσυρε από τα συρτάρια της ξεχασμένης ιστορίας, ο Ιταλός φυσικός Carlo Rovelli στο βιβλίο του Η Πραγματικότητα δεν είναι αυτό που φαίνεται – από τον Δημόκριτο στην Κβαντική βαρύτητα (εκδόσεις Πατάκης).
Ο Ροβέλλι εξετάζοντας τις απόπειρες ενοποίησης των δυο μεγάλων επαναστάσεων της φυσικής του 20ού αιώνα, στέκεται στο ρόλο του πρώτου φυσικού που αναζήτησε λύση του προβλήματος: ήταν ο νεαρός σοβιετικός φυσικός Mατβέι Mπρονστάιν, ο οποίος εκτελέστηκε το 1938. Ο Mατβέι Mπρονστάιν, γεννήθηκε το 1906 στην πόλη Bίνιτσα της Ουκρανίας, ήταν κομμουνιστής, φίλος του Λεβ Λαντάου, του σπουδαιότερου θεωρητικού φυσικού της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν εβραϊκής καταγωγής, έχει συνωνυμία με τον Λεβ Mπρονστάιν (ψευδώνυμο Τρότσκυ), τον συνηγέτη του Λένιν στην Οκτωβριανή επανάσταση. [Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ήταν ανιψιός του Τρότσκυ, αλλά δεν έχουμε στοιχεία που να το βεβαιώνουν].
Ο νεαρός Mατβέι, όπως σημειώνει ο Κάρλο Ροβέλλι, έδειξε ότι στην κλίμακα του απειροστού, στην κλίμακα των κβάντα, λόγω της αρχής της απροσδιοριστίας, το βαρυτικό πεδίο δεν είναι καλά ορισμένο.
Έτσι, από τον συνδυασμό της κβαντικής μηχανικής και της γενικής θεωρίας της σχετικότητας συνεπάγεται ότι υπάρχει όριο στη διαιρετότητα του χώρου. Αυτή η ελάχιστη περιοχή χώρου υπολογίζεται από το ελάχιστο μήκος, το μήκος Πλανκ, ένα απειροελάχιστο αλλά όχι μηδενικό μήκος της τάξης του 10-33 cm. Ομοίως, προκύπτει ένα χρονικό ελάχιστο (επιβεβαιώνοντας τον αρχαίο ατομικό Επίκουρο!) της τάξης του 10-44 του δευτερολέπτου. Σε αυτή τη μικροσκοπική κλίμακα εκδηλώνεται η κβαντική βαρύτητα. Ο Ροβέλλι σημειώνει:
«Σε αυτή την κλίμακα, ο χώρος και ο χρόνος αλλάζουν φύση. Γίνονται κάτι διαφορετικό, γίνονται “κβαντικός χώρος και χρόνος”, και το πρόβλημα συνίσταται ακριβώς στο να κατανοήσουμε τι σημαίνει αυτό.
Ο Mατβέι Mπρονστάιν τα καταλαβαίνει όλα αυτά τη δεκαετία του 1930 και γράφει δύο σύντομα και διαφωτιστικά άρθρα στα οποία επισημαίνει ότι η κβαντική μηχανική και η γενική σχετικότητα είναι ασύμβατες με τις συνήθεις ιδέες μας για τον χώρο – ότι δηλαδή, είναι ένα άπειρα διαιρετό συνεχές.
Υπάρχει, ωστόσο, ένα πρόβλημα. Ο Mατβέι και ο Λεβ είναι ειλικρινείς κομμουνιστές. Πιστεύουν ότι η επανάσταση θα απελευθερώσει την ανθρωπότητα, πιστεύουν στη δημιουργία μιας πραγματικά καλύτερης κοινωνίας, χωρίς αδικίες, χωρίς τις τεράστιες ανισότητες που ακόμα βλέπουμε να διογκώνονται συστηματικά σε όλο τον κόσμο. Είναι ενθουσιώδεις ακόλουθοι του Λένιν. Όταν ο Στάλιν αναλαμβάνει την εξουσία, παρακολουθούν αρχικά τις εξελίξεις αμήχανα, έπειτα επικριτικά, στο τέλος στέκονται εχθρικά απέναντί του. Γράφουν άρθρα τα οποία είναι μεν ήπια αλλά ξεκάθαρα επικριτικά… Αυτός δεν ήταν ο κομμουνισμός που ήθελαν…». (σελ. 202)
Ο Mατβέι συλλαμβάνεται από την αστυνομία του Στάλιν στις 6 Αυγούστου 1937. Το όνομά του περιλαμβάνεται στη λίστα των προγραμμένων της περιφέρειας του Λένινγκραντ της 3ης Φεβρουαρίου – ένα διάταγμα που φέρει τις υπογραφές των Στάλιν, Bοροσίλοφ, Mολότοφ και Kαγκάνοβιτς. Καταδικάζεται σε θάνατο στις 18 Φεβρουαρίου 1938 σε μια σύντομη δίκη που διήρκεσε 20 λεπτά της ώρας! Δεν του δίνεται η προβλεπόμενη, σε κάθε στοιχειωδώς λειτουργούν κράτος δικαίου, δυνατότητα έφεσης. Εκτελείται την ίδια ημέρα, λίγα λεπτά μετά την ετυμηγορία του δικαστηρίου!
