Το Ανεξίτηλο Σημάδι των Θέσεων του Απρίλη
Πώς η επαναστατική παρέμβαση αναδιαμόρφωσε την Ιστορία – και γιατί τα διδάγματά της παραμένουν ζωντανά
του Άρη Μαραβά
Εισαγωγή
Η ιστορία δεν προχωράει γραμμικά, αλλά μέσα από ρήξεις – στιγμές όπου το δυνατό πιέζει τα όρια του παρόντος, όπου το μέλλον κρέμεται από μια κλωστή. Ο Απρίλης του 1917 ήταν μια τέτοια στιγμή. Η επιστροφή του Βλαντιμίρ Λένιν στη Ρωσία και η εκρηκτική του παρέμβαση δεν ερμήνευσαν απλώς την ιστορία· την άλλαξαν ριζικά. Ενάντια στο ρεύμα του συμβιβασμού, της σύγχυσης και των αυταπατών, οι Θέσεις του Απρίλη εξόπλισαν εκ νέου το επαναστατικό κίνημα με διαύγεια, σκοπό και στρατηγική.
Το παρόν κείμενο δεν αποτελεί ιστορική αναπόληση. Είναι σκέψεις πάνω στον καθοριστικό ρόλο της επαναστατικής ηγεσίας – όταν οι ιδέες γίνονται υλική δύναμη, όπλα, τα συνθήματα προγράμματα, και τα κόμματα μοχλοί ανατροπής της ταξικής κυριαρχίας και κατάληψης της εξουσίας από την εργατική τάξη και τα συμμαχικά της λαϊκά στρώματα. Καθώς οι κρίσεις ξεσπούν σήμερα σε όλο τον κόσμο και οι μάζες εξεγείρονται μόνο για να προδοθούν ή να κατασταλούν, η κληρονομιά του Απρίλη του 1917 αποκτά επείγουσα επικαιρότητα – όχι ως κλειστό κεφάλαιο, αλλά ως φάρος.
Για να κατανοήσουμε πώς κερδίζονται οι επαναστάσεις -και γιατί τόσες πολλές χάνονται- πρέπει να επιστρέψουμε στη στιγμή όπου η ιστορία διακλαδώθηκε: τη στιγμή που ο Λένιν κατέβηκε από το τρένο, όχι για να πανηγυρίσει, αλλά για να πολεμήσει. Αυτή είναι η ιστορία εκείνης της στιγμής – και του μηνύματος που «έστειλε» σε κάθε μελλοντική επανάσταση.
Μια Επιστροφή που Διέλυσε τις Αυταπάτες
Στις 6 Απριλίου 1917, ο Βλαντιμίρ Λένιν επέστρεψε στη Ρωσία, κατεβαίνοντας από ένα σφραγισμένο τρένο στον Σταθμό Φινλανδίας, στην Πετρούπολη. Τον υποδέχτηκαν με ζητωκραυγές, λουλούδια και τραγούδια πλήθη που πίστευαν ότι η επανάσταση είχε ήδη θριαμβεύσει. Ο Τσάρος είχε παραιτηθεί. Μια Προσωρινή Κυβέρνηση είχε σχηματιστεί. Οι δρόμοι ήταν γεμάτοι κόκκινες σημαίες και πανό. Για πολλούς, έμοιαζε να ανατέλλει επιτέλους μια νέα δημοκρατική εποχή.
Όμως, ο πρώτος λόγος του Λένιν έπεσε σαν κεραυνός πάνω στο εύθραυστο έδαφος των φιλελεύθερων αυταπατών. Απέρριψε τη νομιμότητα της Προσωρινής Κυβέρνησης, καταδίκασε τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που συνεχιζόταν, και κάλεσε με τόλμη: «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ.»
Από την Εξέγερση στη Στρατηγική: Ο Ρόλος των Θέσεων του Απρίλη
Αυτό που πρότεινε ο Λένιν δεν ήταν ένας ύμνος στα κεκτημένα του Φλεβάρη, αλλά το άνοιγμα μιας δεύτερης επανάστασης – μιας επανάστασης που θα μετέφερε την εξουσία όχι σε αστούς υπουργούς και κοινοβούλια, αλλά στα χέρια της εργατικής τάξης. Ο λόγος του δεν ήταν εορταστικός· ήταν κάλεσμα σε αγώνα. Δεν ήρθε να επικυρώσει την πορεία της ιστορίας, αλλά να την ανατρέψει.
