Στις 21 Ιανουαρίου 1924 πέθανε ο Βλαντίμιρ Ιλίτς Ουλιάνοφ (Влади́мир Ильи́ч Улья́нов), γνωστότερος με το επαναστατικό ψευδώνυμο Λένιν. Ήταν ο ηγέτης της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης, της Κομμουνιστικής Διεθνούς και του Μπολσεβίκικου κόμματος, με το οποίο οργάνωσε την νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης, καρπός της οποίας υπήρξε η ΕΣΣΔ, το πρώτο εργατικό κράτος στην ιστορία. Το κείμενο που ακολουθεί είναι βιβλιοκρισία του συντρόφου Ozturk (Τουρκία) για το βιβλίο του Ούγγρου μαρξιστή Τομάς Κράους (Tamás Krausz) Reconstructing LENIN, μιας σχετικά πρόσφατης (2015) βιογραφίας του Λένιν – που θεωρείται βιβλιογραφία αναφοράς. Δημοσιεύτηκε στο θεωρητικό περιοδικό Επαναστατικός Μαρξισμός των Τούρκων συντρόφων του DIP.
Özgür Öztürk
Οι μελέτες για τον Λένιν σημείωσαν μια σημαντική αύξηση, θα μπορούσαμε να πούμε και έκρηξη, τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα και ευχάριστη κατάσταση. Είναι ενδιαφέρον, επειδή υπήρχαν ήδη πολλές πηγές για αυτόν το σημαντικότατο επαναστάτη στην ιστορία. Κατά τη διάρκεια ενός αιώνα, αμέτρητοι ερευνητές εξέτασαν την προσωπικότητα, τις απόψεις και τις θεωρίες του Λένιν. Όλα όσα μπορούσαν να ειπωθούν για το θέμα φαινόταν να ειπώθηκαν και να γράφτηκαν. Ωστόσο, τον 21ο αιώνα νέα (και πολυσέλιδα) βιβλία γράφονται ακόμη με τον τίτλο Λένιν!
Αναμφίβολα, αυτό είναι το αποτέλεσμα μιας αντικειμενικής ανάγκης· το ενδιαφέρον για τον Λένιν αυξάνεται, ιδίως μεταξύ των νέων. Αυτό που κρύβεται πίσω από αυτό είναι ότι δεν έχουν απομείνει πολλά που ο καπιταλισμός να μπορεί να προσφέρει στην ανθρωπότητα σήμερα (εκτός από «αίμα, δάκρυα και ιδρώτα»). Ενώ η δυσαρέσκεια των μαζών πυροδοτεί επαναστατικές αναζητήσεις, ο δρόμος εκείνων που αναζητούν την επανάσταση οδηγεί με κάποιο τρόπο στον Λένιν. Σε κάθε πολιτικό σταυροδρόμι, αναπόφευκτα, ο Λένιν επανέρχεται στην ημερήσια διάταξη.
Από την άλλη, πρέπει να σημειωθεί ότι το άνοιγμα ορισμένων αρχείων που αφορούν τα πρώιμα έτη της ΕΣΣΔ στη μετασοβιετική περίοδο έδωσε νέα πνοή στα έργα για τον Λένιν. Κάποια αλληλογραφία, κρυμμένα τηλεγραφήματα, οδηγίες κ.λπ. άρχισαν να έρχονται στο φως μόλις από τη δεκαετία του 1990. Ωστόσο, οι νέες πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν από αυτά τα αρχεία δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι μας έχουν δώσει ένα «ολοκαίνουργιο» πορτρέτο του Λένιν. Αυτό που έχει παρατηρηθεί μέχρι στιγμής είναι η αποσαφήνιση ορισμένων λεπτομερειών και η κάλυψη ορισμένων κενών. Ο Λένιν είναι ακόμα ο Λένιν, αλλά τώρα τον γνωρίζουμε καλλίτερα.