Χρειάστηκε να μάθουμε για αυτό το τραγικό επεισόδιο της ιστορίας της ΕΣΣΔ από τον Ιταλό θεωρητικό φυσικό. Αναζητήσαμε περισσότερες πληροφορίες για τον Mατβέι Πέτροβιτς Mπρονστάιν. Αν και ηλικιωμένοι Ρώσοι –και μάλιστα Pωσο-Eβραίοι επιστήμονες από το Λένινγκραντ- δεν γνωρίζουν ή δεν θυμούνται τίποτα για τον Mατβέι, υπάρχουν ήδη δημοσιευμένα στοιχεία γι’ αυτήν τη σημαντική, όπως αποδεικνύεται, φυσιογνωμία της φυσικής στην ΕΣΣΔ.
Ο Mατβέι Πέτροβιτς Mπρονστάιν ήταν παντρεμένος με την συγγραφέα και σημαντική ποιήτρια Λυδία Τσουκόβσκαγια. Στο επισκεπτήριό της στον φυλακισμένο φυσικό, η Λυδία γνώρισε την μεγάλη ποιήτρια Άννα Αχμάτοβα, που επισκεπτόταν την ίδια φυλακή όπου κρατούσαν τον γιό της. Αργότερα, η Τσουκόβσκαγια θα γράψει για την Άννα Αχμάτοβα και τη γνωριμία της.
Μετά το λιώσιμο των πάγων, το 1956, ο Mατβέι Πέτροβιτς Mπρονστάιν, όπως και πολλοί άλλοι φυλακισμένοι, βασανισμένοι και εκτελεσμένοι από το σταλινικό καθεστώς, θα αποκατασταθεί (1957).
Το Καλοκαίρι του 1990 θα επιτραπεί στη Λυδία Τσουκόβσκαγια να δει το αρχείο της ανάκρισης του συζύγου της. Αρκετά στοιχεία έρχονται στο φως από εκεί. Το 1991, δύο φυσικοί, οι G.E. Gorelik και V.Y. Frenkel, θα γράψουν ένα βιβλίο (στα ρωσικά, το οποίο αργότερα μεταφράστηκε στα αγγλικά) με τίτλο: Ο Mατβέι Πέτροβιτς Mπρονστάιν και οι Σοβιετικοί Θεωρητικοί Φυσικοί τη Δεκαετία του Τριάντα.
Από το βιβλίο τους παραθέτουμε δύο επιλόγους. Στον πρώτο συνοψίζονται οι πρωτοπόρες έρευνες του Mατβέι Mπρονστάιν στην κβαντική βαρύτητα. Ο δεύτερος επίλογος (στην αγγλική έκδοση) περιέχει τρία υποκεφάλαια.
- Τις καταγραφές από τα Αρχεία της KGB-NKVD που δεν είχαν περιληφθεί όταν έγινε η πρώτη έκδοση του βιβλίου.
- Μια μαρτυρία ενός εργάτη μεταλλουργού, συγκρατούμενου του Mατβέι Mπρονστάιν, για τις τελευταίες ημέρες του στο κελί.
- Μια συνάντηση για την υποπυρηνική φυσική στην Ιταλία, όπου μίλησαν για τον Mατβέι Mπρονστάιν και τον Ιταλό φυσικό Έττορε Mαγιοράνα.
Επίλογος στη ρωσική έκδοση
Είναι οδυνηρό να συνοψίζεις μια ζωή που διακόπηκε στην ακμή της. Κατάφερε ο Mατβέι Mπρονστάιν να κάνει πολλά στη διάρκεια των τριάντα χρόνων του πάνω στη Γη; Ο κατάλογος των έργων του, ο αριθμός των φυσικών τούς οποίους δίδαξε και ένα πραγματικό πλήθος αναγνωστών μιλούν από μόνα τους.
Και όμως, πολλά απέμειναν ατελείωτα – είχε μόλις πλησιάσει την πιο καρποφόρα εποχή του. Μπορούμε μόνο ν’ αναρωτηθούμε το πώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί η κβαντική θεωρία της βαρύτητας αν του επιτρεπόταν να ζήσει τη φυσιολογική του ζωή. Είναι οδυνηρό να σκεπτόμαστε τα βιβλία που έμειναν άγραφα.
Τα τελευταία του άρθρα υπαινίσσονται ότι ενδιαφερόταν για τους τομείς της κβαντικής θεωρίας, της κοσμολογίας, της αστροφυσικής και της πυρηνικής φυσικής. Κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος αν τον περίμενε μια εκπληκτική ανακάλυψη – για κάτι τέτοιο εκτός από γνώση απαιτείται και μεγάλη τύχη. Φαίνεται ωστόσο απολύτως σαφές ότι θα είχε συμβάλει σημαντικά στη φυσική επειδή η ικανότητα να αναλύει και να συνθέτει τις φυσικές ιδέες, όπως και το ταλέντο στη διδασκαλία, επηρεάζεται λιγότερο από εξωτερικούς παράγοντες.