Ιστορική Επιβεβαίωση: Φωνές για τις Θέσεις του Απρίλη
Ακόμη και οι πιο σφοδροί επικριτές τού Λένιν δεν μπορούσαν να αρνηθούν τη μεταμορφωτική ισχύ των Θέσεων του Απρίλη. Ο Μάρτοφ, ηγέτης των Μενσεβίκων, δήλωσε το 1917: «Με την παρέμβασή του, ο Λένιν διέσπασε την επανάσταση στα δύο – και ίσως αφύπνισε το βαθύτερο δυναμικό της.» (Israel Getzler, Martov: A Political Biography, 1967)
Ο Κάμενεφ, αρχικά επίμονος αντίπαλος στις γραμμές των μπολσεβίκων, παραδέχτηκε αργότερα: «Εκείνη τη στιγμή, δεν καταλαβαίναμε. Ο Λένιν έβλεπε κάτι που εμείς ακόμη δεν είχαμε δει. Οι Θέσεις του Απρίλη δεν ήταν τρέλα. Ήταν ο παλμός τού μέλλοντος.» (E.H. Carr, The Bolshevik Revolution, 1950)
Ο Βίκτορ Τσερνόφ, ηγετική μορφή των Σοσιαλεπαναστατών, αναγνώρισε με πικρία: «Το θράσος του Λένιν μετέτρεψε ένα κόμμα αντιπολίτευσης σε κόμμα εξουσίας. Γελάσαμε με τις θέσεις του – τώρα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες.» (Leonard Schapiro, The Origin of the Communist Autocracy, 1955)
Ακόμη και ο Πλεχάνοφ, που είχε χλευάσει τις Θέσεις ως ουτοπικές, αναγκάστηκε να παραδεχτεί ως τον Οκτώβρη: «Δεν μπορεί κανείς παρά να παραδεχτεί πως οι μπολσεβίκοι, με τον Λένιν επικεφαλής, είχαν κατανοήσει την κατεύθυνση των γεγονότων καλύτερα από όλους μας.» (Robert Service, Lenin: A Biography, 2000)
Από την άλλη πλευρά, ακόμη και οι αντεπαναστάτες αναγνώρισαν τον «κίνδυνο» για αυτούς. Ο στρατηγός Κορνίλοφ προειδοποίησε: «Δεν είναι η Προσωρινή Κυβέρνηση που πρέπει να μας φοβίζει. Είναι ο φανατικός που κατέβηκε απ’ το τρένο τον Απρίλη.» (Alexander Rabinowitch, The Bolsheviks Come to Power, 2009)
Αυτές οι μαρτυρίες -από ρεφορμιστές, Μπολσεβίκους και ανοιχτούς εχθρούς- αποκαλύπτουν μια κοινή αλήθεια: οι Θέσεις του Απρίλη δεν περιέγραψαν απλώς την πραγματικότητα. Την άλλαξαν.
Ο Λένιν επιστρέφει – Όχι ως ήρωας, αλλά ως απεσταλμένος της επανάστασης
Η γιορτή της αστικής δημοκρατίας δεν τον συγκινούσε. Ο Λένιν κατέβηκε απ’ το τρένο όχι ως προσκεκλημένος ήρωας, αλλά ως απεσταλμένος της επανάστασης που δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί. Οι κόκκινες σημαίες μπορεί να ανέμιζαν, όμως για εκείνον η κόκκινη αυγή δεν είχε ακόμη ανατείλει. Το προλεταριάτο είχε σταθεί στο προσκήνιο της ιστορίας, αλλά δεν είχε ακόμη κατακτήσει την εξουσία. Και αυτό, ήξερε, σήμαινε πως η μάχη τώρα άρχιζε.
Οι Θέσεις του Απρίλη – Ρήξη, όχι αναπροσαρμογή
Η παρέμβαση του Λένιν, που αποκρυσταλλώθηκε στις περίφημες Θέσεις του Απρίλη, υπήρξε μια από τις πιο καθοριστικές και μεταμορφωτικές στιγμές στην ιστορία του μαρξισμού. Δεν επρόκειτο απλώς για μια αλλαγή προσανατολισμού του Μπολσεβίκικου Κόμματος· ήταν μια ριζική τομή, μια επαναστατική στροφή που αναδιαμόρφωσε την πορεία της Ρωσικής Επανάστασης και άνοιξε τον δρόμο για την Οκτωβριανή εξέγερση. Δεν ήταν απλά ζήτημα τακτικής, αλλά βαθιάς πολιτικής γραμμής – ενός πλήρους επανεξοπλισμού του κόμματος, με όπλα την επανάσταση, το προλεταριάτο και τον διεθνισμό. Ήταν το ξύπνημα ενός κινήματος που μέχρι τότε βάδιζε αμφίθυμα και η μετατροπή του σε συνειδητή, μαχητική δύναμη, ικανή να φέρει την ιστορία στα χέρια της εργατικής τάξης.