Ένα δύσκολο βιβλίο για διάβασμα
Το βιβλίο του Τομάς Κράους για τον Λένιν είναι αναμφίβολα ένα από τα σημαντικότερα έργα των τελευταίων ετών στον κόσμο για τον Μαρξισμό. Ο Κράους υποστηρίζει βασικά ότι τα θεωρητικά έργα του Λένιν διάφορων περιόδων δεν είναι απλώς μελέτες που επιβάλλονται από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις, αλλά ότι υπάρχει μια «γραμμή πνευματικής ανάπτυξης» που περικλείει όλα τα έργα και τις ενέργειες του Λένιν (σελ. 11) και προσπαθεί να εκθέσει αυτή τη γραμμή. Είναι ένα αρκετά φιλόδοξο εγχείρημα, φυσικά, αλλά ο Κράους βγαίνει με το κεφάλι ψηλά. Αν και δεν συμφωνούμε με τον συγγραφέα σε όλα, είναι βέβαιο ότι ο Κράους παρουσίασε την πολιτική, φιλοσοφική, θεωρητική σκέψη του Λένιν ως μια συνεκτική ενότητα. Επιπλέον, δεν το κάνει αυτό παρουσιάζοντας δογματικά τον Λένιν με τη μορφή ενός μυθολογικού ήρωα που είναι απαλλαγμένος από αντιφάσεις και που δεν κάνει ποτέ λάθος. Ο «Λένιν» του Κράους ζωντανεύει ως ιστορική προσωπικότητα που αγωνίζεται με πολιτικά προβλήματα, προσπαθεί να βρει δημιουργικές λύσεις σε αυτά (υπό το πρίσμα του μαρξισμού), μερικές φορές κάνει λάθη, αλλά επίσης ξέρει πώς να γυρίσει πίσω όταν βλέπει ότι έχει κάνει λάθος, και στην πραγματικότητα πάντα «μαθαίνει».
Πρέπει να επισημανθεί ότι δεν είναι εύκολο να διαβάσει κανείς αυτό το βιβλίο, το οποίο είναι βασικά μια «πνευματική» βιογραφία. Ένας λόγος για τη δυσκολία είναι ότι το βιβλίο απευθύνεται σε αναγνώστες με κάποια προκαταρκτική γνώση του θέματος και η γλώσσα του δεν είναι απλή. Ένας άλλος λόγος είναι ότι υπάρχουν πολλές υποσημειώσεις στο κείμενο λόγω της σχολαστικής στάσης του Κράους, ενός επαγγελματία ιστορικού (μελετητή της Ρωσικής ιστορίας). Λαμβάνοντας υπόψη αυτούς τους δύο παράγοντες, δεν μπορεί να ειπωθεί ότι είναι η καλύτερη εισαγωγή στο θέμα, ειδικά για τους νέους που δεν είναι πολύ εξοικειωμένοι με τον Λένιν. Ωστόσο, μπορούμε να πούμε ότι θα είναι μια πολύ χρήσιμη πηγή για τους αναγνώστες που έχουν «ταξιδέψει» λίγο πολύ σε αυτόν τον τομέα.
Δυστυχώς, ένας από τους λόγους που το βιβλίο είναι δύσκολο να διαβαστεί είναι η Τουρκική του μετάφραση. Ορισμένες προτάσεις δεν γίνονται καθόλου κατανοητές. Επιπλέον, οι λανθασμένες επιλογές ορολογίας και τα ορθογραφικά λάθη μερικές φορές φθάνουν σε ενοχλητικό επίπεδο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο μεταφραστής κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί και η εργασία του πρέπει να γίνει σεβαστή. Πόσο δύσκολο είναι να μεταφράσεις ένα τέτοιο βιβλίο. Γνωρίζουμε ότι η μετάφραση είναι μια κουραστική και άχαρη δουλειά. Ωστόσο, είναι αδύνατο να μην σκεφτούμε ότι ο εκδότης θα μπορούσε να είναι πιο προσεκτικός στα στάδια μετά τη μετάφραση (επεξεργασία και επιμέλεια). Αναμένουμε τα μεταφραστικά και ορθογραφικά λάθη να διορθωθούν σε μεταγενέστερες εκδόσεις αυτού του σημαντικού βιβλίου.
