[Το παρακάτω κείμενο του Φρήντριχ Ένγκελς, γράφτηκε εν είδει επιστολής στον Φραντς Μέρινγκ, συγγραφέα εκείνη τη χρονιά (1893) του φυλλαδίου πολεμικής με τίτλο, Για τον Ιστορικό Υλισμό και ενός ακόμα βιβλίου, με τίτλο «Ο θρύλος του Λέσινγκ». Ο Φραντς Μέρινγκ, έχοντας εγκαταλείψει μια πετυχημένη δημοσιογραφική καριέρα, προσχώρησε άχρι θανάτου στον μαρξισμό και την πάλη για την επαναστατική απελευθέρωση του προλεταριάτου από την καπιταλιστική σκλαβιά. Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στάθηκε στο πλευρό της Ρόζας Λούξεμπουργκ, ενάντια στην πλειοψηφία της σοσιαλδημοκρατίας, υπερασπίζοντας τις αρχές του μαρξισμού και χαιρετίζοντας αργότερα την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Στο γράμμα του αυτό, ο Φρήντριχ Ένγκελς, δύο χρόνια πριν το θάνατό του, επισημαίνει στον Μέρινγκ, την ανάγκη, ο μαρξιστής, να εμβαθύνει όχι μόνο στον καθοριστικό ρόλο που παίζει ο εκάστοτε διαφορετικός τρόπος παραγωγής στην γέννηση των ποικίλων ιδεολογικών φαινομένων, αλλά και στη μορφή μέσα από την οποία, η πρωταρχική υλική παραγωγή, ασκεί τον καθοριστικό αυτό ρόλο. Το γράμμα του αυτό, ένα πολύ μικρό μέρος του πολύ μεγάλου έργου του, αξίζει να διαβαστεί σήμερα, ως υπόδειγμα της διαλεκτικής σκέψης αυτού του μεγάλου επαναστάτη, φίλου και συναγωνιστή του Καρλ Μαρξ. To δημοσιεύουμε, προς τιμήν της επετείου των 128 χρόνων από τον θάνατο του συγγραφέα του, στις 5 Αυγούστου του 1895.
Ερνέστο Αγγελής ]
Γράμμα από τον Ένγκελς
στον Φραντς Μέρινγκ στο Βερολίνο
Λονδίνο, 14 Ιουλίου 1893
Αγαπητέ Κύριε Μέρινγκ
Σήμερα είναι η πρώτη μου ευκαιρία να σας ευχαριστήσω για τον Θρύλο του Λέσσινγκ που με ευγενή καλοσύνη μού στείλατε. Δεν ήθελα να σας απαντήσω με μια τυπική επιβεβαίωση της παραλαβής του βιβλίου αλλά την ίδια στιγμή είχα την πρόθεση να σας πω κάτι για αυτό και το περιεχόμενό του. Κι έτσι η καθυστέρηση.
Θα ξεκινήσω με το επίμετρο Για τον Ιστορικό Υλισμό στο οποίο έχετε υπογραμμίσει τα κύρια ζητήματα εξαιρετικά, πειστικά για κάθε καλοπροαίρετο άτομο. Αν έχω κάτι να παρατηρήσω είναι ότι μου δίνετε πολύ περισσότερη αναγνώριση απ’ όσο αξίζω, ακόμα και αν υπολογίσω οτιδήποτε το οποίο πιθανά έχω βρει μόνος μου –εν καιρώ- αλλά το οποίο ο Καρλ Μαρξ με την πολύ ταχύτερη ματιά του και την πλατύτερή του σκοπιά ανακάλυψε πολύ πιο γρήγορα. Όταν κάποιος είχε την καλή τύχη να δουλέψει επί 40 χρόνια με έναν άνθρωπο όπως ο Μαρξ, δεν έχει συνήθως κατά τη διάρκεια της ζωής του την αναγνώριση που κάποιος άλλος νομίζει ότι αξίζει. Τότε, όταν ο μεγαλύτερος άντρας πεθαίνει, ο άλλος εύκολα υπερτιμάται κι αυτή φαίνεται να είναι η περίπτωσή μου τώρα· η ιστορία θα κατακτήσει τα δικαιώματά της στο τέλος κι από εκείνη τη στιγμή που κάποιος θα έχει ήσυχα πεθάνει, δε θα είναι γνωστό τίποτα παραπάνω για το τίποτα.