Η Δυαδική Εξουσία – Δύο κόσμοι σε σύγκρουση
Για να κατανοήσει κανείς τη σημασία των Θέσεων του Απρίλη, πρέπει να ξεκινήσει από το πολιτικό τοπίο που διαμορφώθηκε αμέσως μετά την Επανάσταση του Φεβρουαρίου. Η τσαρική απολυταρχία είχε καταρρεύσει κάτω από το βάρος μαζικών απεργιών, διαδηλώσεων και στάσεων – ένα κύμα αναταραχής και εξέγερσης που πυροδοτήθηκε από μια διαδήλωση εργατριών κλωστοϋφαντουργίας την Ημέρα της Γυναίκας. Μέσα σε λίγες ημέρες, ο Νικόλαος Β’ παραιτήθηκε από τον θρόνο. Κι όμως, το θεμελιώδες ζήτημα της εξουσίας παρέμενε ανοιχτό, άλυτο.
Μια Προσωρινή Κυβέρνηση, αποτελούμενη από τη φιλελεύθερη αστική τάξη και ενισχυμένη από ρεφορμιστικά σοσιαλιστικά κόμματα, προέβαλε ως η νέα «νόμιμη» αρχή. Παράλληλα, σοβιέτ -συμβούλια εργατών, στρατιωτών και αγροτών αντιπροσώπων- ξεφύτρωναν σε όλη τη ρωσική επικράτεια, αναβιώνοντας τις μορφές οργάνωσης της επανάστασης του 1905. Ήταν σαν η παλιά και η νέα Ρωσία να συνυπήρχαν στην ίδια ιστορική στιγμή: από τη μια, το φάντασμα της αστικής εξουσίας· από την άλλη, τα ζωντανά κύτταρα της λαϊκής αυτοοργάνωσης που απαιτούσαν να ολοκληρωθεί αυτό που μόλις είχε αρχίσει.
Αυτό που αναδύθηκε ήταν μια κατάσταση δυαδικής εξουσίας – μια εγγενώς ασταθής και μεταβατική κατάσταση, όπου δύο αντίπαλες ταξικές δυνάμεις συνυπήρχαν: από τη μία, ο επίσημος κρατικός μηχανισμός στα χέρια της αστικής τάξης· από την άλλη, η πραγματική δύναμη των ένοπλων μαζών, που είχαν ήδη δημιουργήσει τα δικά τους δημοκρατικά όργανα.
Τα σοβιέτ, αν και απολάμβαναν την πλήρη υποστήριξη και την εμπιστοσύνη των λαϊκών στρωμάτων, δεν κατείχαν την τυπική κρατική εξουσία. Αυτό το ιστορικό παράδοξο διατηρήθηκε και παρατάθηκε από την ρεφορμιστική ηγεσία των σοβιέτ – τους Μενσεβίκους και τους Σοσιαλεπαναστάτες- οι οποίοι, στο όνομα της «εθνικής ενότητας», παρέδωσαν την πραγματική εξουσία στους αστούς. Έτσι, ενώ ο λαός είχε αναδυθεί ως κυρίαρχη δύναμη στους δρόμους και στα εργοστάσια, το κράτος εξακολουθούσε να υπηρετεί εκείνους που ήθελαν να θάψουν την επανάσταση με όρους συναίνεσης και συνδιαλλαγής.
Η κρίση των Μπολσεβίκων – Όταν η ηγεσία χάνει το νήμα
Οι Μπολσεβίκοι, εκείνη την περίοδο, βρίσκονταν σε πολιτικό αποπροσανατολισμό. Οι ηγέτες τους -ο Στάλιν, ο Κάμενεφ, ο Μουράνοφ- επέστρεψαν από την εξορία στη Σιβηρία και ανέλαβαν την αρχισυνταξία της Πράβντα, της εφημερίδας του κόμματος. Αντί να προσφέρουν επαναστατική καθαρότητα και προσανατολισμό, παρασύρθηκαν από το ρεύμα της στιγμής. Κάλεσαν σε κριτική υποστήριξη της Προσωρινής Κυβέρνησης, διατήρησαν τη γραμμή της «αμυντικής συμμετοχής» στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο και έφτασαν στο σημείο να εξετάσουν το ενδεχόμενο επανένωσης με τους Μενσεβίκους.
Η Επανάσταση του Φεβρουαρίου, όσο αυθόρμητη και εμπνευσμένη κι αν ήταν, αιφνιδίασε την κομματική ηγεσία. Οι Μπολσεβίκοι βρέθηκαν χωρίς καθαρό στρατηγικό προσανατολισμό, διστακτικοί μπροστά στο νέο τοπίο. Παρά την ενστικτώδη δυσπιστία της εργατικής τάξης απέναντι στην Προσωρινή Κυβέρνηση, η ηγεσία του ίδιου του επαναστατικού της κόμματος έσερνε τα βήματά της πίσω από τον φιλελευθερισμό, αντί να ανοίγει δρόμο μέσα από αυτόν. Ήταν μια στιγμή κρίσης όχι μόνο για το καθεστώς, αλλά και για την ίδια την επαναστατική πρωτοπορία.