Γενική δομή του βιβλίου
Το βιβλίο περιέχει οκτώ κύρια κεφάλαια και ένα συνοπτικό κεφάλαιο, μαζί με έναν πρόλογο στον οποίο ο Κράους πραγματεύεται τη βιβλιογραφία για τον Λένιν εν συντομία από τη στιγμή της εμφάνισής της μέχρι σήμερα. Τέλος, έχουν προστεθεί ένα ολοκληρωμένο «χρονολόγιο της ρωσικής ιστορίας» και σύντομες βιογραφίες των ανθρώπων που αναφέρονται στο βιβλίο. Το πρώτο μέρος είναι ένα είδος εισαγωγής στο βιβλίο και εισάγει στον Λένιν ως ένα πολύ συγκεκριμένο άτομο. Αυτή η ενότητα παρέχει επίσης ορισμένες πληροφορίες που είχαν παραμείνει κρυφές για μεγάλο χρονικό διάστημα στην ΕΣΣΔ λόγω διαφόρων πολιτικών ανησυχιών, αλλά πρόσφατα ήρθαν στο φως. Για παράδειγμα, μαθαίνουμε ότι ο παππούς του Λένιν από τη μεριά της γυναίκας του ήταν Εβραϊκής καταγωγής (σελ. 35). Είμαστε μάρτυρες της περιέργειας του Λένιν για τον αθλητισμό και το σκάκι, της πειθαρχημένης ζωής του στη Ρωσία και στην εξορία, των ερωτικών του σχέσεων και άλλων λεπτομερειών της προσωπικότητάς του. Διαβάσαμε ότι συνέχισε την ταπεινή του ζωή αφού βρέθηκε στην εξουσία. Αν και αυτό το κεφάλαιο δεν έχει μεγάλη σημασία για το εγχείρημα του βιβλίου, επιτρέπει στον αναγνώστη να γνωρίσει τον Λένιν ως απλό άνθρωπο. Στα επτά κύρια κεφάλαια που ακολουθούν αυτή την εισαγωγή, ο Κράους επιχειρεί να αναδείξει την εξέλιξη της σκέψης του Λένιν μέσα στο ιστορικό της πλαίσιο. Δεν θα συνοψίσουμε τα επιχειρήματα του βιβλίου, αλλά θα είναι χρήσιμο να αναφέρουμε μερικά από τα κύρια σημεία του και να επισημάνουμε τις καινοτομίες που έχει φέρει στη βιβλιογραφία των «Μελετών για τον Λένιν».
Πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση
Μπορεί να ειπωθεί ότι ο Krausz δεν «ευνόησε» καθόλου τον Λένιν, και ήταν ακόμη και υπερβολικά «επικριτικός» σε ορισμένα σημεία. Αλλά ο Κράους δεν το κάνει αυτό ως ξένος, αλλά ως Λενινιστής. Η κύρια θέση του έργου εκφράζεται στην πρόταση «Η Ιστορία δικαιολόγησε τον Μαρξισμό του Λένιν στο πλαίσιο της Ρωσικής Επανάστασης, αλλά όχι τις ιδέες και τους στόχους του για τις εξελίξεις μετά την επανάσταση» (σελ. 513).
Όπως τονίζει ο Κράους, ο Λένιν ήταν ένας επαναστάτης που καταλάβαινε τον Μαρξισμό ως οδηγό δράσης για την πολιτική πρακτική. Το βιβλίο «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία» ήταν αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη της σκέψης του νεαρού Λένιν, καθώς αυτή η μελέτη αποδεικνύει ότι «η Ρωσία έχει εισέλθει στον καπιταλιστικό δρόμο» (σελ. 112). Αλλά αυτό ήταν ένα είδος καπιταλισμού, διαμορφωμένο στο πλαίσιο των ιδιαιτεροτήτων της Ρωσίας, όπου το αγροτικό πρόβλημα ήταν μεγάλης σημασίας. Αυτή η διπλή έμφαση έφερε μια ρήξη τόσο με την παράδοση των Ναρόντνικων που προηγήθηκε του Ρωσικού Μαρξισμού όσο και με τον Φιλελευθερισμό (ο οποίος φαίνεται να είναι το συμμετρικό αντίθετο των Ναρόντνικων, αλλά στην πραγματικότητα είναι εμμέσως συνδεδεμένος με αυτόν). Εκείνη την εποχή ο Λένιν είχε αισθανθεί ότι η Ρωσική επανάσταση θα πυροδοτούσε μια παγκόσμια επανάσταση (σελ. 125). Ο φορέας που θα μπορούσε να ηγηθεί της επανάστασης δεν θα ήταν η αδύναμη και αυτόνομη αστική τάξη, αλλά το νεοεμφανιζόμενο προλεταριάτο. Σύμφωνα με τον Κράους, η επανάσταση του 1905 θα έκανε αυτή την κατάσταση ακόμα πιο προφανή.
Μετά την επανάσταση του 1905, οι μεταρρυθμίσεις του Στολύπιν στόχευαν στην καθιέρωση μεγάλων ιδιοκτησιών γης στη γεωργία και στην επιτάχυνση της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ωστόσο, η μεγάλη μάζα των αγροτών ήταν υπέρ της αναδιανομής της γης και είχε μετατραπεί σε επαναστατικό φορέα. Η διατύπωση της «δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς» υπό την ηγεσία της εργατικής τάξης διαμορφώθηκε μέσα σε αυτό το πλαίσιο (σελ. 136). Καθώς η αστική τάξη προσπαθούσε να σταματήσει την επανάσταση, τα αστικά δημοκρατικά και σοσιαλιστικά στάδια της επανάστασης ήταν αλληλένδετα. Σύμφωνα με τον Κράους, αυτή η συνέχεια έγινε πιο διακριτή στη σκέψη του Λένιν με την πάροδο του χρόνου (σελ. 283).
