Ο Ένγκελς, η «Διαλεκτική της Φύσης», και η Πανδημία του Covid-19

του Σάββα Μιχαήλ-Μάτσα

[Παρουσίαση στο 21^ο Διεθνές Φόρουμ για τον Ένγκελς που διοργανώθηκε online για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Φρίντριχ Ένγκελς από το Κέντρο Σύγχρονων Μαρξιστικών Σπουδών του Κρατικού Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας και την Ρωσσική Εθνική Βιβλιοθήκη/Ίδρυμα Πλεχάνοφ, Ρωσσική Ομοσπονδία, 27-28 Νοεμβρίου 2020]

1.Η πανδημία του Covid-19 μαίνεται σε όλο τον κόσμο σκορπίζοντας καταστροφές. Μέχρι τώρα, στα τέλη Νοεμβρίου 2020, υπάρχουν περισσότεροι από 50 εκατομμύρια μολυσμένοι και περισσότεροι από 1,3 εκατομμύρια θάνατοι. Η παγκόσμια οικονομία, μετά από δώδεκα χρόνια μιας άνευ προηγουμένου παγκόσμιας κρίσης, βυθίζεται τώρα σε μιαν άβυσσο καθώς η πραγματική διαδικασία ζωής της ανθρώπινης κοινωνίας βρίσκεται σε θανάσιμο κίνδυνο.

Δεν πρόκειται απλώς για μια ξαφνική φυσική καταστροφή, στην οποία δεν υπήρξε καμία ανθρώπινη παρέμβαση, σαν να ήταν κάποιος αστεροειδής που ερχόμενος απ’ το διάστημα, χτύπησε τη Γη, όπως εκείνος που σύμφωνα με τους επιστήμονες εξάλειψε όλους τους δεινόσαυρους. Και, φυσικά, δεν πρόκειται ούτε για κάποια «σκοτεινή συνωμοσία», όπως ισχυρίζονται αντιδραστικοί σκοταδιστικοί κύκλοι, ούτε ένα αυθαίρετο πολιτικό-κοινωνικό κατασκεύασμα από αυταρχικές εξουσίες για να επιβάλει μια «μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης».

Έρευνα από επιδημιολόγους, όπως ο Δρ. Robert Wallace και η ομάδα του, μέσα από την προσέγγισή τους που την ονομάζουν «Δομική Προσέγγιση Ένας Κόσμος – Μια Υγεία», αποκαλύπτουν τα διαρθρωτικά αίτια μιας «επιδημίας των επιδημιών», ολοένα και πιο θανατηφόρας, που αναπτύσσεται στη διάρκεια των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης. Έφεραν στοιχεία για το ρόλο που διαδραμάτισε η επιθετική επέκταση των μεγάλων αγροτοβιομηχανικών επιχειρήσεων, η αποψίλωση των δασών, η άναρχη αστικοποίηση, η κατάρρευση των οικοσυστημάτων και των ανοσολογικών φραγμών, που οδήγησαν στην ανάπτυξη ζωονόσων μεταδίδοντας ιούς από ζώα σε ανθρώπους¹Βλέπε Rob Wallace, Alex Liebman, Luis, Fernando Chaves, και Rodrick Wallace – Ο Covid 19 και τα Κυκλώματα του Κεφαλαίου, Μηνιαία Ανασκόπηση, Πρωτομαγιά 2020 και John Bellamy Foster, Intan Suwandi – Ο Covid 19 και ο Καταστροφικός Καπιταλισμός. Μηνιαία Ανασκόπηση, 1^η Ιουνίου 2020). Χρησιμοποιώντας τα λόγια του Φρίντριχ Ένγκελς, στη Διαλεκτική της Φύσης του, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Φύση παίρνει την εκδίκησή της:

«Ας μην αυτοκολακευόμαστε, ωστόσο, υπερβολικά για τις νίκες του ανθρώπου πάνω στη φύση. Για κάθε τέτοια νίκη, η φύση παίρνει την εκδίκησή της πάνω μας. Κάθε νίκη, είναι αλήθεια, καταρχήν, φέρνει τα αποτελέσματα που περιμέναμε, αλλά στη συνέχεια έχει αρκετά διαφορετικά, απρόβλεπτα αποτελέσματα, τα οποία πολύ συχνά ακυρώνουν τα πρώτα».