Κατά τ’ άλλα μόνο ένα σημείο λείπει, το οποίο εν τούτοις, ο Μαρξ κι εγώ πάντοτε αποτύχαμε να αναπτύξουμε επαρκώς στα γραπτά μας και σε σχέση με το οποίο είμαστε εξίσου ένοχοι. Όλοι δώσαμε και είχαμε την υποχρέωση να δώσουμε την κύρια έμφαση πρώτιστα, στην παραγωγή των πολιτικών, νομικών και άλλων ιδεολογημάτων και των δράσεων που γεννιούνται διαμέσου αυτών, από βασικά οικονομικά γεγονότα. Κάνοντας έτσι όμως παραγνωρίσαμε την τυπική πλευρά -τους τρόπους και τα μέσα δια των οποίων αυτά τα ιδεολογήματα, κ.τ.λ., προκύπτουν- για χάρη του περιεχομένου. Αυτό έδωσε στους αντιπάλους μας μια καλόδεχτη ευκαιρία για παρανοήσεις και διαστρεβλώσεις, εκ των οποίων ο Πωλ Μπάρτ είναι ένα χτυπητό παράδειγμα.
Η ιδεολογία είναι μια διαδικασία που επιτυγχάνεται από τον αποκαλούμενο στοχαστή συνειδητά, αλλά με ψευδή συνείδηση. Οι αληθινές κινητήριες δυνάμεις που τον ωθούν παραμένουν άγνωστες στον ίδιο· ειδάλλως απλώς δε θα ήταν μια ιδεολογική διαδικασία. Μ’ αυτόν τον τρόπο φαντάζεται ψευδείς ή φαινομενικές κινητήριες δυνάμεις. Ακριβώς επειδή είναι μια διαδικασία της σκέψης αποκτά την μορφή της όπως και το περιεχόμενό της από την καθαρή σκέψη, είτε τη δική του είτε των προκατόχων του. Δουλεύει με απλό υλικό της σκέψης μη-ερευνώντας παραπέρα για μια απομακρυσμένη πηγή, ανεξάρτητη από τη σκέψη· πράγματι, αυτό είναι κάτι φυσικό για τον ίδιο, γιατί, όπως όλες οι δράσεις που μεσολαβούνται από τη σκέψη φαίνεται [η ιδεολογία, Σ.τ.Μ.] σ’ αυτόν να είναι αποκλειστικά βασισμένη πάνω στη σκέψη.
Συνεπώς, ο ιδεολόγος της ιστορίας (εδώ συμπεριλαμβάνεται κι αυτός της πολιτικής, της νομικής, της φιλοσοφικής, της θεολογικής, εν ολίγοις όλων τις σφαιρών που ανήκουν στην κοινωνία κι όχι μόνο στη φύση) κατέχει σε κάθε σφαίρα της επιστήμης υλικό που καθαυτό έχει σχηματιστεί ανεξάρτητα από τη σκέψη προηγούμενων γενιών και έχει πάει, διαμέσου της δικής του ανεξάρτητης πορείας ανάπτυξης, στα μυαλά αυτών των διαδοχικών γενεών. Είναι αλήθεια ότι εξωτερικά γεγονότα στη μια ή την άλλη σφαίρα ίσως έχουν ασκήσει μια καθοριστική επιρροή σ’ αυτήν την ανάπτυξη του υλικού, αλλά η σιωπηρή προϋπόθεση είναι ότι αυτά τα ίδια τα γεγονότα είναι καρποί διανοητικής διαδικασίας και έτσι θα παραμείνουν μέσα στο βασίλειο της απλής σκέψης, η οποία έχει φανερά και με επιτυχία αφομοιώσει ακόμα και τα πιο δύσκολα γεγονότα.