Στην περίοδο της αντίδρασης μετά την επανάσταση του 1905, βλέπουμε τον Λένιν να πολεμά τη «δεξιά» (Μενσεβίκοι) από τη μία πλευρά και την «αριστερά» (όπως η ομάδα Μπογκντάνωφ) εντός του Μπολσεβίκικου κόμματος από την άλλη. Ο Κράους μιλά εκτεταμένα για τη συγκρουσιακή σχέση του Λένιν με τον Μπογκντάνωφ. Συνολικά, ενώ η συζήτηση έχει στραφεί στο αν θα σταλούν βουλευτές στη Δούμα (το κοινοβούλιο) (ο Λένιν πιστεύει ότι η τακτική του μποϊκοτάζ μπορεί να εφαρμοστεί μόνο κατά τη διάρκεια των ανερχόμενων περιόδων του επαναστατικού κύματος), υπάρχουν σοβαρές θεωρητικές και φιλοσοφικές διαφορές στο βάθος. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι σημαντικό ότι ο Κράους (και ο Λένιν) διαπίστωσαν ότι οι ρεβιζιονιστικές τάσεις σχεδόν πάντα γύριζαν την πλάτη τους στη διαλεκτική (σελ. 178, 182). Επιπλέον, ο Κράους τονίζει τη σημασία της ανάγνωσης του Έγελου από τον Λένιν κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (σελ. 206-213). Μας υπενθυμίζει ότι ο Λένιν προσέγγισε τη διαλεκτική «ως ένα κοινωνικά και ιστορικά φιλοσοφικό, θεωρητικό και πρακτικό εργαλείο ή μέθοδο για την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος» (σελ. 208). Δηλώνει ότι η πρακτική-τακτική ευελιξία που πέτυχε ως αποτέλεσμα μιας τέτοιας προσέγγισης ήταν εμφανής σε «συζητήσεις με την Λούξεμπουργκ, τον Μπουχάριν και τον Πλεχάνοφ, ειδικά στο εθνικό ζήτημα, την επαναστατική στρατηγική και την γραμμή που θα έπρεπε να ακολουθήσει η Σοσιαλδημοκρατία πάνω στο ζήτημα των συμμαχιών» (σελ. 213). Ο Κράους αποδίδει μεγάλη σημασία –και δικαίως- στο Κράτος και Επανάσταση, το οποίο γράφτηκε λίγο πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση και εξέθετε τη φιλοσοφία της επανάστασης. Σύμφωνα με τον Κράους, σε αυτό το βιβλίο, ο Λένιν συγκρούστηκε με τα αναρχικά ουτοπικά κινήματα από τη μία πλευρά και με τον ρεβιζιονιστικό κοινοβουλευτισμό από την άλλη (σελ. 275). Αντί για τη δικτατορία ενός μόνο κόμματος, προέβλεπε έναν σοσιαλισμό στον οποίο το κράτος θα εξαφανιζόταν. Σύμφωνα με τον Κράους, «ο Λένιν όχι μόνο υπερασπίζεται την άμεση εξουσία των εργατών ενάντια στην αστική δημοκρατία, αλλά και αποστασιοποιείται από τον κρατικό σοσιαλισμό, δηλαδή από την πραγμάτωση της καθιέρωσης του σοσιαλισμού με την κρατική εξουσία» (σελ. 284). Σε αντίθεση με ό,τι προβάλλεται από τη φιλελεύθερη κριτική, ο Λένιν δεν υποστήριζε μια «κρατικιστική» αντίληψη (σελ. 285).
Ωστόσο, με την έναρξη του εμφυλίου πολέμου μετά την επανάσταση, θα έρθουν στο προσκήνιο πρακτικές ανάγκες και η υπεράσπιση της επανάστασης. Καθώς ο ρόλος του κόμματος αυξάνεται, ο ρόλος των οργανώσεων της ίδιας της εργατικής τάξης θα μειωθεί (σελ. 293), και μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Κράους θεωρεί ότι ο Λένιν αντιμετωπίζει μια σημαντική και διακριτή δυσκολία στη θεωρητικοποίηση των εξελίξεων μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Οι δυσκολίες αυτές προέκυψαν πάνω σε δύο διασυνδεδεμένες γραμμές.
Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση
Μπορούμε να ονομάσουμε την πρώτη γραμμή, τον άξονα της παγκόσμιας επανάστασης. Είναι γνωστό ότι ο Λένιν έβλεπε την επιτυχία της Ρωσικής επανάστασης πάντα σε σχέση με την Ευρωπαϊκή (ειδικά τη Γερμανική) Επανάσταση. Ωστόσο, όπως φαίνεται στο παράδειγμα της συμφωνίας του Μπρεστ-Λιτόβσκ, ύψιστη προτεραιότητα θα είναι η προστασία των κερδών της Ρωσικής επανάστασης έως ότου ξεκινήσει η Ευρωπαϊκή επανάσταση. Πρόσφατα, νέα ντοκουμέντα έχουν αναδείξει το γεγονός ότι ο Λένιν ανησυχούσε πολύ για το διαχωρισμό του Ρωσικού σοσιαλισμού από το Ευρωπαϊκό έδαφος (σελ. 404-9, 416-7), αλλά η καθυστέρηση της αναμενόμενης Ευρωπαϊκής επανάστασης θα οδηγήσει σταδιακά σε μια στροφή προς μια «πολιτική της μεγάλης δύναμης», η οποία θα γίνει η μόνη πραγματικότητα στην ύστερη Σταλινική περίοδο. Σύμφωνα με τον Κράους, τη δεκαετία του 1920, «το κίνητρο του Λένιν ήταν το ιδανικό της παγκόσμιας επανάστασης, ενεργεί εντός αυτού του πλαισίου αλλά έπαιρνε τις καθημερινές του αποφάσεις υπό την επιρροή της πραγματικής πολιτικής της κυρίαρχης εξουσίας» (σελ. 424). Τα επείγοντα πρακτικά προβλήματα που προκλήθηκαν από τον παγκόσμιο πόλεμο, την επανάσταση, τον μεγάλο λιμό του 1921-22 που ακολούθησε μετά τον εμφύλιο πόλεμο και οι εξεγέρσεις στο εσωτερικό της χώρας αναπόφευκτα εμπόδισαν τη θεωρητική ανάλυση. Από μια άποψη, ο Λένιν δεν μπορούσε να κάνει μια συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης στο θέμα της παγκόσμιας επανάστασης. Σε αντίθεση με την ανάλυση της ανάπτυξης του καπιταλισμού στη Ρωσία, απέτυχε να αναλύσει επαρκώς την οικονομική ανάπτυξη των δυτικών χωρών (σελ. 506). Δεν κατανόησε επαρκώς την ιδεολογική-πολιτική διαμόρφωση των δυτικών εργατών και το επίπεδο ωρίμανσης των συνθηκών στην Ευρώπη γενικά για την επανάσταση, και δεν μπόρεσε να αναπτύξει μια σαφή άποψη για το πώς να «εξάγει» την επανάσταση (σελ. 425, 427). Για παράδειγμα, στο πλαίσιο της θεωρίας του ιμπεριαλισμού, δεν μπορούσε να αποσαφηνίσει πώς η δυτική εργατική τάξη θα ξεφορτωνόταν τις οπορτουνιστικές ιδεολογικές πολιτικές επιρροές. Παρόλο που καθιέρωσε μια σύνδεση μεταξύ δημοκρατικών αιτημάτων και σοσιαλισμού στην εποχή του ιμπεριαλισμού, δεν μπόρεσε να εξηγήσει με σαφήνεια το πώς θα αντιμετωπίζονταν τα διαφορετικά (ετερογενή) συμφέροντα μέσα σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο (σελ. 227, 240-2).