Φ. Ένγκελς, Η Διαλεκτική της Φύσης, Progress 1974, σελ.180

Η πρόσφατη πανδημία, με τον δικό της καταστροφικό τρόπο, αποκαλύπτει και πάλι την κεντρική θέση της ιστορικά αναπτυσσόμενης αλληλεξάρτησης, αλληλοδιείσδυσης και αλληλεπίδρασης μεταξύ Φύσης και ανθρώπινης κοινωνίας – αυτό που ο Μαρξ, στο Κεφάλαιό του, αποκαλεί “Stoffwechsel”²Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Erster Band, Μαρξ-Ένγκελς Άπαντα Τόμος 23, Institut für Marxismus Leninismus beim ZK der SED, Dietz Verlag Berlin 1972 σελ.192. Στα Αγγλικά, βλέπε Το Κεφάλαιο Τόμ. 1. Progress Εκδοτική Μόσχα 1986 σελ.173 – «μεταβολισμό μεταξύ Ανθρώπου και Φύσης». Αντικειμενικά, ως τραγική εκδήλωση της «πανουργίας του Λόγου της Ιστορίας» του Χέγκελ, επιβεβαιώνει την επιστημονική βάση της ιστορικής υλιστικής διαλεκτικής των Μαρξ και Ένγκελς.

2. Ο John Bellamy Foster, βασιζόμενος στην έννοια του κοινωνικού μεταβολισμού του Μαρξ, ιδιαίτερα όπως αυτή αναπτύχθηκε απ’ τον Ούγγρο Μαρξιστή István Mészáros, λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις του Μαρξ για τον αντίκτυπο του καπιταλισμού στη γη, στα Grundrisse και στον Τρίτο Τόμο του Κεφαλαίου, αντέκρουσε τις κατηγορίες που διατυπώθηκαν εναντίον του Μαρξ και του Ένγκελς για «παραγωγισμό», «προμηθεϊκή παραμέληση της Φύσης», και «αδιαφορία για τις οικολογικές ανησυχίες». Μαζί με άλλους συγγραφείς γύρω απ’ το περιοδικό Monthly Review, ο John Bellamy Foster επεξεργάστηκε μια μαρξιστική-οικολογική προσέγγιση για την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος απ’ τον καπιταλισμό, επεξεργαζόμενος την έννοια του «μεταβολικού ρήγματος» μεταξύ της Φύσης και της καπιταλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας, που επιτρέπει κατά την άποψή τους, να κατανοήσουμε επίσης και την τρέχουσα θανατηφόρα πανδημία του Covid-19³Βλέπε, John Bellamy Foster, Η Οικολογία του Μαρξ: Υλισμός και Φύση, Τύπος της Μηνιαίας Ανασκόπησης 2000, John Bellamy Foster και Paul Burkett, Ο Μαρξ και η Γη: Μια Αντι-Κριτική, Τύπος της Μηνιαίας Ανασκόπησης 2016, John Bellamy Foster και Intan Suwandi, Ο Covid-19 και ο Καταστροφικός Καπιταλισμός, Μηνιαία Ανασκόπηση, 1^η Ιουνίου 2020.

Παίρνοντας αποστάσεις από άλλες τάσεις του «οικο-σοσιαλισμού», που είναι άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο εχθρικές προς το Μαρξισμό, το πρωτοποριακό έργο αυτής της ομάδας ανανέωσε το ενδιαφέρον για μια μαρξιστική διερεύνηση της εντεινόμενης οικολογικής κρίσης βασισμένη στην κεντρικότητα της μαρξικής έννοιας του φυσικού-κοινωνικού μεταβολισμού. Ταυτόχρονα, ανέκυψαν νέα ζητήματα. Παρόλο που οι αβάσιμες κατηγορίες εναντίον του Μαρξ απωθήθηκαν, η μόνιμη τάση που αντιπαραβάλλει τον Μαρξ στον Ένγκελς επανεμφανίστηκε και αυτή τη φορά.

Ο Kohei Saito, για παράδειγμα, (απ’ το Graduate School of Economics, Πανεπιστήμιο της Οζάκα), ο οποίος κέρδισε το Deutscher Memorial Prize το 2018 για το βιβλίο του Ο Οικοσοσιαλισμός του Καρλ Μαρξ⁴Kohei Saito, Ο Οικοσοσιαλισμός του Καρλ Μαρξ, Τύπος της Μηνιαίας Ανασκόπησης 2017, στη Διάλεξη αποδοχής του Βραβείου επικρίνει ως έναν απ’ τους κύριους λόγους για την παραμέληση της «οικολογικής κριτικής του καπιταλισμού» του Μαρξ, αυτό που αποκαλεί «παραδοσιακό Μαρξισμό», και… τον «ιδρυτή του, Φρίντριχ Ένγκελς», ιδιαίτερα λόγω του έργου του σχετικά με τις φυσικές επιστήμες στο Anti-Düring και τη Διαλεκτική της Φύσης⁵Kohei Saito, Η Θεωρία του Μεταβολισμού του Μαρξ στην Εποχή της Παγκόσμιας Οικολογικής Κρίσης, Historical Materialism 28.2 (2020) βλέπε συγκεκριμένα τις σελίδες 7-10.