Αυτοί που γνώριζαν τον Mπρονστάιν πιστεύουν ότι αν ζούσε, η προσωπικότητά του, το επιστημονικό του κύρος, η ετοιμότητά του να μιλήσει όταν είναι αναγκαίο και η γνήσια ακεραιότητά του θα βελτίωναν το κλίμα στην [σοβιετική] ακαδημαϊκή κοινότητα – η ίδια η παρουσία του θα είχε περιορίσει τα βασικά ένστικτα ή τις δικτατορικές αξιώσεις και θα ενθάρρυνε όσους το χρειάζονταν.
Ο Mπρονστάιν ασχολήθηκε κυρίως με την κβαντική μηχανική και τη θεωρία της σχετικότητας, τους δύο πυλώνες της φυσικής εικόνας του 20ού αιώνα για τον κόσμο. Στην πραγματικότητα, ήταν ο πρώτος που τις είδε ως δύο πλευρές ενός και του αυτού πυλώνα. Η αρχή της απροσδιοριστίας, η βάση της κβαντικής θεωρίας, έχει ήδη τοποθετηθεί στη μεθοδολογία των βιογραφικών γραπτών στον Πρόλογο· έχει έρθει η στιγμή να γίνει το ίδιο με την αρχή της ισοδυναμίας, τον ακρογωνιαίο λίθο της Γενικής Σχετικότητας.
Αποτελεί τη βάση των ιδεών της γεωμετρικοποίησης και της μη γραμμικής αλληλεπίδρασης, των δύο θεμελιωδών αρχών της φυσικής σήμερα. Όταν εφαρμόζεται στην πρόοδο της επιστήμης εντός του χωροχρόνου της, η «γεωμετρία» της επιστήμης αλλάζει με τη συγκέντρωση της γνώσης και της πνευματικής ενέργειας. Στην πραγματικότητα, η επιστημονική εξέλιξη και οι επαναστάσεις μπορούν να καθοδηγηθούν μόνο από μια μη γραμμική θεωρία: όλες οι προσωπικές συγκρούσεις μπορούν να λαμβάνονται υπόψη ή να απορρίπτονται μόνο στο βαθμό των προσωπικών δημιουργικών ενεργειών, κάτι για το οποίο, μέχρι στιγμής, κανείς δεν έχει προτείνει μια μονάδα μέτρησής τους. Στον κόσμο των φυσικών φαινομένων η ενοποίηση [της γενικής θεωρίας της σχετικότητας με την κβαντομηχανική] αποτελεί έναν προκλητικό και ελκυστικό στόχο. Αυτό φαίνεται να είναι το αντίθετο από τον κόσμο των ανθρώπων, όπου τα υψηλότερα επιτεύγματα γίνονται από μοναδικές προσωπικότητες.
Ο Mπρονστάιν ήταν ένας από εκείνους που γεννήθηκαν για να κοσμούν την ανθρωπότητα και να φωτίζουν μερικά απ’ τα αινίγματα της φύσης. Θα απαντούσε πιθανότατα με ειρωνεία σ’ αυτά τα λόγια – ποτέ δεν αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως ένα κόσμημα ή ένα φάρο. Το φως του θα φτάσει σε εμάς μετά από πενήντα χρόνια.
Επίλογος στην Αγγλική Έκδοση
Μισό αιώνα αργότερα [από εκείνα τα τραγικά γεγονότα], και μετά την εμφάνιση της ρωσικής έκδοσης [του βιβλίου] , νέα στοιχεία έρχονται στο φως για τη ζωή του Mπρονστάιν.
1. Από τα Αρχεία της KGB-NKVD
Το Καλοκαίρι του 1990 επετράπη στη Λυδία Τσουκόβσκαγια να δει το αρχείο της ανάκρισης του συζύγου της. Προφανώς γνώριζε ότι δεν ήταν παρά ένας σωρός φύλλα χαρτιού κολλημένα μεταξύ τους από τους αξιωματούχους της NKVD/KGB – δεν είχαν καμία σχέση με την αληθινή ιστορία των τελευταίων μηνών του συζύγου της. Ωστόσο, δεν υπήρχαν άλλα στοιχεία. Ούτε καν ένας τάφος…
Ο φάκελος ανοίγει με ένα ένταλμα σύλληψης που εκδόθηκε την 1η Αυγούστου του 1937 και με εντολή του τμήματος κρατικής ασφάλειας του Κιέβου της 5ης Αυγούστου, που έλεγε:
Ο M.Π. Mπρονστάιν ο οποίος προσπαθεί να αποφύγει τη σύλληψη πρέπει να κρατηθεί για ενεργό συμμετοχή σε αντεπαναστατική οργάνωση του Λένινγκραντ.
Ο Mπρονστάιν συνελήφθη το βράδυ στο Κίεβο στο διαμέρισμα των γονιών του. Στη φυλακή του κατακράτησαν ένα κουπόνι για το σανατόριο του Κίσλοβοντσκ, ένα σαπούνι, μια οδοντόβουρτσα, τα κορδόνια των παπουτσιών…
Ο Λαϊκός Επίτροπος της Ουκρανίας για τις Εσωτερικές Υποθέσεις διέταξε:
Ο Mπρονστάιν Mατβέι Πέτροβιτς ο οποίος συνελήφθη ως επικίνδυνος εγκληματίας πρέπει να αποσταλεί στο Λένινγκραντ στην Περιφερειακή Υπηρεσία της NKVD του Λένινγκραντ σε ένα ατομικό θάλαμο με βαν-φυλακή.