Μπορούμε να πούμε ότι η δεύτερη γραμμή στην οποία προκύπτουν οι δυσκολίες είναι ο ρωσικός άξονας. Σε αυτόν τον άξονα, η αντίληψη του Λένιν για τον σοσιαλισμό που οραματιζόταν στο Κράτος και Επανάσταση σταδιακά εξασθενεί μπροστά σε ένα πρακτικό πρόβλημα. Σε αυτό το πλαίσιο, το 1918, οι συνθήκες εμφυλίου πολέμου ανάγκασαν τη μετάβαση από την κρατικά ελεγχόμενη αγορά στον πολεμικό κομμουνισμό. Με τη μετάβαση στη NEΠ στην επόμενη περίοδο, ο ρόλος του κράτους αυξήθηκε (κρατικός καπιταλισμός) και η προλεταριακή δικτατορία έπρεπε να επιτευχθεί από ένα κόμμα και όχι από το προλεταριάτο (σελ. 451–3, 463). Σύμφωνα με τον Κράους, το αναδυόμενο σοβιετικό κράτος μπορεί να περιγραφεί ως «ένα γραφειοκρατικό κράτος με προλεταριακούς βλαστούς» (σελ. 465). Πράγματι, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Λένιν θα προσπαθήσει να αγωνιστεί με τις εξελισσόμενες γραφειοκρατικές τάσεις, ενώ πάλευε με τα προβλήματα υγείας του. Ωστόσο, αυτός ο αγώνας δεν ήταν πετυχημένος, τα εργαλεία αυτοάμυνας της εργατικής τάξης, η εργατική δημοκρατία, οι μηχανισμοί για τη διασφάλιση του προλεταριακού χαρακτήρα της δικτατορίας, δεν μπόρεσαν να αναπτυχθούν. Ο Κράους φτάνει στο σημείο να πει ότι πρόκειται για «προδοσία της διαλεκτικής» (σελ. 469).
Προσπαθήσαμε να συνοψίσουμε μερικές από τις επικρίσεις που διατύπωσε ο Κράους για το Λένιν σε σχέση με τις πολιτικές που ακολουθήθηκαν στην περίοδο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στις δύο παραπάνω παραγράφους. Σε αυτές τις επικρίσεις, είμαστε της άποψης ότι ο Κράους υπερβάλλει. Διότι δεν θεωρούμε ρεαλιστική προσέγγιση την τοποθέτηση όλων των προβλημάτων της επανάστασης πάνω σε ένα μόνο άτομο (ακόμα κι αν αυτό το άτομο είναι μια «παγκόσμια ιστορική» προσωπικότητα όπως ο Λένιν). Φυσικά υπάρχουν προσωπικά λάθη του Λένιν, αλλά μια ενδελεχής και διαλεκτική ανάλυση αναμένεται να πραγματευτεί τα «αντικειμενικά και υποκειμενικά» όρια της επανάστασης που ξεκίνησε σε μια σχετικά οπισθοδρομική χώρα στη μέση ενός παγκόσμιου πολέμου.
Οι ατέλειες, οι δοκιμασίες και τα σφάλματα, οι διορθώσεις, η «κάμψη της ράβδου προς τη μια πλευρά» είναι αναγκαστικά στοιχεία αυτής της διαδικασίας. Η απολυτοποίηση της πολιτικής της «μεγάλης εξουσίας», ο μαρασμός των οργανώσεων της εργατικής τάξης, η άνοδος της γραφειοκρατίας, καθώς και η «προδοσία της διαλεκτικής» χαρακτηρίζουν τη μετα-Λένιν Σοβιετική Ένωση, όχι την εποχή του Λένιν.
Ο Κράους δηλώνει ότι στη φάση «κρατικού καπιταλισμού» (NEΠ) της μεταβατικής περιόδου, ο Λένιν σχεδίασε τέσσερις πιθανές αναπτυξιακές γραμμές. Πρώτον, το «σενάριο Ουστριάλωφ» που προτάθηκε από τον Μπουχάριν μετά το θάνατο του Λένιν, το οποίο βασικά σημαίνει «καπιταλισμός χωρίς την αστική τάξη» ή τη δικτατορική παλινόρθωση του καπιταλισμού. Πέρα από αυτό, οι τρεις εναλλακτικές λύσεις προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού είναι, σύμφωνα με την ορολογία του Κράους, οι εξής: (i) «σοσιαλισμός της αγοράς», που πήρε το όνομά του από τον Μπουχάριν, με την έννοια της επέκτασης και της εμβάθυνσης της NEΠ, (ii) «κρατικός σοσιαλισμός», που πήρε το όνομά του από τον Στάλιν, ο οποίος δεν δείχνει καμία ευελιξία στη μετατροπή της κρατικής ιδιοκτησίας σε κοινή ιδιοκτησία και ανοίγει το δρόμο στο σοσιαλισμό της αγοράς με την πάροδο του χρόνου, (iii) «Η έννοια του σοσιαλισμού που θεμελιώνεται στο έδαφος της αυτοδυναμικής – αυτοδύναμης – και βασισμένης πάνω στις ανάγκες παραγωγή, την άμεση δημοκρατία, τις συνεργατικές πρωτοβουλίες και τις παραγωγικές και καταναλωτικές συλλογικότητες», ο οποίος είναι ο δρόμος του Λένιν (σελ.491-492).