Ο Saito έχει εκφράσει την άποψη, τόσο στο βιβλίο του όσο και σε ένα άρθρο το 2019⁶Kohei Saito, Μαρξ και Ένγκελς: Η Πνευματική Σχέση Επανεξετασμένη από μια Οικολογική Προοπτική στο Κεφάλαιο του Μαρξ μετά από 150 χρόνια:Κριτική και Εναλλακτική στον Καπιταλισμό εκδ. από τον Marcelo Musto, Routlege 2019 και στην Διάλεξη αποδοχής του βραβείου ότι ενώ «ο Ένγκελς ασχολήθηκε κυρίως με τη σφαίρα των φυσικών επιστημών από μια μεταφυσική και εγκυκλοπαιδική οπτική, το οικολογικό ενδιαφέρον του Μαρξ για τις φυσικές επιστήμες δεν κατανοήθηκε σωστά στην σχέση του με την κριτική του στην πολιτική οικονομία»⁷Kohei Saito, Αναμνηστική Διάλεξη για το Deutscher ό.π. σελ. 8-9. Κατά συνέπεια, ο Ένγκελς, η λεγόμενη «μηχανιστική διαλεκτική της Φύσης» και ο «παραδοσιακός Μαρξισμός» θεωρούνται υπεύθυνοι για το γεγονός ότι οι Λούκατς, Κορς, οι λεγόμενοι “Δυτικοί Μαρξιστές” και άλλοι «απέκλεισαν τη σφαίρα της φύσης και των φυσικών επιστημών απ’ το Μαρξισμό» μαζί και την ανάγκη να συμπεριληφθεί η οικολογία στη μαρξιστική ανάλυση⁸ό.π. σελ. 9-10.

Οι θεωρητικές και πολιτικές επιπτώσεις είναι τεράστιες σε μια «Εποχή Παγκόσμιας Οικολογικής Κρίσης» όταν η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει την κλιματική αλλαγή, τον “καπιταλισμό της καταστροφής” (John Bellamy Foster et al.), μια «επιδημία των επιδημιών» συμπεριλαμβανομένης της πανδημίας του Covid-19.

3. Η παλιά, αιωνόβια κατηγορία ενάντια στον Ένγκελς ότι είναι ένας αδιόρθωτος «θετικιστής» και χυδαίος «μεταφυσικός» που επιβάλλει μηχανικά τους νόμους της διαλεκτικής στον αντικειμενικό υλικό κόσμο είναι ασυμβίβαστη με την προσεκτική ανάγνωση του έργου του πλησιέστερου φίλου και συνεργάτη του Καρλ Μαρξ, μέσα στο γενικότερο ιστορικό-θεωρητικό του πλαίσιο.

Ο ίδιος ο Ένγκελς, στις σημειώσεις του στη Διαλεκτική της Φύσης, διαβάζοντας προσεκτικά την Επιστήμη της Λογικής του Χέγκελ, τονίζοντας τη σύνδεση και τη διάκρισή της απ’ τη διαλεκτική μέθοδο του Μαρξ, επιτίθεται έντονα στο συνεχές ιδεαλιστικό σφάλμα να επιβάλλονται διαλεκτικά σχήματα στη Φύση και την κοινωνία: «Το λάθος έγκειται στο γεγονός ότι αυτοί οι νόμοι επιβάλλονται πάνω στη Φύση και την ιστορία σαν νόμοι της σκέψης και δε συνάγονται από αυτές. Αυτή είναι η πηγή όλης της καταναγκαστικής και συχνά εξωφρενικής συμπεριφοράς: το σύμπαν, θέλοντας και μη, θα πρέπει να συμμορφωθεί με ένα σύστημα σκέψης που από μόνο του δεν είναι παρά το προϊόν μιας συγκεκριμένης φάσης της εξέλιξης της ανθρώπινης σκέψης»⁹Ένγκελς, Η Διαλεκτική της Φύσης, ό.π. σελ. 62.

Ως συνεπής υλιστής, ο Ένγκελς επιμένει στην πρωταρχικότητα και την ανεξαρτησία του εξωτερικού αντικειμενικού υλικού κόσμου σε σχέση με την ανθρώπινη κοινωνική και ατομική συνείδηση και σκέψη, την ιστορική τους ανάπτυξη και συσχέτιση, καθώς και την ενότητα της Φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας στην ιστορική τους ανάπτυξη, ενάντια σε κάθε δυϊσμό. Αναγνωρίζει ότι με την πρόοδο των φυσικών επιστημών το 19^ο αιώνα και των κοινωνικών παραγωγικών δραστηριοτήτων «...όσο περισσότερο εξελίσσεται, τόσο περισσότερο οι άνθρωποι όχι μόνο θα αισθάνονται αλλά και θα γνωρίζουν την ενότητά τους με τη φύση, και τόσο πιο αδύνατη θα γίνει η παράλογη και αφύσικη ιδέα μιας αντίθεσης μεταξύ του νου και της ύλης, του ανθρώπου και της φύσης, της ψυχής και του σώματος…»¹⁰ό.π. σελ. 181.

