Όταν το 1917 πραγματοποιήθηκε η Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία, το καλλιτεχνικό κύμα που επηρέαζε τους δημιουργούς της μετέπειτα Σοβιετικής Ένωσης ήταν αυτό της Ρώσικης Πρωτοπορίας.
Οι προοδευτικές σκέψεις, η αγάπη για τις επιστήμες και η ανάγκη της εξερεύνησης του αγνώστου, ήταν ένα κοινωνικό φαινόμενο του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου και αυτό ήταν κάτι που αντανακλούσε στις τέχνες και σε όλες τις πολιτισμικές εκφάνσεις και της Δύσης και της Ανατολής. Η τεχνολογία άρχισε να επικρατεί στις ζωές τον ανθρώπων, οι τρόποι έκφρασης άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και αυτό ερχόταν σε αντίθεση με την αυτοκρατορική λογική της Ρώσικης Δημοκρατίας και ιδιαίτερα τις προγενέστερης Ρώσικης Αυτοκρατορίας. Οι καλλιτέχνες σταμάτησαν να κοιτάνε την ανθρωπότητα σαν κάτι στάσιμο το οποίο απλά κατέγραφαν και άρχισαν να την βλέπουν σαν μια μεταβλητή κατάσταση την οποία μπορούσαν να επηρεάσουν. Η Ρώσικη Πρωτοπορία λοιπών άρχισε να γεννάει πολλά καινούρια κινήματα που χαρακτήρισαν την Σοβιετική τέχνη, όπως ο Κονστρουκτιβισμός και Ρώσικος Φουτουρισμός, κινήματα που αντανακλούσαν την ψυχολογία των ανθρώπων της εποχής, και μέσα από τα οποία βλέπουμε το πόσο είχε αλλάξει η νοοτροπία για το τι μπορεί ο άνθρωπος να καταφέρει, και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να εξελιχθεί και να επηρεάσει τον κόσμο γύρο του.
Μια από τις τέχνες που εμφανίστηκαν στις αρχές του αιώνα και αποτελούσε ένα τεχνολογικό θαύμα για εκείνη την εποχή, ήταν και αυτή του κινηματογράφου. Ο κινηματογράφος έγινε σιγά σιγά ένα μεγάλο κομμάτι της Ρώσικης πρωτοπορίας, και πολλοί σημαντικοί ακόμα κινηματογραφιστές της εποχής ανέπτυξαν καινούριες ιδέες της χρήσης του μέσου, από το Σοβιετικό Μοντάζ του Σεργκέι Αϊζενστάιν έως το ντοκιμαντέρ του πρωτοπόρου στο είδος Τζίγκα Βερτόφ. Ο Σοβιετικός κινηματογράφος χαρακτηριζόταν από την απουσία ξεκάθαρου πρωταγωνιστή και επικεντρωνόταν στην καταγραφή γεγονότων (σκηνοθετημένων, ή στην περίπτωση του Βερτόφ πραγματικών). Η τεχνολογική ανάπτυξη ήταν επίσης κάτι ιδιαίτερα ευδιάκριτο στις ταινίες της εποχής, όπως για παράδειγμα το “Aelita” (1924), μια βουβή ταινία του Ποταζάνοβ η οποία θεωρείται μια από τις πρώτες ταινίες επιστημονικής φαντασίας και στην οποία περιγράφεται και ένα ταξίδι στο διάστημα, θέμα το οποία είχε ήδη αρχίσει να γοητεύει τους ανθρώπους της περιόδου.