Είναι πάνω απ’ όλα η όψη μιας ανεξάρτητης ιστορίας των κρατικών θεσμών, των νομικών συστημάτων, των ιδεολογικών αντιλήψεων, η οποία θαμπώνει τους περισσότερους ανθρώπους. Αν ο Λούθηρος και ο Καλβίνος «ξεπερνούν» την επίσημη Καθολική θρησκεία, ο Χέγκελ «ξεπερνά» τον Φίχτε και τον Καντ ή ο Ρουσσώ με το δημοκρατικό Κοινωνικό Συμβόλαιο έμμεσα «ξεπερνά» τον συνταγματικό Μοντεσκιέ, είναι μια διαδικασία που παραμένει στη σφαίρα της ιδεολογίας, της φιλοσοφίας ή της πολιτικής επιστήμης, εκπροσωπώντας ένα στάδιο στην ιστορία αυτών των ιδιαίτερων σφαιρών της σκέψης, μη- ξεπερνώντας ποτέ το όριο της σκέψης. Και από τότε που η αστική αυταπάτη της αιωνιότητας και πληρότητας της καπιταλιστικής παραγωγής έχει προστεθεί σ’ αυτή τη διαδικασία, ακόμα και η «υπέρβαση» των εμποροκρατών πό τους φυσιοκράτες και τον Άνταμ Σμιθ υπολογίζεται ως μια καθαρή νίκη της σκέψης· όχι ως αντανάκλαση στη σκέψη αλλαγμένων οικονομικών γεγονότων αλλά ως η τελικά κατορθωμένη σωστή κατανόηση των πραγματικών συνθηκών που υπάρχουν παντού και πάντα – στην πραγματικότητα, αν ο Richard Coeur-de-Lion και ο Philip Augustus είχαν εισαγάγει το ελεύθερο εμπόριο αντί να μπλέκανε στις σταυροφορίες θα είχαμε γλιτώσει από πέντε αιώνες μιζέριας και ανοησίας.
Αυτή την πλευρά του ζητήματος, που μόνο να σημειώσω μπορώ εδώ, έχουμε όλοι αγνοήσει, πιο πολύ απ’ ό,τι πρέπει. Είναι η παλιά ιστορία: η αγνόηση της μορφής για χάριν του περιεχομένου. Όπως λέω, το έχω κάνει κι εγώ και το λάθος μόνο αργότερα μού έχει χτυπήσει. Έτσι όχι μόνο είμαι πολύ μακριά από το να σας κατηγορώ μ’ αυτό με κάποιο τρόπο – σαν ο μεγαλύτερος από τα ένοχα μέρη σίγουρα δεν έχω δικαίωμα να το κάνω, το αντίθετο. Αλλά θέλω την ίδια στιγμή να στρέψω την προσοχή σας σε αυτό το σημείο για το μέλλον.
Αξεχώριστα δεμένη μ’ αυτό είναι η ανόητη παρατήρηση των ιδεολόγων ότι επειδή αρνούμαστε μια ανεξάρτητη ιστορική ανάπτυξη στις ποικίλες ιδεολογικές σφαίρες που παίζουν έναν ρόλο στην ιστορία, απορρίπτουμε συνολικά την επίδρασή τους στην ιστορία. Η βάση αυτής της κατηγορίας είναι η κοινή μη-διαλεκτική αντίληψη της αιτίας και του αποτελέσματος σαν άκαμπτων αντίθετων πόλων, η απόλυτη εξάλειψη της αλληλεπίδρασης. Αυτοί οι κύριοι σχεδόν εσκεμμένα ξεχνούν ότι από τη στιγμή που ένα ιστορικό στοιχείο έχει έρθει στον κόσμο από άλλες, αποκλειστικά οικονομικές αιτίες, αντιδρά, μπορεί να αντιδράσει στο περιβάλλον του κι ακόμα και στις αιτίες που το έχουν γεννήσει. Ένα παράδειγμα είναι όσα λέει ο Μπαρτ σε σχέση με το ιερατείο και τη θρησκεία. Ήμουν πολύ χαρούμενος να βλέπω τον τρόπο με τον οποίο βάλατε στη θέση του αυτόν τον τύπο, του οποίου η κοινοτοπία ξεπερνά κάθε προσδοκία· να ποιόν έκαναν καθηγητή ιστορίας στην Λειψία! Πρέπει να πω ότι ο γέρο Γουάσμουθ –μάλλον ανόητος κι αυτός αλλά με εκτίμηση για τα γεγονότα- ήταν αρκετά διαφορετικός άνθρωπος.