Αυτή η «ενότητα με τη φύση» πρέπει να κατανοηθεί όχι στρεβλά, με κάποια μηχανική απλουστευτική έννοια αλλά μέσα από την αντίληψη του Σπινόζα για τη Φύση, για την Υπόσταση(Substantia) και τα κατηγορήματα (attributa), την έκταση και τη σκέψη. Ο μεγάλος, μη δογματικός σοβιετικός φιλόσοφος Έβαλντ Βασίλιεβιτς Ιλιένκοφ ορθά επέμενε στη Στιγμή Σπινόζα στην ανάπτυξη της μαρξιστικής διαλεκτικής, αποκαλύπτοντας τον «τρόπο αλληλεπίδρασης εντός της φύσης […] αυτής της άπειρης αλληλεπίδρασης. Η υπόσταση αποδείχθηκε έτσι μια απολύτως απαραίτητη προϋπόθεση, για να κατανοήσουμε τον τρόπο αλληλεπίδρασης μεταξύ του σκεπτόμενου σώματος και του κόσμου εντός του οποίου ενεργεί ως σκεπτόμενο σώμα»¹¹E.Β. Ιλιένκοφ, Διαλεκτική Λογική, Progress-Μόσχα 1977 σελ.60. Με άλλα λόγια -αυτά του Μαρξ και του Mészáros- είναι προϋπόθεση για να κατανοήσουμε τον κοινωνικό μεταβολισμό.

Δεν είναι τυχαίο, όπως σημειώνει και πάλι ο Ιλιένκοφ, ότι ο Σπινόζα αποτέλεσε το φόβητρο όλων των θετικιστών απ’ το 19^ο αιώνα και έπειτα.

Η πολιτιστική ατμόσφαιρα, το Zeitgeist, γύρω απ’ τον Ένγκελς, διαμορφώθηκε από τις ραγδαίες εξελίξεις των φυσικών επιστημών, και πράγματι διαποτίστηκε από τον θετικισμό και τον μηχανιστικό υλιστικό αναγωγισμό. Η συχνή χρήση απ’ τον Ένγκελς πολλών παραδειγμάτων απ’ τα ευρήματα των φυσικών επιστημών για να περιγράψει νόμους της διαλεκτικής έγινε «με σκοπό την εκλαΐκευση», όπως σχολιάζει κριτικά ο Λένιν· αλλά κάτι τέτοιο είναι ανεπαρκές ή ακόμη και εμπόδιο για να κατανοήσουμε ένα διαλεκτικό νόμο ως «νόμο της γνώσης (και ως νόμο του αντικειμενικού κόσμου)»¹²Β.I. Λένιν, Σχετικά με το ζήτημα της Διαλεκτικής στα Φιλοσοφικά Τετράδια Άπαντα, Τόμ. 38, Progress 1972, σελ.359.

Τόσο ο Ένγκελς όσο και ο Λένιν ακολούθησαν με μεγάλο ενδιαφέρον την ταχεία ανάπτυξη των φυσικών επιστημών. Ο Λένιν στον Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό του, το οποίο κατηγορήθηκε επίσης σαν ένας απ’ τους πυλώνες του «μηχανιστικού», «παραδοσιακού Μαρξισμού» μιλάει για την «πρόσφατη επανάσταση στη φυσική επιστήμη»¹³Β. I. Λένιν, Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός, Άπαντα Τόμ.14, Progress-Μόσχα 1977, σελ 250, στις αρχές του 20^ού αιώνα, «την κρίση στη σύγχρονη φυσική»¹⁴ό.π. σελ.252, σε σχέση με τη διάλυση της παλιάς μηχανιστικής εικόνας του κόσμου. Καταπολεμά τη στροφή στον ιδεαλισμό ως παρενέργεια αυτής της κρίσης και της επανάστασης, χωρίς να απορρίπτει την τεράστια σημασία της για το διαλεκτικό υλισμό. Παραθέτει επιδοκιμαστικά τη δήλωση του Ένγκελς στο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασσικής Γερμανικής Φιλοσοφίας ότι «με κάθε κοσμοϊστορική ανακάλυψη, ακόμη και στον τομέα των φυσικών επιστημών [«για να μην μιλήσουμε για την ιστορία της ανθρωπότητας»] ο υλισμός πρέπει να αλλάζει μορφή. Ως εκ τούτου, μια αναθεώρηση της «μορφής» του υλισμού του Ένγκελς, μια αναθεώρηση των φυσικών-φιλοσοφικών προτάσεών του δεν είναι «ρεβιζιονισμός», με την αποδεκτή έννοια του όρου, αλλά αντίθετα, είναι βασική απαίτηση του Μαρξισμού»¹⁵ό.π. σελ. 251. Σ’ αυτή τη μη δογματική βάση μιας διαρκούς επανάστασης στη μορφή του διαλεκτικού υλισμού, ο Λένιν κάλεσε για «συμμαχία με τη φυσική επιστήμη».