Από τα έγγραφα του φακέλου μόνο ένα είχε αναμφίβολα γίνει με το χέρι του ίδιου του Mπρονστάιν – ήταν ένα ερωτηματολόγιο της 15ης Αυγούστου [1937]. Υπάρχει μία γνήσια υπογραφή του που επιβεβαιώνει τα πρακτικά της ανάκρισης της 2ης Οκτωβρίου, όπου απορρίπτει όλες τις κατηγορίες που του επέρριψαν. Άλλες υπογραφές δεν μπορούν να αναγνωριστούν ότι έχουν γίνει απ’ το δικό του χέρι.
Εκείνη την εποχή οι ανακριτές βασίζονταν περισσότερο στη φαντασία τους παρά σε ό,τι μπορούσαν να αντλήσουν απ’ τους ανθρώπους που ανέκριναν. Ο ζήλος και οι φιλοδοξίες τους και όχι η πραγματικότητα τροφοδοτούσαν τη φαντασία τους. Αυτό μπορεί να φανεί καθαρά από έναν άλλο φάκελο διερεύνησης – τον φάκελο του Λεβ Λαντάου (ο οποίος συνελήφθη τον Απρίλιο του 1938). Τα πρακτικά της ανάκρισης που υπέγραψε ο Λαντάου είναι ένα απρόσεκτο μίγμα γεγονότων και ανόητων εφευρέσεων. Εδώ είναι ένα απ’ τα παραδείγματα του ζήλου του υπαλλήλου: ρώτησε τον Λαντάου αν είχε ενημερώσει τον Mπρονστάιν για ένα φυλλάδιο που σχεδίαζαν να διανείμουν τον Απρίλιο του 1938. Σύμφωνα με το έγγραφο, ο Λαντάου απάντησε ότι δεν είχε μπορέσει να μιλήσει στον Μπρονστάιν για το θέμα1. Στην πραγματικότητα, ο Λαντάου γνώριζε πολύ καλά ότι ο συνάδελφός του είχε συλληφθεί πολύ πριν απ’ τον Απρίλιο του 1938.
Τα πρακτικά των ανακρίσεων του Mπρονστάιν δεν είναι τίποτα περισσότερο από «αποκυήματα φαντασίας» του ανακριτή του. Σύμφωνα με ένα απ’ αυτά, με ημερομηνία 9 Οκτωβρίου, ο Μπρονστάιν ήταν μέλος μιας «αντεπαναστατικής οργάνωσης της διανόησης που ήθελε να ανατρέψει τη σοβιετική εξουσία και να δημιουργήσει μια νέα πολιτική τάξη που θα επιτρέψει στη διανόηση να λάβει μέρος στην κρατική διοίκηση μαζί με τις άλλες κοινωνικές ομάδες, σύμφωνα με το Δυτικό πρότυπο» και εργαζόταν «για να δημιουργήσει ένα βασικά φασιστικό κράτος που θα είναι σε θέση να αντισταθεί στον κομμουνισμό». Εκτός αυτού, σύμφωνα με τον ίδιο γραφιά, ο Mπρονστάιν «αντιτίθεται αποφασιστικά στην υλιστική διαλεκτική που εφαρμόζεται στη φυσική επιστήμη».
Στις 2 Δεκεμβρίου, στην επόμενη ανάκριση, ήρθε αντιμέτωπος με την κατηγορία ότι υποστήριζε «την ατομική τρομοκρατία εναντίον των ηγετών του ΚΚΣΕ(Μπ.) και της κυβέρνησης ως τη μόνη αποτελεσματική μορφή πάλης».
Στις 16 Δεκεμβρίου η ανάκριση ολοκληρώθηκε.
Σύμφωνα με το κατηγορητήριο που υπεγράφη στις 24 Ιανουαρίου 1938 η NKVD «αποκάλυψε και εκκαθάρισε μια φασιστική τρομοκρατική οργάνωση που είχε συσταθεί το 1930-32 από τη γερμανική υπηρεσία πληροφοριών… Το 1933 ήρθε σε επαφή με την τροτσκιστοζηνοβιεφική οργάνωση στο Λένινγκραντ». Η «πρακτικά αντισοβιετική δραστηριότητα» του Mπρονστάιν συνίστατο στην «προετοιμασία τρομοκρατικών πράξεων κατά της ηγεσίας του ΚΚΣΕ(Μπ.) και της Σοβιετικής Κυβέρνησης», επίσης «έκανε μεγάλη ζημιά στις γεωλογικές έρευνες και έγγυες βελτιώσεις»· ήταν ένας «ξένος κατάσκοπος» και παρείχε «τη θεωρητική τεκμηρίωση της τρομοκρατίας ως τη μόνη σωστή μορφή αντισοβιετικής πάλης».