Κατά τα άλλα μπορώ να επαναλάβω για το βιβλίο σας ό,τι έχω επανειλημμένα πει όταν εμφανίστηκαν τα άρθρα στη Neue Zeit: είναι μακράν η καλύτερη παρουσίαση της γέννησης του Πρωσικού Κράτους που υπάρχει. Πράγματι μπορώ να πω ότι είναι η μόνη: καλή παρουσίαση, σωστή ανάπτυξη των αλληλοσυνδέσεων των περισσότερων ζητημάτων και των λεπτομερειών τους. Για το μόνο που λυπάται κάποιος είναι που δεν ήσασταν σε θέση να συμπεριλάβετε όλη την παραπέρα ανάπτυξη έως τον Μπίσμαρκ και κάποιος ελπίζει ακούσια ότι θα το κάνετε άλλη στιγμή και θα παρουσιάσετε μια εντελώς συνεκτική εικόνα, από τον Κυβερνήτη Φρήντριχ Γουίλλιαμ έως τον γέρο Γουίλλιαμ. Έχετε ήδη κάνει τις προκαταρκτικές σας έρευνες και στο κύριο μέρος τους τουλάχιστον, είναι τόσο καλές όσο και ολοκληρωμένες. Το ζήτημα είναι να γίνει με κάποιο τρόπο κάτι έγκαιρα, πριν η παλιά επισφαλής παράγκα σωριαστεί στο έδαφος. Η κατάρρευση των μοναρχικών-πατριωτικών θρύλων αν και δεν είναι ακριβώς μια αναγκαία προϋπόθεση για την κατάργηση της μοναρχίας που κρύβει την ταξική κυριαρχία (στο βαθμό που μια καθαρή αστική δημοκρατία στη Γερμανία έχει ξεπεραστεί από τα γεγονότα πριν έρθει στην πραγματικότητα) θα είναι εν τούτοις ένας από τους πιο αποτελεσματικούς μοχλούς για αυτό το σκοπό.
Μετά θα έχετε περισσότερο χώρο και ευκαιρία να απεικονίσετε την τοπική ιστορία της Πρωσίας σαν μέρος της γενικής μιζέριας μέσω της οποίας έχει περάσει η Γερμανία. Αυτό είναι το σημείο από το οποίο διαφοροποιούμαι περιστασιακά και κατά κάποιο τρόπο από την οπτική σας, ιδιαίτερα στην αντίληψη των προκαταρκτικών συνθηκών για το διαμελισμό της Γερμανίας και της αποτυχίας της αστικής επανάστασης στην Γερμανία κατά τον 16ο αιώνα. Όταν θα δουλέψω την ιστορική εισαγωγή στον Πόλεμο των Χωρικών, πιστεύω τον επόμενο χειμώνα, θα είμαι σε θέση να αναπτύξω τα σημεία του ζητήματος. Όχι ότι σκέφτομαι ότι αυτά που επισημαίνετε είναι λάθος, θέτω όμως κι άλλα μαζί τους και τα συνδέω κάπως διαφορετικά.