Αυτή η τόσο ενδιαφέρουσα πολιτικά περίοδος του προηγούμενου αιώνα έχει αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε ακόμα και σήμερα την έννοια της τέχνης γενικά, αλλά και του σινεμά πιο συγκεκριμένα. Όταν τελείωσε ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος ο κόσμος βρέθηκε μεταξύ δύο μεγάλων δυνάμεων, η κάθε μια με διαφορετικές προτάσεις για το μέλλον του πλανήτη μας, και η κάθε μια προσπαθούσε να αποδείξει το πόσο πιο αποτελεσματική είναι από την άλλη, κάτι που κλιμακώθηκε και έφερε ως αποτέλεσμα τον Ψυχρό Πόλεμο με την εκλογή του Μακάρθυ το 1947. Ο Μακάρθυ, με αφορμή το σπάσιμο του μονοπωλίου της Αμερικής στα πυρηνικά όπλα από την Σοβιετική Ένωση, άρχισε να πολεμάει έντονα την ιδέα του κουμμουνισμού, φτάνοντας σε αυτό που ονομάστηκε κομμουνιστική υστερία το 1950, κάτι που επηρέασε έντονα και την τέχνη του κινηματογράφου. Μια ανεπίσημη μαύρη λίστα φτιάχτηκε στο Χόλιγουντ στην οποία αναγράφονταν όσοι καλλιτέχνες θεωρούνταν κομουνιστές από την κυβέρνηση. Πάνω από 300 ηθοποιοί, σκηνοθέτες και σεναριογράφοι απαγορευόταν να δουλέψουν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πολλοί από αυτούς βέβαια κατάφεραν να κρυφτούν και προσπαθούσαν να διαδώσουν τις ιδέες τους μέσω των σεναρίων τους, τις οποίες καμουφλάριζαν όσο μπορούσανε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν στο Χόλιγουντ πολλά σειριακά κλισέ που είχαν σκοπό την διάδοση αριστερών ιδεών, και πολλά από αυτά επιβιώνουν, εσκεμμένα ή όχι ακόμα και σήμερα.
Μετά από προσπάθειες και των δύο δυνάμεων για εκτόξευση πυρηνικών κεφαλών, το 1955 άρχισε αυτό που ονομάστηκε Space Race (Αγώνας Διαστήματος), η προσπάθεια δηλαδή της κάθε μιας από τις δύο δυνάμεις να αποδείξει την ανωτερότητά της στο διαστημικό ταξίδι. Εκείνη την εποχή, από την πλευρά του κινηματογράφου, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα το είδος της επιστημονικής φαντασίας. Από την πλευρά της Αμερικής, το είδος χρησιμοποιούνταν ως μέθοδος αντικομμουνιστικής προπαγάνδας. Δυο πολύ χαρακτηριστικές ταινίες εκείνης της περιόδου ήταν το “Invasion of the Body Snatchers” (1956), αλλά και μια μοντέρνα διασκευή του Πόλεμου των Κόσμων (War of the worlds) του Χ. Τζ. Γουέλς, στα οποία η εξωγήινη απειλή συμβόλιζε αυτή της κομουνιστικής απειλής. Αυτό το αυξανόμενο ενδιαφέρον για τα μυστήρια του σύμπαντος δεν σταμάτησε να αναπτύσσεται μέχρι και την δεκαετία του 70, και όσο πέρναγε ο καιρός, η αντιμετώπιση του ζητήματος γινόταν όλο και πιο ώριμη, με αποκορύφωμα την ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ “2001: A Space Odyssey” (1968) από την πλευρά της Δύσης και με την ταινία “Solaris” (1972) του Αντρέι Ταρκόφσκι από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο αντίκτυπος που είχε αυτή η έντονη, πολιτικά, περίοδος του 20ου αιώνα δεν σταμάτησε ποτέ. Η προσπάθεια αποτύπωσης της πραγματικότητας με τον τρόπο που εφαρμοζόταν από τους καλλιτέχνες του Κονστρουκτιβισμού είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη τεχνικών, που χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα, και οδήγησε σε μια καλύτερη αντίληψη του τρόπου χρήσης και αυτής της τέχνης με βάση την λειτουργικότητά της. Και αυτό είναι και η μεγαλύτερη προσφορά αυτής της περιόδου στην τέχνη του κινηματογράφου.
Χρόνης Μούγιος
Λεζάντες Φωτογραφιών
1. Από το “Θωρηκτό Ποτέμκιν”, 1925, του Σεργκέι Αϊζενστάιν
2. Από το “Άνθρωπος με την Κινηματογραφική Μηχανή”, 1929, του Τζίγκα Βερτόφ
3. Από το “Σολάρις”, 1972, του Αντρέι Ταρκόφσκι