Στις 18 Φεβρουαρίου 1938 το Στρατιωτικό Δικαστικό Συμβούλιο του Ανωτάτου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ συνεδρίασε από τις 8:40 π.μ. έως τις 9:00 π.μ. Η ετυμηγορία ήταν: «Θάνατος από εκτελεστικό απόσπασμα και δήμευση όλων των προσωπικών του ειδών». Θα έπρεπε να εκτελεστεί αμέσως. Υπάρχει μια σημείωση στο αρχείο που δηλώνει ότι η ετυμηγορία υλοποιήθηκε.
Ο ίδιος φάκελος περιέχει αναφορές από φυσικούς συναδέλφους του και συγγραφείς που προσπάθησαν να τον βοηθήσουν μη υποψιαζόμενοι ότι ήταν νεκρός.
Γράμματα σαν αυτά τα οποία ήρθαν νωρίτερα φαίνεται ότι κατέληξαν σε άλλα αρχεία ή στα σκουπίδια.
Υπάρχουν επίσης έγγραφα της περιόδου αποκατάστασης του Mπρονστάιν, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούν τους ανακριτές Γκεόργκι Καρπόφ, Νικολάι Λιουπάντιν και του αρχηγού τους Γιακόβ Σαπίρο.
Ο Σαπίρο συνάντησε τον θάνατο από το εκτελεστικό απόσπασμα το 1939 κατά τη διάρκεια των «αντιγιεζοφικών εκκαθαρίσεων». Τον Αύγουστο του 1938, ο Λιουπάντιν, ένας σαδιστής βασανιστής, εξορίστηκε στο τμήμα οικονομικής διαχείρισης της NKVD που πιστεύεται ότι ταίριαζε περισσότερο στην έλλειψη μόρφωσής του. Ο ποιητής Νικολάι Ζαμπολότσκι ο οποίος είχε την ατυχία να τον συναντήσει στο γραφείο του λίγο μετά από την εκτέλεση του Mπρονστάιν, τον περιέγραψε σε μεγάλο βαθμό1. Το 1977 αυτός ο άξιος άνθρωπος είχε τη δυνατότητα να συνταξιοδοτηθεί με προνομιακή σύνταξηi. Ο Καρπόφ έκανε ακόμα πιο θεαματική καριέρα – ανέβηκε στη θέση του Προέδρου του Συμβουλίου των Υποθέσεων της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Συμβούλιο Υπουργών της ΕΣΣΔ. Για τα «καθήκοντά» του, του 1937, τιμωρήθηκε με επίπληξη είκοσι χρόνια αργότεραii.
Η τελευταία σελίδα στον 90σέλιδο φάκελο της NKVD έχει ημερομηνία 1958:
Η Λ.K. Τσουκόβσκαγια θα πρέπει να ανταμειφθεί για τις διόπτρες που αφαιρέθηκαν απ’ το διαμέρισμά της στη διάρκεια έρευνας την 1η Αυγούστου 1937.
2. Οι Τελευταίες Μέρες του Mατβέι στο Κελί
Αργά το 1990, ύστερα από την δημοσίευση των Σημειώσεών της για την Άννα Αχμάτοβα, η Λυδία Τσουκόβσκαγια έλαβε μια κλήση απ’ τον Μπόρις Βελίκιν, σύγχρονό της. Είχε μόλις διαβάσει το ημερολόγιο της Τσουκόβσκαγια όπου περιγράφει το πώς γνώρισε για πρώτη φορά τη μεγάλη Ρωσίδα ποιήτρια [Αχμάτοβα]. Οι δρόμοι τους διασταυρώθηκαν στη φυλακή του Λένινγκραντ όπου η Αχμάτοβα πήγαινε τακτικά για να ρωτήσει για το γιο της και η Τσουκόβσκαγια για το σύζυγό της.
… Ήταν Φεβρουάριος του 1938. Έσκυψα για να κοιτάξω στο ξύλινο φυλάκιο της οδού Shpalernaya και είπα: «Mπρονστάιν. Mατβέι Πέτροβιτς». Μια βαθιά μπάσα φωνή απάντησε από κάπου:
«Τον πήρανε». Ο άνθρωπος του οποίου το πρόσωπο δεν μπορούσα να δω έσπρωξε πίσω με τον αγκώνα του και τη χοντρή κοιλιά του το χέρι μου αρπάζοντας τα χρήματα.iii
Σ’ εκείνο το σημείο ο Βελίκιν συνειδητοποίησε ποιος ήταν ο άνθρωπος που γνώρισε σ’ ένα κελί φυλακής τον Δεκέμβριο του 1937 το πρόσωπο του οποίου παρέμεινε χαραγμένο στη μνήμη του για το υπόλοιπο της ζωής του.
Ο ίδιος ο Βελίκιν συνελήφθη στις 4 Δεκεμβρίου και μεταφέρθηκε στη φυλακή της Shpalernaya. Ήταν ένας εργασιομανής εργάτης από το εργοστάσιο Κίροφ, ένας άνθρωπος αφιερωμένος ψυχή τε και σώματι στη σοβιετική εξουσία. Ήταν συγκλονισμένος που βρέθηκε σ’ ένα κελί σχεδιασμένο για 16, στριμωγμένος με πάνω από εκατό. Λίγοι τυχεροί κοιμόντουσαν σε κρεβάτια κρεμασμένα απ’ το ταβάνι. Οι υπόλοιποι κοιμόντουσαν στο πάτωμα, οι νεοφερμένοι έπρεπε να είναι ικανοποιημένοι με μια θέση κοντά στην τουαλέτα.