Στη μελέτη της Γερμανικής Ιστορίας –την ιστορία μιας συνεχούς κατάστασης αθλιότητας- πάντα βρίσκω ότι είναι διδακτική για την σωστή αίσθηση των αναλογιών, η σύγκριση με τις αντίστοιχες Γαλλικές περιόδους, γιατί ό,τι συμβαίνει εκεί είναι το ακριβώς αντίθετο από αυτό που συμβαίνει στη χώρα μας. Εκεί, η εγκαθίδρυση ενός εθνικού κράτους από τα διάσπαρτα τμήματα του φεουδαλικού κράτους ακριβώς την περίοδο που εμείς περνάμε από την περίοδο της μεγαλύτερης παρακμής. Εκεί, η σπάνια αντικειμενική λογική κατά τη διάρκεια ολόκληρης της πορείας της διαδικασίας· σ’ εμάς, όλο και περισσότερο η μελαγχολική εξάρθρωση. Εκεί, στη διάρκεια του Μεσαίωνα, η ξένη επέμβαση αντιπροσωπεύεται από τον άγγλο κατακτητή που επεμβαίνει για χάρη της Προβηγκιανής εθνικότητας ενάντια στην Βορειογαλλική εθνικότητα. Οι πόλεμοι με την Αγγλία εκπροσωπούν, με έναν τρόπο, τον Τριακονταετή Πόλεμο, ο οποίος εν τούτοις τελειώνει με την εκδίωξη των ξένων εισβολέων και την καθυπόταξη του Νότου από τον Βορρά. Μετά έρχεται ο αγώνας ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και την υποτελή Βουργουνδία που υποστηρίζεται από τις ξένες κτήσεις της και παίζει το ρόλο του Βρανδεμβούργου-Πρωσίας, μια μάχη που τελειώνει, ωστόσο, με τη νίκη της κεντρικής εξουσίας και τελικά εγκαθιδρύει ένα εθνικό κράτος. Και ακριβώς αυτή τη στιγμή το εθνικό κράτος καταρρέει ολοκληρωτικά στη χώρα μας (στο βαθμό που το «Γερμανικό Βασίλειο» μέσα στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μπορεί να λέγεται εθνικό κράτος) και η λεηλασία της γερμανικής επικράτειας σε μεγάλη κλίμακα αρχίζει. Αυτή η σύγκριση είναι περισσότερο ταπεινωτική για τους Γερμανούς αλλά για αυτό το λόγο πιο διδακτική· κι από τη στιγμή που οι εργάτες μας έχουν βάλει τη Γερμανία ξανά στην πρώτη γραμμή της ιστορικής κίνησης έχει γίνει κάπως ευκολότερο για μας να σβήσουμε την ατιμία του παρελθόντος.
Ακόμα ένα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο της ανάπτυξης της Γερμανίας είναι το γεγονός ότι κανένα από τα κρατίδια που τελικά απαρτίζουν τη Γερμανία δεν ήταν καθαρά Γερμανικό – όλα ήταν αποικίες σε μια κατακτημένη Σλαβική περιοχή: η Αυστρία μια Βαυαρική και το Βρανδεμβούργο μια Σαξονική αποικία που κέρδισαν εξουσία μέσα στη Γερμανία μόνο βασιζόμενοι στην υποστήριξη των ξένων, μη Γερμανικών κτήσεων: η Αυστρία σε αυτήν της Ουγγαρίας (για να μην αναφέρουμε καθόλου Βοημία) και το Βρανδεμβούργο σε αυτές της Πρωσίας. Στα δυτικά σύνορα, αυτά με το μεγαλύτερο κίνδυνο, τίποτα αυτού του είδους δεν έλαβε χώρα· στο βορειότερο σύνορο αφέθηκε στους Δανούς να προστατέψουν την Γερμανία ενάντια στους Δανούς· στο Νότιο, δε υπήρχαν τόσα λίγα για να προστατευτούν που ο συνοριοφύλακας, η Ελβετία έφτασε να λυσσά για να αποχωριστεί από τη Γερμανία!
Έχω επιτρέψει όμως στον εαυτό μου να εισέλθει σε κάθε είδους εξωγενές ζήτημα. Ας σας δώσει αυτή η φλυαρία τουλάχιστον μια απόδειξη του πόσο υποστηρικτική επίδραση έχει πάνω μου η εργασία σας. Ακόμα μια φορά εγκάρδια ευχαριστήρια και χαιρετισμούς από τον
Δικό σας, Φ. Ένγκελς