Τα Γράμματα από Μακριά – Η διαύγεια ενάντια στις αυταπάτες
Ο Λένιν, ωστόσο, δεν έτρεφε καμία αυταπάτη. Από την εξορία του στη Ζυρίχη, παρακολουθούσε τα γεγονότα με οξύ πολιτικό βλέμμα και επαναστατική διορατικότητα. Τον Μάρτιο του 1917 άρχισε να συντάσσει τα περίφημα Γράμματα από Μακριά, μέσα από τις οποίες χάραζε μια ριζοσπαστική ανάλυση της νέας φάσης της επανάστασης. Σε αυτά τα γράμματα, ο Λένιν ήταν κατηγορηματικός: η Προσωρινή Κυβέρνηση δεν ήταν σύμμαχος· ήταν εμπόδιο. Ήταν μια κατασκευή των ίδιων καπιταλιστικών δυνάμεων που είχαν αντλήσει τα κέρδη τους από το τσαρικό καθεστώς. Δεν επρόκειτο να φέρει ειρήνη, γη ή ψωμί. Ο σκοπός της ήταν να περιορίσει και τελικά να ανατρέψει τη δυναμική της επανάστασης.
Καμία υποστήριξη δεν έπρεπε να της δοθεί. Καμία συγχώνευση με τις ρεφορμιστικές δυνάμεις δεν μπορούσε να γίνει ανεκτή. Η εξουσία έπρεπε να μεταφερθεί στα σοβιέτ -στα όργανα της άμεσης λαϊκής βούλησης- και η επανάσταση όφειλε να προχωρήσει αλύγιστη προς τα εμπρός, όχι να ανασταλεί στην πύλη των αστικών θεσμών. Για τον Λένιν, δεν υπήρχε επιστροφή· μόνο πορεία προς την κατάκτηση της εξουσίας από την εργατική τάξη.
Αυτή η ανάλυση έφερε τον Λένιν σε άμεση σύγκρουση με την ηγεσία των Μπολσεβίκων. Τα γράμματά του αντιμετωπίστηκαν με σκεπτικισμό, ακόμη και με λογοκρισία. Όταν τελικά επέστρεψε στην Πετρούπολη τον Απρίλιο, έχοντας διασχίσει την εμπόλεμη Γερμανία μέσα σε σφραγισμένο τρένο, δεν έχασε στιγμή.
Η ρήξη στον Σταθμό της Φινλανδίας
Στο Σταθμό Φινλανδίας, τον υποδέχτηκαν πλήθη υποστηρικτών και αντιπρόσωποι των σοβιέτ που περίμεναν τετριμμένα λόγια και πανηγυρικές διακηρύξεις. Αντί γι’ αυτό, άκουσαν μια καταιγιστική καταγγελία: των ηγετών των σοβιέτ, της Προσωρινής Κυβέρνησης και ακόμα και τού ίδιου του κόμματός του. Ο Λένιν δεν χάιδεψε αυτιά. Ανέτρεψε το βολικό αφήγημα της νίκης και διακήρυξε πως η Ρωσία είχε μόλις διαβεί την πρώτη φάση της επανάστασης. Η επόμενη βρισκόταν ήδη μπροστά και απαιτούσε να τεθεί στην ημερήσια διάταξη. Δεν ήρθε να συμβιβαστεί· ήρθε να καλέσει σε μάχη μέχρι τέλους.
Οι Θέσεις ως πρόγραμμα – Όχι μεταρρύθμιση, αλλά φωτιά
Την επόμενη κιόλας μέρα, ο Λένιν παρουσίασε τις Θέσεις του Απρίλη σε μια συγκέντρωση μπολσεβίκων αντιπροσώπων και σοσιαλδημοκρατών. Δέκα σύντομα, κοφτά σημεία -σαν χτυπήματα σφυριού πάνω σε σάπια θεμέλια- που άφησαν το ακροατήριο άναυδο. Ζήτησε να μη δοθεί καμία υποστήριξη στην Προσωρινή Κυβέρνηση. Απαίτησε τον άμεσο τερματισμό του ιμπεριαλιστικού πολέμου. Τη διάλυση της αστυνομίας και του μόνιμου στρατού. Τη δήμευση και εθνικοποίηση όλης της γης και των τραπεζών. Και την εγκαθίδρυση μιας εργατικής δημοκρατίας, μιας δημοκρατίας των σοβιέτ – όχι ως απλό θεσμικό συμπλήρωμα, αλλά ως το ίδιο το σώμα της νέας εξουσίας. Κάλεσε σε νέο συνέδριο του κόμματος, πρότεινε τη μετονομασία του σε Κομμουνιστικό Κόμμα, και απαίτησε τη συγκρότηση μιας νέας επαναστατικής Διεθνούς, ικανής να αντικαταστήσει τη χρεοκοπημένη, προδοτική Δεύτερη Διεθνή. Δεν πρότεινε μεταρρυθμίσεις· πρότεινε επανάσταση. Δεν προσέφερε διπλωματία· προσέφερε φωτιά.