Από τους εκατοντάδες με τους οποίους μοιραζόταν το κελί, ο Βελίκιν θυμόταν μόνο τρεις ή τέσσερις: τον ηθοποιό του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας που επρόκειτο να παίζει τον Στάλιν δέκα χρόνια αργότερα· τον διευθυντή της Λέσχης Επιστημόνων που μπορούσε να μιλάει για τον κινηματογράφο επί ώρες· έναν σιδηροδρομικό που παρέμεινε ζωντανός χάρη σ’ ένα τυπογραφικό λάθος. Ο Mατβέι Πέτροβιτς έμεινε στην άκρη της μνήμης του.
Μετά τη φυλακή της Shpalernaya, ο Βελίκιν στάλθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Κολιμά όπου εργάστηκε σ’ ένα ορυχείο. Έπρεπε να τραβάει τα βαγόνια στις υπόγειες στοές. Όλη την ώρα έβλεπε τη ζωή του να αποστραγγίζεται. Αρκετές φορές σκέφτηκε ότι πεθαίνει. Επέζησε από καθαρό θαύμα. Εργάστηκε σε εργοτάξιο στο Μαγκαντάν και πέρασε χρόνια στο Νορίλσκ όπου έμεινε μέχρι το 1956.
Τον συνάντησα όταν ήταν 85 ετών. Παρέμενε αλύγιστος παρά την ηλικία του και τις κακουχίες που είχε υποστεί: είχε γράψει δύο βιβλία για τη μεταλλουργία και ήταν ακόμα ενεργός ως Αρχιεμπειρογνώμονας ενός υπουργείου: είχε μόλις επιστρέψει από ένα ταξίδι επιθεώρησης στα Ουράλια.
Γιατί διατηρεί τη ανάμνηση ενός ανθρώπου που είχε μοιραστεί ένα κελί μαζί του, μαζί με εκατοντάδες άλλους, για δύο μήνες; Γιατί ποτέ δεν έσβησε μετά από τόσα πολλά χρόνια τρομερής εμπειρίας; Εντυπωσιάστηκε από εκείνη την αξιοσημείωτη συγκέντρωση εγκεφάλων, κουλτούρας και υψηλής ηθικής.
Λίγοι απ’ αυτούς έμοιαζαν να μιλάνε για τρελές θεωρίες· προσπαθούσαν να βρουν διέξοδο στον ανθρώπινο κόσμο της εργασίας, της ποίησης και του κινηματογράφου μέσα από διαλέξεις και κουίζ. Ο Mατβέι Mπρονστάιν κέρδισε το χειροκρότημα με τη διάλεξή του για τη θεωρία της σχετικότητας – ένα μυστήριο θέμα εκείνη την εποχή. Ήταν αναμενόμενο: στο τέλος τέλος, ήταν φυσικός. Εκτός αυτού, αποδείχθηκε ικανός να απαντήσει σε οποιαδήποτε ερώτηση σε οποιοδήποτε πεδίο πολύ πέρα από το πεδίο της θεωρητικής φυσικής και γνώριζε περισσότερη ποίηση από οποιονδήποτε άλλο στο κελί. Αυτό που εντυπωσίασε περισσότερο τον Μπόρις Βελίκιν ήταν η ικανότητα του Mπρονστάιν να διεισδύει βαθιά στην ουσία των φαινομένων. Αυτή η δυνατότητα επέτρεψε στον Mπρονστάιν να εξηγήσει, σ’ αυτόν, έναν επαγγελματία μεταλλουργό, τις λεπτομέρειες της ειδικής τεχνολογίας του χάλυβα. Υπήρχε ένας άλλος άνδρας που μοιραζόταν το θαυμασμό του Βελίκιν – πριν από την επανάσταση είχε βελτιώσει τον σχεδιασμό των όπλων, αλλά ήταν ο Mπρονστάιν που του εξήγησε την γνήσια φύση της εφεύρεσής του.
Αυτό ήταν η κλίση και το επάγγελμα του Mπρονστάιν – να εξηγεί την ουσία των πραγμάτων.
Ήταν σε θέση να κοιτάξει βαθιά στον κοινωνικό εφιάλτη στον οποίο είχε πιαστεί; Ποτέ δεν συζήτησε την υπόθεσή του· φάνηκε να μην έχει προαίσθημα για το τι τον περίμενε.
Ήταν το βαρύτερο φορτίο του; Ο Αλεξάντερ Βιτ από τη Μόσχα και ο Σέμεν Σουμπίν από το Σβερντλόφσκ, δύο ταλαντούχοι νέοι φυσικοί, συνελήφθησαν ταυτόχρονα. Καταδικάστηκαν σε πέντε και οκτώ χρόνια καταναγκαστικής εργασίας – και οι δύο έχασαν τη ζωή τους το χειμώνα του 1938 στην Κολιμά. Σαν αυτή η μοίρα να μην ήταν αρκετά σκληρή, έπρεπε να ζήσουν με το να μεταφερθούν εκεί μαζί με εγκληματίες και με πολλές άλλες ανατριχιαστικές εμπειρίες που περιέγραψαν όσοι είχαν την τύχη να επιβιώσουν.