Ο Κράους θεωρεί ότι ο «κρατικός σοσιαλισμός» επικράτησε στην περίοδο μετά τον Λένιν, ο οποίος αργότερα οδήγησε στον σοσιαλισμό της αγοράς και τελικά στον καπιταλισμό. Ενώ αυτά τα ευρήματα είναι διαφωτιστικά, ακριβώς όπως ο «σοσιαλισμός της αγοράς», είμαστε της άποψης ότι η έννοια του «κρατικού σοσιαλισμού», τον οποίο ο Κράους χρησιμοποίησε εκτεταμένα για τον ορισμό της Σοβιετικής εμπειρίας, περιέχει μια αντίφαση μεταξύ των όρων και δεν έχει θέση στη Μαρξιστική θεωρία (καθώς ο Λένιν δεν χρησιμοποιεί καμία από τις δύο έννοιες). Ο Κράους μπορεί να διαφωνήσει λέγοντας ότι η αντίφαση λαμβάνει χώρα στην πραγματικότητα, όχι στην έννοια, αλλά στο «σοσιαλισμό της αγοράς», ο «κρατικός σοσιαλισμός» τελικά αναδύεται σαν να ήταν νόμιμες, έγκυρες μορφές σοσιαλισμού (και υπάρχει επίσης η έννοια του «υπαρκτού σοσιαλισμού», την οποία ο Κράους δεν χρησιμοποίησε αλλά διαδόθηκε αρκετά, υποδηλώνοντας ότι οι Μαρξιστές εγκαταλείπουν τώρα κάθε θεωρητική προσπάθεια ανάλυσης). Αναφερόμενος σε τέτοιους περιγραφικούς όρους, από μόνο του κατά καιρούς φυσικά, δεν είναι σοβαρό πρόβλημα, αλλά η θεωρητική – εννοιολογική συνέπεια απαιτεί η σοβιετική εμπειρία να περιγραφεί ως «σοσιαλιστική προσπάθεια οικοδόμησης» (που τελικά αποτυγχάνει), και η ΕΣΣΔ ως ένα «γραφειοκρατικό εργατικό κράτος». Αν και ο Κράους φαίνεται να στρέφεται προς μια παρόμοια κατεύθυνση λέγοντας ότι «ο δρόμος του αυθεντικού σοσιαλισμού οδήγησε στο γραφειοκρατικό σύστημα της κρατικά ελεγχόμενης κοινωνίας αντί να πραγματώσει μια κοινοτική κοινωνία» (σελ. 512), η ερμηνεία του παραμένει κάπως συγκεχυμένη και ως εκ τούτου ασαφής.
Επανάσταση και βία
Μία από τις πρωτότυπες και πολύτιμες πτυχές του έργου του Κράους είναι η μακρά συζήτησή του σε διάφορα πλαίσια με τη φιλελεύθερη σκέψη που θεωρεί τους Μπολσεβίκους υπεύθυνους για το βίαιο περιβάλλον που προέκυψε μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, η οποία παρατηρείται ευρέως στη βιβλιογραφία.
Ο Κράους ορθώς τονίζει ότι ούτε ο Λένιν ούτε οι Μπολσεβίκοι αγαπούσαν τη βία, ότι η κύρια πηγή της σύγχρονης βίας ήταν ο παγκόσμιος πόλεμος και ο ιμπεριαλισμός. Αποδεικνύει λεπτομερώς και πειστικά ότι η κόκκινη τρομοκρατία είχε αναδυθεί ενάντια στη λευκή τρομοκρατία της αστικής τάξης ουσιαστικά ως ένα αμυντικό αντανακλαστικό.
Τον Ιανουάριο του 1919, μαθαίνουμε λοιπόν ότι ο Μενσεβίκος ιστορικός Νικολάι Ρόζκοφ πρότεινε στον Λένιν να εγκαθιδρύσει μια προσωπική δικτατορία κατά της λευκής τρομοκρατίας σε μια επιστολή (που δημοσιεύτηκε πρόσφατα), η οποία του κοινοποιήθηκε μέσω του Γκόρκι, κάτι το οποίο ο Λένιν απέρριψε σθεναρά (σελ.324-328). Και πάλι την ίδια χρονιά, βλέπουμε τον Λένιν και τους Μπολσεβίκους να αντιτίθενται στη βίαιη συμμετοχή των χωρικών στις κολεκτίβες (σελ. 340). Στο θέμα της Συντακτικής Συνέλευσης που διαλύθηκε μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Κράους – και πάλι ορθώς – τονίζει ότι το κύριο ερώτημα δεν είναι γιατί οι Μπολσεβίκοι διέλυσαν τη Συντακτική Συνέλευση, αλλά πώς και με ποια δύναμη μπόρεσαν να το κάνουν. Μας υπενθυμίζει ότι η Συντακτική Συνέλευση ήταν ένας μηχανισμός αστικής-κοινοβουλευτικής εξουσίας εχθρικός προς τη Σοβιετική εξουσία (σελ. 301–308). Επισημαίνει επίσης ότι οι Μπολσεβίκοι, αν και επιδίωξαν συμβιβασμό μέχρι την τελευταία στιγμή, έπρεπε να λάβουν δραστικά μέτρα λόγω των αντεπαναστατικών δυνάμεων που ξεδίπλωσαν τη σημαία τους.