Η σύγκρουση με την παλιά γραμμή – Ο Λένιν απέναντι στην εσωκομματική αδράνεια
Η αντίδραση ήταν θυελλώδης. Ακόμα και μέσα στους κόλπους των Μπολσεβίκων, οι προτάσεις του Λένιν χαρακτηρίστηκαν «τρέλα». Ο Μπογκντάνοφ, παλιός σύντροφός του, τον κατήγγειλε ως παράφρονα. Ο Πλεχάνοφ, κάποτε αποκαλούμενος «πατέρας του ρωσικού μαρξισμού», τον απέρριψε χωρίς δεύτερη σκέψη. Ο Κάμενεφ και ο Στάλιν απέρριψαν τις Θέσεις του Απρίλη, κατηγορώντας τον Λένιν ότι εγκαταλείπει τη «γραμμή» του κόμματος: τη δημοκρατική επανάσταση με συμμαχία εργατών και αγροτών.
Επέμειναν πως η επανάσταση έπρεπε πρώτα να διανύσει την αστική της φάση -να ολοκληρώσει τον κύκλο της μέσα στα όρια της καπιταλιστικής κοινωνίας- προτού τολμήσει να ανοιχτεί στη σοσιαλιστική προοπτική. Κρατήθηκαν σφιχτά από ένα σχήμα -την “επαναστατική δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς”- που είχε ξεπεραστεί από την ίδια την ιστορία και την πραγματικότητα, σαν να προσπαθούσαν να συγκρατήσουν έναν χείμαρρο με «θεωρητικά» απαρχαιωμένα καλάμια. Ο Λένιν, όμως, είχε ήδη δει ότι το ποτάμι είχε φουσκώσει και δεν θα σταματούσε παρά μόνο στη θάλασσα της εργατικής εξουσίας.
Ο Λένιν, όμως, κατανοούσε βαθιά ότι αυτό το σχήμα -παρότι είχε τη θέση του σε παλαιότερες ιστορικές φάσεις- είχε πλέον ξεπεραστεί. Η Επανάσταση του Φεβρουαρίου είχε ήδη παραδώσει την εξουσία στην αστική τάξη, και εκείνη είχε αποδείξει, με κάθε της πράξη, ότι δεν είχε καμία πρόθεση να λύσει το αγροτικό ζήτημα, να τερματίσει τον πόλεμο ή να ικανοποιήσει τα αιτήματα της εργατικής τάξης. Η στάση των Μενσεβίκων, αυτή η στάση της «κριτικής υποστήριξης», δεν ήταν παρά μια νέα εκδοχή της παλιάς προδοσίας της Δεύτερης Διεθνούς: μια πολιτική ταξικής συνεργασίας με τους εκμεταλλευτές.
Ο μαρξισμός του Λένιν δεν ήταν δογματικός, ούτε προσκολλημένος σε νεκρές φόρμουλες. Ήταν επαναστατικός στη μέθοδο. Τόνιζε πως η θεωρία πρέπει να ανταποκρίνεται στις συγκεκριμένες, ζωντανές συνθήκες της εποχής – όχι να προσπαθεί να χωρέσει την πραγματικότητα μέσα σε ξεπερασμένα καλούπια. Για τον Λένιν, ο μαρξισμός δεν ήταν σχολαστικό εγχειρίδιο, αλλά εργαλείο για την ανατροπή του καπιταλιστικού κόσμου.
Διαρκής Επανάσταση – Η στρατηγική σύγκλιση Λένιν και Τρότσκι
Στην πραγματικότητα, η θέση του Λένιν δεν ήταν μοναδική. Ο Λέον Τρότσκι, γράφοντας από την εξορία του στη Νέα Υόρκη, είχε φτάσει -ανεξάρτητα- σε παρόμοια συμπεράσματα. Για πάνω από μια δεκαετία, ο Τρότσκι υπερασπιζόταν τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης: την ιδέα ότι σε καθυστερημένες χώρες, όπου η αστική τάξη είναι αδύναμη και εξαρτημένη, τα δημοκρατικά καθήκοντα της επανάστασης δεν μπορούν να ολοκληρωθούν από τους καπιταλιστές. Αντίθετα, η εργατική τάξη οφείλει να πάρει την εξουσία, να ηγηθεί της αγροτιάς και να ξεκινήσει τη μετάβαση προς τον σοσιαλισμό, όχι ως μεμονωμένο εθνικό επεισόδιο, αλλά ως μέρος ενός παγκόσμιου επαναστατικού κύματος. Η θεωρία αυτή, που επί χρόνια είχε απορριφθεί τόσο από τους Μπολσεβίκους όσο και από τους Μενσεβίκους, τώρα ερχόταν να δέσει αρμονικά με την ίδια την ανάλυση του Λένιν. Όταν ο Τρότσκι επέστρεψε στη Ρωσία τον Μάιο του 1917, δεν άργησε να ενώσει τις δυνάμεις του με τους Μπολσεβίκους, φέρνοντας μαζί του και την ομάδα των 4.000 Μεζραγιότσι. Η σύνθεση της ηγεσίας και του προσανατολισμού του Λένιν με τη στρατηγική του Τρότσκι αποτέλεσε τη θεωρητική και οργανωτική βάση για την Οκτωβριανή εξέγερση. Ήταν η ένωση δύο ρευμάτων που, ανεξάρτητα, αλλά παράλληλα, είχαν διαβάσει σωστά τη στιγμή – και μαζί, έδωσαν το όχημα στην ιστορία να επιταχύνει.