Ο Ιλιένκοφ, διάβασε με ένα μη συμβατικό τρόπο το Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός τόσο ενάντια στη μεταφυσική του θετικισμού όσο και κατά της αποστέωσης του έργου του Λένιν απ’ τα σταλινικά εγχειρίδια «Ντια-Ματ», και όχι από τον λεγόμενο «παραδοσιακό» δηλαδή κλασσικό Μαρξισμό. Εξήγησε ότι η προαναφερθείσα «συμμαχία» είναι ασυμβίβαστη με οποιοδήποτε βολικό «άθροισμα παραδειγμάτων»: «...ο μετασχηματισμός της υλιστικής φιλοσοφίας (της διαλεκτικής) σε ένα «άθροισμα παραδειγμάτων» έρχεται σε αντίθεση με τα συμφέροντα μιας τέτοιας συμμαχίας και, όπως λέει και το ρητό, «ρίχνει νερό στον μύλο» του θετικισμού. Η συμμαχία της φιλοσοφίας με τη φυσική επιστήμη, σύμφωνα με τον τρόπο που την σκεφτόταν ο Λένιν, μπορεί να είναι διαρκής και εθελοντική μόνο αν είναι αμοιβαία παραγωγική και αν αποκλείει αμοιβαία οποιαδήποτε απόπειρα υπαγόρευσης ή επιβολής έτοιμων συμπερασμάτων, τόσο απ’ την πλευρά της φιλοσοφίας όσο και απ’ την πλευρά της φυσικής επιστήμης»¹⁶E.Β. Ιλιένκοφ – Η Λενινιστική Διαλεκτική και η Μεταφυσική του Θετικισμού, New Park Publications 1982 σελ.135. Μια συμμαχία που απέχει έτη φωτός μακριά από οποιονδήποτε «μεταφυσικό», «μηχανικό», «παραδοσιακό (λεγόμενο) μαρξισμό» ή Ζντανοφισμό…

Σε αντίθεση με εκείνους που απορρίπτουν τον «πατέρα του παραδοσιακού Μαρξισμού», ο Ερνστ Μπλοχ, ο μεγάλος μαρξιστής φιλόσοφος της Ελπίδας, παρόλο που κρίνει ότι το επιστημονικό υλικό της Διαλεκτικής της Φύσης του Ένγκελς είναι «ξεπερασμένο» όχι μόνο τώρα αλλά και ένα μέρος του ακόμη και στην εποχή του Ένγκελς, ωστόσο, υποστηρίζει ότι αυτή η εργασία προσφέρει μια «σύγχρονη και γόνιμη προοπτική για επανεξέταση του υλισμού με ένα μη μηχανιστικό τρόπο»¹⁷Ερνστ Μπλοχ, Das Materialismus problem, seine Geschichte und Substanz. Suhrkamp 1972 σελ.359, έμφαση δική μας.

«Ο Διαλεκτικός Υλισμός» γράφει ο Λεβ Νταβίντοβιτς Τρότσκυ στα Φιλοσοφικά Τετράδιά του, του 1933-1935 «δεν είναι μια αυθαίρετη συγκόλληση δύο ανεξάρτητων όρων αλλά μια αυτο-διαφοροποιούμενη ενότητα»¹⁸Λ.Ντ. Τρότσκυ, Φιλοσοφικά Τετράδια 1933-1935, Harvard University Press 1986 σελ. 140-141. Οποιοσδήποτε διαχωρισμός της αντικειμενικής διαλεκτικής του φυσικού-ιστορικού κόσμου απ’ την υποκειμενική διαλεκτική της γνώσης οδηγεί αναπόφευκτα σε μηχανικό και ιδεαλιστικό δυϊσμό. Αλλά και κάθε εξάλειψη της διαφοράς εντός της ενότητάς τους, οποιαδήποτε μείωση αυτής της διαφοροποιημένης ενότητας σε αφηρημένη ταυτότητα, οποιαδήποτε αναγωγική συγχώνευση υποκείμενου στο αντικείμενο, μιας συγκεκριμένης διαλεκτικής της φύσης σε μια συγκεκριμένη, ιστορικά αναπτυγμένη διαλεκτική της ανθρώπινης κοινωνίας και, στη συνέχεια, της ανθρώπινης νόησης οδηγεί στο διπλά ιδεαλιστικό αδιέξοδο του «αντικειμενισμού» και/ή του υποκειμενισμού: «Όπως η νόηση δεν ταυτίζεται με τον κόσμο (παρά το χεγκελιανό ιδεαλιστικό αξίωμα), η διαλεκτική της γνώσης δεν είναι ταυτόσημη με τη διαλεκτική της φύσης […] Η υποκειμενική διαλεκτική, ως εκ τούτου, θα πρέπει επίσης να παρουσιάζεται ως ένα συγκεκριμένο τμήμα της αντικειμενικής διαλεκτικής, με τις συγκεκριμένες μορφές και νόμους της»¹⁹ό.π. σελ.145.