Μια άγνωστη πτυχή του κύματος βίας που κορυφώθηκε με τον εμφύλιο πόλεμο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση είναι τα συστηματικά πογκρόμ κατά των Εβραίων (σελ. 364). Ο Κράους μας θυμίζει αυτές τις σφαγές, οι οποίες δεν αναφέρονται πολύ στη βιβλιογραφία, στις οποίες δολοφονήθηκαν περίπου 200.000 Εβραίοι συνολικά. Τονίζει ότι ο βαθιά ριζωμένος αντισημιτισμός σε Ρωσικό έδαφος παρατηρήθηκε ακόμα και στις τάξεις του Κόκκινου Στρατού, ειδικά κατά τη διάρκεια της υποχώρησης μετά την ήττα της Πολωνίας. Τα σκληρότερα μέτρα που έλαβε ο Λένιν, κατά κανόνα, ελήφθησαν κατά αυτής της λευκής (και ενίοτε κόκκινης) πογκρομίστικης τρομοκρατίας. Σύμφωνα με τον Κράους, μπορεί να ειπωθεί ότι ο Λένιν είναι ο πρώτος που παρατήρησε τη σχέση μεταξύ αντισημιτισμού και αντικομουνισμού (σελ. 395).
Εν ολίγοις, ο Λένιν και οι Μπολσεβίκοι είναι ίσως οι τελευταίοι που ευθύνονται για την «επαναστατική βία» και την «τρομοκρατία», οι οποίες κατέχουν ιδιαίτερη θέση στις φιλελεύθερες ερμηνείες. Η κύρια πηγή βίας και τρομοκρατίας είναι η ιμπεριαλιστική πολιτική, η λευκή τρομοκρατία την οποία τροφοδοτούν οι τελευταίες, οι αντιδραστικές φασιστικές οργανώσεις που προσπαθούν να θέσουν φραγμό σε κάθε είδους απελευθερωτικής προσπάθειας. Ήταν έτσι πριν από εκατό χρόνια, και είναι έτσι σήμερα. Τα υπόλοιπα, όπως λέει και το παλιό ρητό, είναι απλά λόγια.
Συμπέρασμα
Ο «Λένιν» του Κράους, σε τελική ανάλυση, βρίσκεται ενώπιόν μας ως ο μεγαλύτερος επαναστάτης στην ιστορία, με το προφίλ ενός πολιτικού ηγέτη με βαθιά κατανόηση. Τελικά, μέσα στην καρδιά της Οκτωβριανής Επανάστασης, που είναι ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην παγκόσμια ιστορία (ίσως το σημαντικότερο), μιλάμε για μια μεγάλη ιστορική προσωπικότητα που προσπάθησε να βρει λύσεις στα χιλιάδες προβλήματα που αντιμετώπισε με βάση τον μαρξισμό, πέτυχε σε πολλά από αυτά και αναπόφευκτα σκόνταψε σε μερικά άλλα. Έχουμε πολλά να μάθουμε από τον Λένιν, από την πράξη της Οκτωβριανής Επανάστασης, από την εμπειρία της Σοβιετικής Ένωσης που ακολούθησε. Η σοσιαλιστική επανάσταση του 21ου αιώνα δεν θα ξεκινήσει από το μηδέν· θα προχωρήσει όσο περισσότερο μπορεί μαθαίνοντας από προηγούμενες εμπειρίες, νίκες και ήττες. Από αυτήν την άποψη, ο «Λένιν» του Κράους αποτελεί σίγουρα μια πολύ σημαντική και πολύτιμη συμβολή στη Μαρξιστική βιβλιογραφία για τον Λένιν. Δεν αποτελεί προφητεία αν λέγαμε ότι το έργο θα διαβαστεί πολύ τα επόμενα χρόνια και θα γίνει ένα από τα «κλασικά» μας κείμενα.
Μετάφραση Αρ. Μα.