3. Υποπυρηνική Φυσική, Mατβέι Mπρονστάιν και Έτορε Mαγιοράνα
Τον Ιούλιο του 1991, στην πόλη Erice (την αρχαία Έρυκα) της Σικελίας, κατά τη διάρκεια του 29ου Διεθνούς Σχολείου Υποπυρηνικής Φυσικής που οργάνωσε το Κέντρο Επιστήμης και Πολιτισμού Ettore Majorana, το θέμα ήταν η «Φυσική Υψηλών Ενεργειών και Έντασης Ακτινοβολίας: για την Κατανόηση της Προέλευσης της Μάζας».
Ακόμα και πριν την έναρξη των εργασιών, το πνεύμα της ιστορίας διαπερνούσε τη διαδικασία. Το σχολείο χρηματοδοτήθηκε από την Παγκόσμια Ομοσπονδία Επιστημόνων και το Παγκόσμιο Εργαστήριο, από κοινού με το Ίδρυμα Γαλιλαίος και αφιερώθηκε στην 400ή επέτειο από την πρώτη μεγάλη ανακάλυψη της σύγχρονης επιστήμης: 1591-1991.
Συγγραφέας: Galileo Galilei. Η φόρμουλά του παρατίθετο στην αφίσα του σχολείου mi = mg. [μάζα αδρανειακή = μάζα βαρυτική, Σ.τ.E.]. Μεταφρασμένο στη γλώσσα της σύγχρονης φυσικής σημαίνει την αρχή της ισοδυναμίας.
Το πρόγραμμα του σχολείου υπαινισσόταν ότι η ιστορία της φυσικής δεν ήταν παρά μια απλή διακόσμηση σχεδιασμένη για να διασκεδάσει τους υποπυρηνικούς φυσικούς.
Πράγματι, τι είναι κβαντική χρωμοδυναμική, τα 200 TeV και τα κενά [των θεωριών] χορδών [string vacua], οι αινιγματικές συντομογραφίες LEP και FNAL για τον Γαλιλαίο ή τι είναι αυτός για εκείνα;
Στην πραγματικότητα, μόνο οι τίτλοι της πρώτης και της τελευταίας διάλεξης θα ήταν κατανοητοί στους σύγχρονους του Γαλιλαίου: «Το Πρόβλημα της Μάζας: απ’ τον Γαλιλαίο στον Χιγκς» που παρουσιάστηκε από τον Λεβ Οκούν από τη Ρωσία και «Η Προέλευση της Μάζας» που παρουσιάστηκε από τον ίδιο τον Χιγκς.
Ήταν ο Οκούν που ανακίνησε το ενδιαφέρον για τον Mπρονστάιν.
Ο ίδιος ο τίτλος της διάλεξής του υπαινισσόταν την χρησιμοποίηση μιας ισχυρής οπτικής συσκευής για να κατανοήσουν το ζήτημα, δηλαδή τον αντικειμενικό φακό cGh που περιγράφεται λεπτομερώς στο παραπάνω βιβλίο. Αυτό σημαίνει να διερευνηθεί η δομή της θεωρητικής φυσικής με τη βοήθεια τριών θεμελιωδών σταθερών: c, η ταχύτητα του φωτός, G, η βαρυτική σταθερά και h, η σταθερά του Πλανκ. Αυτό επιτρέπει την εισαγωγή ενός τρισδιάστατου cGh-συστήματος συντεταγμένων στο «χώρο φυσικών θεωριών» και την ατένιση του παρελθόντος, του παρόντος κι ακόμη του μέλλοντος.
Τον Μάιο του 1991 στη Μόσχα κατά το πρώτο Συνέδριο Ζαχάρωφ, ο Λεβ Οκούν μίλησε για τα αποτελέσματα μιας τέτοιας προσέγγισης και αναφέρθηκε στον Mατβέι Mπρονστάιν ως τον άνθρωπο που εισήγαγε την ιδέα αυτή από τη δεκαετία του τριάνταiv. Λίγοι από τους συμμετέχοντες γνώριζαν το όνομα αυτού του θεωρητικού και συγγραφέα παιδικών βιβλίων – η ζωή του ήταν πολύ σύντομη.
Ο Mπρονστάιν ήταν επίσης ο πρώτος που διερεύνησε την κβαντική βαρύτητα και συνδύασε τη φυσική των στοιχειωδών σωματιδίων με την κοσμολογία. Στην πραγματικότητα, αυτά ήταν τα βήματα προς την μέχρι τώρα μη κατακτημένη κορυφή της φυσικής [των σταθερών] cGh και την υποπυρηνική φυσική του μέλλοντος.