4. Αυτές οι φιλοσοφικές-μεθοδολογικές θεωρήσεις αποκτούν μια νέα επικαιρότητα για μια ευρύτερη και βαθύτερη θεωρητική προσέγγιση της πανδημίας του Covid-19.

Μονόπλευρες, διαστρεβλωτικές απόψεις, πολιτικά προκατειλημμένες και ακροδεξιές όπως του Ντόναλντ Τραμπ, συχνά ανοιχτά παράλογες και σκοταδιστικές, ή, σε άλλες περιπτώσεις, “αριστερά”, με μια περίπλοκη «ριζοσπαστική» μορφή à la Giorgio Agamben, παρουσιάζουν την πανδημία του SARS-Cov-2 ή Covid-19 σαν «άλλη μια γρίπη» που χειραγωγείται από σκοτεινές δυνάμεις, οι οποίες συνωμοτούν για να επιβάλλουν τον έλεγχό τους μέσω μιας μόνιμης «κατάστασης εξαίρεσης». Και επιμένουν ακόμα και μέχρι τώρα, παρά τον τεράστιο αριθμό θανάτων και ανθρώπινων καταστροφών που αποκτούν πια την ένταση μιας ανθρωπολογικής κρίσης.

Στην αντίθετη πλευρά, αυτήν των αστικών κυβερνήσεων και των κομμάτων, απόψεις εξίσου μονόπλευρες, και πολιτικά προκατειλημμένες, διαδίδονται ισχυριζόμενες ότι η πανδημία είναι απλώς «μια αναπόφευκτη, καθαρά φυσική καταστροφή». Καλύπτουν τις κοινωνικές ρίζες της πανδημίας και την εγκληματική κακοδιαχείριση απ’ τις καπιταλιστικές κυβερνήσεις που επιδιώκουν πρωτίστως όχι να προστατεύσουν τις ανθρώπινες ζωές αλλά να σώσουν το καπιταλιστικό κέρδος και το σύστημα που βασίζεται σ’ αυτό. Δεκαετίες νεοφιλελεύθερων πολιτικών κατέστρεψαν τις υπηρεσίες δημόσιας υγείας για τους πολίτες. Τώρα, είτε επιβάλλοντας διαδοχικά ανεπιτυχή lockdown, διατηρώντας μόνο τις λεγόμενες «ουσιαστικές» εργασιακές δραστηριότητες, κάτω απ’ τις πιο ανθυγιεινές συνθήκες, είτε άλλοτε με την «επανεκκίνηση της οικονομικής δραστηριότητας», μετά από κάθε διαδοχικό κύμα έξαρσης της παρατεινόμενης πανδημίας, η κατάσταση για τον πληθυσμό επιδεινώνεται από κάθε άποψη, περιμένοντας τη σωτηρία απ’ το εμβόλιο, ένα αντικείμενο άγριου ανταγωνισμού απ’ τις μεγάλες καπιταλιστικές φαρμακευτικές εταιρείες που άπληστες και ληστρικές αναζητούν μυθικά κέρδη.

Η λογική του κεφαλαίου έχει τον δικό της ιδιαίτερο χαρακτήρα, και δεν είναι, φυσικά, ταυτόσημη με την ιδιαίτερη λογική των βιολογικών φυσικών διεργασιών. Η ιδιαιτερότητα του νόμου της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους δεν μπορεί να ταυτιστεί χοντροκομμένα και αυθαίρετα με την ιδιαιτερότητα, για παράδειγμα, των εκατοντάδων διαφορετικών πρωτεϊνών στα «καρφιά» του κορωνοϊού, που έχουν διαφορετικό, θανατηφόρο ή μη θανατηφόρο, αποτέλεσμα σε μολυσμένα άτομα.