Οι Θέσεις ως εργαλείο – Σύνδεση θεωρίας και αγώνα
Οι Θέσεις του Απρίλη του Λένιν δεν ήταν απλώς συνθήματα. Ήταν ένα πρόγραμμα δράσης – μια στρατηγική τομή που συνέδεε την άμεση επαναστατική κινητοποίηση με το βάθος της ιστορικής προοπτικής. Το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ» δεν ήταν κάλεσμα για σεχταριστική κατάληψη της εξουσίας. Εκείνη τη στιγμή, οι Μπολσεβίκοι ήταν ακόμη μειοψηφία μέσα στα ίδια τα σοβιέτ.
Ο Λένιν δεν κάλεσε σε επίσπευση· κάλεσε σε απογύμνωση. Ο στόχος τού συνθήματος ήταν να αποκαλύψει τη χρεοκοπία των ρεφορμιστών ηγετών – εκείνων που, παρότι κατείχαν την επίσημη εξουσιοδότηση των μαζών, αρνούνταν να χρησιμοποιήσουν τη δύναμη που είχαν στα χέρια τους. Η προσέγγιση του Λένιν ήταν βαθιά διαλεκτική: δεν επέβαλλε, έπειθε. Δεν διέτασσε, αλλά ανέπτυσσε τη συνείδηση των μαζών μέσα από την ίδια τους την εμπειρία. Τους έδειχνε τι θα μπορούσαν να κάνουν οι ηγέτες τους – και γιατί αρνούνταν να το κάνουν. Έτσι, οι Μπολσεβίκοι δεν εμφανίζονταν απλώς ως επικριτές, αλλά ως οι μοναδικοί πραγματικοί υπερασπιστές της προλεταριακής απελευθέρωσης. Δεν φώναζαν από απέναντι· στεκόντουσαν μέσα στον αγώνα, με καθαρό λόγο και απεριόριστη αφοσίωση, ώσπου η εργατική τάξη να αναγνωρίσει τον εαυτό της μέσα από τους Μπολσεβίκους.
Μέσα σε λίγες εβδομάδες, ο Λένιν είχε κερδίσει τη βάση του Μπολσεβίκικου Κόμματος. Ως το τέλος του Απρίλη, το κόμμα υιοθέτησε επίσημα τις Θέσεις του. Οι Μπολσεβίκοι άρχισαν να χτίζουν συστηματικά τη στήριξή τους μέσα στα εργοστάσια, στις συνοικίες, στα στρατόπεδα. Τα συνθήματά τους – γη, ειρήνη, ψωμί και όλη η εξουσία στα σοβιέτ- βρήκαν βαθύ αντίκρισμα στους εργάτες, τους αγρότες και τους στρατιώτες. Δεν ήταν αυτό έργο δημαγωγίας, αλλά καρπός πολιτικής διαύγειας, μιας γραμμής που αντηχούσε όχι στους φαντασιακούς τόπους των ιδεολογιών, αλλά μέσα στην ίδια τη βιωμένη εμπειρία των καταπιεσμένων. Η απάντηση που έφερναν οι Μπολσεβίκοι δεν ήταν θεωρητική επιβολή· ήταν αναγνώριση. Οι μάζες άκουσαν τα συνθήματα και μέσα σ’ αυτά άκουσαν τη δική τους φωνή – ξεκαθαρισμένη, δυναμωμένη, με προοπτική εξουσίας.