Ο Λεβ Οκούν δεν είχε καμία πρόθεση να αναφέρει το όνομα του Mπρονστάιν (ελάχιστα γνωστού στη Δύση) στην Erice, ωστόσο το κοινό το συνεπήρε η απλή και βαθιά προσέγγιση του cGh και ήθελε να μάθει περισσότερα για το συγγραφέα της. Άκουσαν μια θλιβερή ιστορία για τη ζωή, τη δουλειά και τον τραγικό θάνατό του και για τη χήρα του Λυδία Τσουκόβσκαγια που έδειξε αρκετό πολιτικό θάρρος και αφοσίωση, για τα βιβλία και τα άρθρα της που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στη Δύση και τις προσπάθειές της να διατηρήσει τη μνήμη του συζύγου της.
Η εντύπωση ήταν τεράστια – η διεύθυνση το Σχολείου αποφάσισε να δημιουργήσει την υποτροφία Mατβέι Mπρονστάιν. Είναι ο δεύτερος Ρώσος φυσικός που στο όνομά του δίνεται κεντρική υποτροφία από το ίδρυμα Έτορε Mαγιοράνα. Ο πρώτος ήταν ο Αντρέι Ζαχάρωφ.
Είναι αδύνατο να προσπεράσουμε το γεγονός ότι και ο Έτορε Mαγιοράνα όπως και ο Mατβέι Mπρονστάιν γεννήθηκαν το 1906 και πέθαναν το 1938 – και οι δύο δεν είχαν τάφους. Αυτό παράλληλα είναι μάλλον επιφανειακό: όντας αινιγματικά αδιάφορος για τη ζωή και βουτηγμένος στην απαισιοδοξία, ο προικισμένος Ιταλός φυσικός επέλεξε να αυτοκτονήσει. Τον Μάρτιο του 1938 επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο και κανείς δεν τον ξαναείδε. Σε ποια άβυσσο εξαφανίστηκε; Είναι άγνωστο.
Ο Mατβέι Mπρονστάιν γεμάτος ζωή και δημιουργικά σχέδια, χάθηκε σε μια διαφορετική άβυσσο.
Η μυστηριώδης εξαφάνιση του Mαγιοράνα έφερε ένα βαρύ πλήγμα στους συναδέλφους και φίλους του που έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους για να θεραπεύσουν την ανοιχτή πληγή, αναπτύσσοντας τις ιδέες του και γράφοντας γι’ αυτόν. Έδωσαν το όνομά του στο Κέντρο Θεωρητικής Φυσικής.
Το όνομα του Mπρονστάιν στη χώρα του παρέμεινε ταμπού για πολλές δεκαετίες. Κόστισε στη Λυδία Τσουκόβσκαγια πολλές προσπάθειες για να επανεκδόσει το 1959 το βιβλίο του Ηλιακή Ύλη, ένα αριστούργημα επιστημονικής λογοτεχνίας για εφήβους – ο φόβος ήταν ακόμα βαθιά ριζωμένος στα μυαλά των ανθρώπων. Το 1965 το δεύτερο βιβλίο του για παιδιά, Οι Ακτίνες Χ, επανεκδόθηκε· το 1990 εμφανίστηκε το τελευταίο του βιβλίο, Οι Εφευρέτες του Ραδιοτηλέγραφου – το 1937 η πρώτη του έκδοση καταστράφηκε.v
Η Λυδία Τσουκόβσκαγια έλαβε την πρώτη υποτροφία με το όνομα του συζύγου της – το πολύχρωμο έγγραφο κοσμεί έναν τοίχο στο διαμέρισμά της δίπλα-δίπλα σ’ ένα πορτρέτο του συζύγου της και φωτογραφίες άλλων ανθρώπων που είχαν γίνει μέρος της ζωής της: Αντρέι Ζαχάρωφ, Μπόρις Πάστερνακ, Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν, Άννα Αχμάτοβα…
Ας ελπίσουμε ότι στην πατρίδα του Mπρονστάιν θα θεσπίσουν επίσης ένα βραβείο στο όνομά του που μπορεί να σηματοδοτήσει τα επιτεύγματα σε δύο πολύ απόμακρα πεδία: στη θεωρία της κβαντικής βαρύτητας και της εκλαϊκευτικής επιστήμης για παιδιά.
i Lunin E., Η Μεγάλη Ψυχή, Το Πανόραμα του Λένινγκραντ, 1988, No. 5, σελ. 24-38.
ii Αποκατάσταση. Πολιτικές διεργασίες των Δεκαετιών ’30 ως ’50, Μόσχα, Politizdat, 1991, σελ. 80.
iii Τσουκόβσκαγια Λ., Σημειώσεις για την Άννα Αχμάτοβα, Βιβλίο Πρώτο, 1938-1941, Μόσχα, 1989.
iv Οκούν L.B., Οι Θεμελιώδεις Φυσικές Σταθερές, Uspekhi fizicheskikh nauk, 1991, Τόμ. 161, No. 9, σελ. 177-194.
v Mπρονστάιν M.Π., Ηλιακή Ύλη. Οι Ακτίνες Χ. Οι Εφευρέτες του Ραδιοτηλέγραφου, Μόσχα, Nauka, 1990 (The Kvant Library series, Issue 80)
Mετάφραση επιλόγων από τα αγγλικά: Γιάννης Σιμέλλης
Επιστημονική επιμέλεια: Θόδωρος Kουτσουμπός