Το ζήτημα δεν είναι να αναχθεί η μία συγκεκριμένη λογική στην άλλη. Πρέπει, όπως τονίζει ο Ένγκελς στη Διαλεκτική της Φύσης να διερευνηθούν «οι διασυνδέσεις εν γένει και οι μεταβάσεις απ’ το ένα πεδίο έρευνας στο άλλο»²⁰Η Διαλεκτική της Φύσης ό.π. σελ.43, με δοσμένη έμφαση.

Μαρξιστές οικολόγοι όπως ο Mike Davies ή επιδημιολόγοι όπως ο Robert Wallace ή ο John Bellamy Foster και η σχολή σκέψης του Monthly Review έχουν εντοπίσει τέτοιες κρίσιμες διασυνδέσεις και μεταβάσεις.

Το πρόβλημα με ορισμένες, όμως, εκδοχές της έννοιας του «μεταβολικού ρήγματος», όπως έχουν επισημάνει επίσης ορισμένες κριτικές, είναι ότι τείνει προς ένα είδος «καρτεσιανού δυϊσμού» εστιάζοντας μονόπλευρα στο αυξανόμενο χάσμα που χωρίζει τη φύση απ’ την κοινωνία. Αυτός ο δυϊσμός είναι πιο έντονος όταν το «μεταβολικό ρήγμα» προσεγγίζεται μόνον απ’ την άποψη των καταστροφικών επιπτώσεων της συγκεκριμένης ειδικής λογικής της καπιταλιστικής ανάπτυξης στο φυσικό περιβάλλον και όχι ταυτόχρονα απ’ τη σκοπιά της συγκεκριμένης ειδικής λογικής της «εκδίκησης της Φύσης», η οποία καθορίζεται απ’ τη διαλεκτική λογική του φυσικού κόσμου. Σ’ αυτήν αναφέρεται και ο Ένγκελς, ακριβώς στην Διαλεκτική της Φύσης. Αν αυτή η τελευταία συγκεκριμένη ειδική διαλεκτική αγνοηθεί ή απορριφθεί τότε η ρήξη γίνεται ένα χάσμα που χωρίζει δύο ανεξάρτητες οντότητες. Έτσι, μια πανδημία όπως αυτή του Covid 19 μετατρέπεται σε “externality”, σε εξωγενή παράγοντα , σύμφωνα με τον όρο και την οπτική της κυρίαρχης αστικής οικονομολογίας όταν αυτή μιλάει για την σχέση μεταξύ πανδημίας και παγκόσμιας οικονομικής κρίσης ή όταν παρουσιάζει το κίβδηλο αστικό ιδεολογικό «δίλημμα» της «προτεραιότητας της υγείας ή της οικονομίας;» στις κυβερνητικές πολιτικές.

Η κοινή λογική, η έννοια της μεταβολικής ρήξης ως ανεξάρτητου από ανθρώπινες παρεμβάσεις «εξωγενούς παράγοντα» εξαφανίζει την ενότητα και τη διαλεκτική της μορφής και του περιεχομένου, στον σύμφωνα με τον Μαρξ μεταβολισμό μεταξύ Φύσης και κοινωνίας στην ιστορική τους ανάπτυξη, την επιστημονική-φιλοσοφική βάση της υλιστικής αντίληψης της Ιστορίας. Η Natura naturans και η natura naturata, για να χρησιμοποιήσουμε την γλώσσα του Σπινόζα, δε συσχετίζονται εξωτερικά.

Όπως έχουμε επιμείνει σε πολλές περιπτώσεις, η κεντρική κατηγορία του Μαρξισμού δεν είναι η οικονομία αλλά η ίδια η Ζωή, η πραγματική διαδικασία της ζωής (Lebensprozess)²¹K. Μαρξ, Το Κεφάλαιο Τόμ. III Progress 1976 σελ.250. Ένας τρόπος παραγωγής, όπως τονίζεται στη Γερμανική Ιδεολογία είναι ένας τρόπος ύπαρξης της ζωής (Lebensweise)²²K. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, Άπαντα, Τόμ. 5, Progress 1976 σελ.31.

Στο μεταβολισμό της με τη Φύση, η ενεργός πραγματική διαδικασία κοινωνικής ζωής αλλάζει τη Φύση και αλλάζοντας τη φύση αλλάζει η ίδια, αναπτύσσοντας νέες δυνατότητες και ανάγκες. Η διαδικασία της ζωής της κοινωνίας είναι ιστορικά διαμορφωμένη· μια μορφή ύπαρξης της διαδικασίας της ζωής –ο τρόπος παραγωγής της– έχει απαραίτητα ως ουσιαστικό περιεχόμενο αυτήν τη συνεχώς μεταβαλλόμενη διαδικασία της ζωής. «Η μορφή είναι ουσιώδης. Η ουσία μορφοποιείται. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο επίσης εξαρτάται απ’ την Ουσία »²³Βλέπε Β.I. Λένιν, Φιλοσοφικά Τετράδια ό.π. σελ. 144.