Το καλοκαίρι του 1917 – Η επανάσταση υπό καταστολή
Καθ’ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1917, οι αντιφάσεις της δυαδικής εξουσίας γίνονταν όλο και πιο ορατές, πιο επώδυνες. Η Προσωρινή Κυβέρνηση ταλαντευόταν, ανίκανη να υλοποιήσει οποιαδήποτε ουσιαστική μεταρρύθμιση, και την ίδια ώρα βάθαινε τη συμμετοχή της Ρωσίας στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Τον Ιούλιο, μια αυθόρμητη εξέγερση εργατών και στρατιωτών ξέσπασε στην Πετρούπολη. Οι Μπολσεβίκοι, αν και απροετοίμαστοι να την οδηγήσουν σε νίκη, καθώς η επανάσταση δεν είχε ακόμη αγκαλιάσει ολόκληρη την αγροτιά, επιχείρησαν, παρά τη διαφωνία τους, να της δώσουν πολιτικό προσανατολισμό και να την προφυλάξουν από τη σφαγή. Η Προσωρινή κυβέρνηση γι’ αυτό ακριβώς τους καταδίωξε. Ο Λένιν αναγκάστηκε να περάσει στην παρανομία· ο Τρότσκι φυλακίστηκε. Κι όμως, ούτε αυτή η κύμανση της καταστολής δεν κατάφερε να ανακόψει την ορμή των Μπολσεβίκων. Το ρεύμα τους δεν ήταν συγκυριακό. Ήταν το αποτέλεσμα μιας στρατηγικής που ρίζωνε βαθιά στη λαϊκή συνείδηση, κι η ιστορία είχε ήδη αρχίσει να επιταχύνει στον δικό τους ρυθμό.
Ο Κορνίλοφ και η δοκιμασία της αντεπανάστασης – Ποιος υπερασπίζεται την επανάσταση;
Τον Αύγουστο, ο στρατηγός Κορνίλοφ, αντιδραστικός έως το μεδούλι, επιχείρησε πραξικόπημα ενάντια στην Προσωρινή Κυβέρνηση. Οι ίδιοι οι ρεφορμιστές ηγέτες που μέχρι χθες κατακεραύνωναν τους Μπολσεβίκους, τώρα γύριζαν σ’ αυτούς για βοήθεια. Και ήταν οι Μπολσεβίκοι εργάτες -οργανωμένοι, οπλισμένοι, και με τις λαϊκές μάζες να έχουν βαθιά πίστη σε αυτούς- που ανέλαβαν την υπεράσπιση της Πετρούπολης. Με σχέδιο, αποφασιστικότητα και ρίζες μέσα στο προλεταριάτο, απέτρεψαν το πραξικόπημα. Η απόπειρα κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος. Η Προσωρινή Κυβέρνηση, απογυμνωμένη από κάθε κύρος, βρέθηκε ηθικά και πολιτικά κατεδαφισμένη. Και οι Μπολσεβίκοι αναδείχθηκαν πλέον αδιαμφισβήτητα ως η μόνη δύναμη ικανή όχι μόνο να υπερασπιστεί την επανάσταση, αλλά και να την οδηγήσει στην ολοκλήρωσή της.
Η ανατροπή των συσχετισμών – Οι Μπολσεβίκοι κατακτούν τα σοβιέτ
Μέχρι τον Σεπτέμβριο, οι Μπολσεβίκοι είχαν κατακτήσει την πλειοψηφία στα σοβιέτ της Πετρούπολης και της Μόσχας. Ο Τρότσκι ανέλαβε πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Οι μάζες, έχοντας δοκιμάσει όλες τις άλλες ηγεσίες και έχοντας δει την ανεπάρκεια, τις ταλαντεύσεις και προδοσίες τους, στράφηκαν αποφασιστικά προς το μοναδικό κόμμα που είχε αρνηθεί κάθε συμβιβασμό. Τον Οκτώβρη, οι Μπολσεβίκοι οργάνωσαν την εξέγερση, ανέτρεψαν την Προσωρινή Κυβέρνηση και έστησαν το πρώτο κράτος εργατών στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ήταν η στιγμή όπου η θεωρία έγινε πράξη, και η πράξη πήρε τη μορφή εξουσίας στα χέρια αυτών που ως τότε ήταν καταπιεσμένοι.
Τα διδάγματα του Απρίλη – Όταν λείπει το κόμμα, χάνεται η επανάσταση
Αυτή η νίκη δεν ήταν αναπόφευκτη. Ήταν το αποτέλεσμα παρέμβασης – με τη θεωρία ως οδηγό της πράξης. Χωρίς τις Θέσεις του Απρίλη, χωρίς την άρνηση του Λένιν να σύρεται πίσω από τα γεγονότα, η επανάσταση θα είχε χαθεί μέσα στην σύγχυση, στους συμβιβασμούς ή θα είχε συντριβεί κάτω από τα σιδερένια πέλματα της αντεπανάστασης. Τα διδάγματα αυτής της στιγμής δεν είναι ιστορικές αφαιρέσεις· δεν ανήκουν στο μουσείο των ιδεών. Ισχύουν παντού όπου οι μάζες κινούνται, όπου οι κρίσεις ξεσπούν, όπου οι επαναστάσεις αναδύονται χωρίς να υπάρχει προετοιμασμένη, επαναστατική ηγεσία. Εκεί ακριβώς, η απουσία του οδηγεί σε ήττα. Και η παρουσία του, αν είναι αποφασιστική και καθοδηγούμενη από αρχές και καθαρή θεωρητική προοπτική, ανοίγει τον δρόμο στην ιστορία.
Η επικαιρότητα της παρέμβασης – Από το Κάιρο ως το Σαντιάγο
Ξανά και ξανά, στον εικοστό και εικοστό πρώτο αιώνα, οι επαναστάσεις ξεσπούν μόνο και μόνο για να προδοθούν. Στην Αίγυπτο, την Τυνησία, το Σουδάν, τη Χιλή, τον Λίβανο – οι εργαζόμενοι ξεσηκώθηκαν, αλλά χωρίς την ύπαρξη επαναστατικού κόμματος, παραδόθηκαν ξανά στα ίδια ή σε νέα χέρια εξουσίας. Ρεφορμιστές, ΜΚΟ, στρατηγοί και οι λεγόμενοι «προοδευτικοί» εκπρόσωποι της αστικής τάξης ανεβαίνουν στο προσκήνιο, μόνο και μόνο για να εμποδίσουν ή να ανατρέψουν την επαναστατική δυναμική. Το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται: δυαδική εξουσία, ρεφορμιστική παραπλάνηση, επαναστατική ενέργεια χωρίς οργάνωση. Μια ιστορία που δεν διδάσκει απλώς, αλλά φωνάζει: χωρίς επαναστατική ηγεσία, η ελπίδα μετατρέπεται σε απογοήτευση, και η εξέγερση σε χαμένη ευκαιρία.
Για ποια επανάσταση μιλάμε; – Όχι απλώς διαμαρτυρία, αλλά κατάκτηση εξουσίας
Οι Θέσεις του Απρίλη δείχνουν τι είναι πραγματικά αναγκαίο: πολιτική διαύγεια, ταξική ανεξαρτησία, επαναστατικό πρόγραμμα και ένα κόμμα βαθιά ριζωμένο στην εργατική τάξη – ένα κόμμα ικανό να αρπάξει τη στιγμή όταν αυτή φανεί. Οι μάζες δεν κινούνται με βάση ημερολόγια ή προδιαγεγραμμένα σχέδια. Η ριζοσπαστικοποίησή τους είναι άνιση, απρόβλεπτη, και συχνά εκρηκτική. Γι’ αυτό, το κόμμα δεν μπορεί να χτιστεί την ώρα της θύελλας· πρέπει να έχει ήδη οικοδομηθεί, τουλάχιστον σε σημαντικό βαθμό. Όχι ως ένας γραφειοκρατικός μηχανισμός, ούτε ως εκλογική μηχανή, αλλά ως εργαλείο πάλης των τάξεων, ως πυξίδα και μοχλός τού επαναστατικού μετασχηματισμού. Ένα κόμμα που δεν περιμένει τις εξελίξεις, αλλά τις διαμορφώνει.
Η ιδιοφυΐα του Λένιν δεν βρισκόταν στην ικανότητα να προβλέπει το μέλλον, αλλά στη βαθιά του κατανόηση του παρόντος. Αντιλήφθηκε ότι η επανάσταση δεν είχε τελειώσει με τον Φεβρουάριο. Είδε καθαρά πως η εξουσία, όσο έμενε ορφανή από τους ρεφορμιστές, θα την άρπαζε αργά ή γρήγορα η αντίδραση – εκτός κι αν την κατακτούσε η εργατική τάξη. Οι Θέσεις του Απρίλη δεν ήταν ιστορική πρόβλεψη· ήταν σάλπισμα. Ήταν κάλεσμα για προετοιμασία, για αγώνα, για ηγεσία. Μια προτροπή να μην αφεθεί η ιστορία να γράφεται από άλλους, αλλά να αρπαχτεί από τα χέρια αυτών που έχουν συμφέρον να την αλλάξουν.
Σε κάθε εξέγερση που ακολούθησε έκτοτε, και σε κάθε μία που πρόκειται να έρθει, το ερώτημα θα παραμένει το ίδιο: θέλουμε πραγματικά επανάσταση; Όχι απλώς διαμαρτυρία. Όχι μια συμβολική αλλαγή. Αλλά την απαλλοτρίωση του κεφαλαίου, τη μεταμόρφωση της κρατικής εξουσίας, την ανύψωση της εργατικής δημοκρατίας και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Αυτό προϋποθέτει ό,τι ακριβώς έδωσε ο Λένιν στον Απρίλη του 1917: μια επαναστατική ρήξη με το παλιό και ένα πρόγραμμα για το καινούριο. Και πάνω απ’ όλα, απαιτεί ένα κόμμα ριζωμένο στη θεωρία, προετοιμασμένο από πριν, και έτοιμο να δράσει τη στιγμή που η Ιστορία θα το καλέσει. Ένα κόμμα όχι θεατής, αλλά πρωταγωνιστής· όχι αναλυτής των γεγονότων, αλλά καταλύτης τους.