Η πραγματική μορφή του κοινωνικού μεταβολισμού είναι η καπιταλιστική οργάνωση της διαδικασίας κοινωνικής ζωής. Είναι έμφυτη σε αυτόν, δεν αποτελεί «εξωγενή παράγοντα», ανεξάρτητα από αυτό το ουσιαστικό περιεχόμενο. Στο σημερινό προχωρημένο στάδιο της κοινωνικής ανάπτυξης, αυτή η καπιταλιστική μορφή εκδηλώνει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, την ιστορική παρακμή, την εξάντληση και την ανεπάρκειά της στις αυξανόμενες πολλαπλές απαιτήσεις του ουσιαστικού περιεχομένου. Συγκρούεται με τις πιο βασικές και επείγουσες ανάγκες της ζωής της ανθρωπότητας – και κάθε ζωής.

Αυτό αποκάλυψε η πανδημία του Covid-19. Η πανδημία δεν είναι απλώς πυροκροτητής ή επιταχυντής της έκρηξης που συντελέστηκε το 2008 και σηματοδοτήθηκε από την κατάρρευση της Lehman Brothers και την ενδόρρηξη της χρηματοοικονομικής καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης. Είναι το καταστροφικό προϊόν και η πιο οξεία έκφραση αυτής της παγκοσμιοποίησης η οποία στην καπιταλιστική της μορφή βρίσκεται σε επιθανάτια αγωνία.

Η προοπτική μιας ατελείωτης διαδοχής νέων θανατηφόρων επιδημιών, τελικά στη μετά Covid-19 περίοδο -επειδή η επιδημία των επιδημιών είναι δεμένη με την καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση- είναι τρομακτική αλλά ρεαλιστική. Η καταστροφή της Covid-19, όπως έχουν προειδοποιήσει ο Mike Davies και άλλοι αναλυτές, μπορεί να αποτελεί το προοίμιο ενός παγκόσμιου κλιματικού κραχ, στο όχι μακρινό μέλλον.

Η κακοδιαχείριση της πανδημίας και οι καταστροφικές πολιτικές απ’ τις καπιταλιστικές κυβερνήσεις καθώς και το αδιέξοδο που αντιμετωπίζουν τα κέντρα εξουσίας του κεφαλαίου, είναι διαφορετικές εκδηλώσεις μιας ενιαίας ιστορικής διαδικασίας: Ο καπιταλισμός έγινε ασύμβατος με τις πιο βασικές και επείγουσες ανάγκες της ίδιας της διαδικασίας της ζωής.

Η μορφή ύπαρξης της κοινωνικής ζωής πρέπει να αλλάξει. Πρέπει να μετα-μορφωθεί «με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε εξάρτηση απ’ την ουσία», τις απαιτήσεις της Ζωής. Όλες οι συνθήκες της κοινωνικής ύπαρξης πρέπει να αναδιοργανωθούν επαρκώς και συνειδητά σύμφωνα με τις κοινωνικές ανάγκες και όχι για το κέρδος μιας άρχουσας παρασιτικής ολιγαρχίας καπιταλιστών. Τα κυβερνώντα παράσιτα πρέπει να ανατραπούν σε παγκόσμια κλίμακα για να επιτευχθεί αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση, ο Κομμουνισμός.

«Αυτός ο κομμουνισμός», έγραφε ο Μαρξ το 1844, «ως πλήρως ανεπτυγμένη φυσιοκρατία ισοδυναμεί με τον ανθρωπισμό, και ως ένας πλήρως ανεπτυγμένος ανθρωπισμός ισοδυναμεί με τη φυσιοκρατία· είναι η πραγματική επίλυση της σύγκρουσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης, και μεταξύ ανθρώπου και ανθρώπου – η πραγματική επίλυση της σύγκρουσης μεταξύ ύπαρξης και ουσίας, μεταξύ αντικειμενοποίησης και αυτο-επιβεβαίωσης, μεταξύ ελευθερίας και αναγκαιότητας, μεταξύ του ατόμου και του ειδολογικού όντος. Ο κομμουνισμός είναι το αίνιγμα της Ιστορίας που λύθηκε και που γνωρίζει ότι είναι αυτή η λύση»²⁴Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα του 1844, Progress-Μόσχα 1977 σελ.97.

Η χειμαζόμενη ανθρωπότητα βρίσκεται σε ιστορικό σταυροδρόμι: πρέπει να επιλέξει, όχι το θάνατο, αλλά τη ζωή.

Αθήνα/Μόσχα, 26-27 Νοεμβρίου 2020