του Σάββα Μιχαήλ
Παρέμβαση στην εκδήλωση Τέχνη και Ενημέρωση στο Σήμερα, στις 31 Μαΐου 2024 στα πλαίσια της έκθεσης Τέχνη και Ενημέρωση με έργα του Κώστα Τσόκλη για την εφημερίδα Τέχνης της Άρτεμης Καρδουλάκη, Βιβλιοθήκη της ΕΣΗΕΑ
Μέσα από τον μαγικό κύκλο των Προ-Ραφαηλιτών, ο William Morris, ο φίλος του Dante Gabriel Rossetti, πολύμορφος καλλιτέχνης, στοχαστικός οραματιστής και ελευθεριακός σοσιαλιστής έγραψε και μας έστειλε το 1890, στο μακρινό εκείνο fin de siècle, τα αθάνατα News From Nowhere – Τα Νέα από το Πουθενά. Ο κεντρικός του ήρωας αποκοιμάται το 1890 και ξυπνάει σε έναν ονειρικά αλλαγμένο αταξικό κόσμο τον 21ο αιώνα.
Ένα αιώνα μετά το ουτοπικό έργο του Μόρρις και το όνειρο του ήρωά του, το 1991, μέσα στον πάταγο των καταρρεύσεων κι ενάντια στο πνεύμα των καιρών – “τέλος της Ιστορίας”, ΤΊΝΑ/ There is No Alternative, Καμία εναλλακτική, Τίποτα το Νέο από εδώ και εμπρός, εμφανίζονται ξαφνικά σαν Νέα από το Πουθενά, τα Νέα της Τέχνης της ομάδας που εμψυχώνει η Άρτεμις Καρδουλάκη να δείξουν, ενάντια στο ρεύμα ότι υπάρχει το Νέο. Το Νέο στην Τέχνη. Και μαζί του, υπάρχει η προεικόνιση του Νέου στη ζωή των ανθρώπων. Αυτό που δεν υπάρχει ακόμα, όπως θα έλεγε ο Ernst Bloch, το Nowhere του Ουίλλιαμ Μόρρις.
Το 2016, όμως, στα μαύρα μνημονιακά χρόνια κι ένα χρόνο μετά την περιβόητη “κυβίστηση” και την διάψευση των ελπίδων, σβήνουν τα Νέα της Τέχνης με την ιδιαίτερη μορφή και περιεχόμενο που μας είχαν συντροφέψει για ένα τέταρτο του αιώνα.
Ξαφνικά, το 2024, απροσδόκητα, κυριολεκτικά από το Πουθενά κι ενάντια στο τωρινό πουθενά της μιζέριας, τα Νέα της Τέχνης που γνωρίσαμε κι αγαπήσαμε επιστρέφουν με τα 24 εικαστικά έργα που τους αφιερώνει ο Κώστας Τσόκλης στην έκθεση Τέχνη και Ενημέρωση. Τι συμβαίνει; Ποιο είναι το Νέο για το οποίο μας ενημερώνει με την καλλιτεχνική του χειρονομία, με έργα τέχνης, ο ίδιος ο δημιουργός; Είναι μια ελεγεία για όλα όσα πέρασαν πια για πάντα; Μήπως ένα πικρό σχόλιο για το παρόν της Τέχνης και της Ενημέρωσης; Ή, πάλι εμπεριέχει όλα τούτα, τα τερματίζει και ταυτόχρονα τα υπερβαίνει, όπως θα έλεγε η διαλεκτική;
Ποιο και γιατί το Νέο για τα Νέα της Τέχνης, μέσα και πέρα από όποιες προθέσεις των θεατών τής έκθεσης ή και του ίδιου του δημιουργού; Γιατί τώρα αυτό συμβαίνει μπροστά μας, εδώ και τώρα; Γιατί κι από πού έρχεται η απρόσμενη επιστροφή των Νέων της Τέχνης μες από αυτά τα έργα της έκθεσης Τσόκλη;
Είναι σαν τα ίδια τα Νέα της Τέχνης που γνωρίσαμε και χάθηκαν να λένε τους στίχους ενός μεγάλου πλην ξεχασμένου ή και αγνοημένου ποιητή κι επαναστάτη τεταρτοδιεθνιστή που πέθανε μόλις 24 χρονών στην Κατοχή, του Λευτέρη Ιερόπαιδα
Είμαι σαν το εκκρεμές που αδιάκοπα χτυπάει,
ενώ έχουνε κι οι δυο του δείχτες σταματήσει1
Ο καθένας, η καθεμία, σίγουρα μπορεί να έχει διαφορετική αλληλεπίδραση με τα έργα της έκθεσης, διαφορετική συναισθηματική εμπλοκή, άλλη προσέγγιση της καρδιάς και του νου. Ένα δεν μπορεί μόνο να κάνει χωρίς συνέπειες: να τα παρακάμψει.
Τί έχουμε μπροστά μας; Μόνον θραύσματα από μνήμες, υπολείμματα όσων πέρασαν χωρίς επιστροφή, όσων τσαλάκωσε ο ίδιος ο ιστορικός χρόνος και πέφτουν σήμερα, στο μίζερο παρόν, και τελικά στο πουθενά; Κι όμως η τέχνη τού δημιουργού τούς δίνει κάτι παραπάνω, μια άλλη απρόβλεπτη διάσταση, ένα ορίζοντα ελευθερίας αυτό που ο Μπλοχ ονόμαζε ουτοπικό πλεόνασμα. Τα 24 κολάζ του Κώστα Τσόκλη για τα Νέα της Τέχνης δεν είναι απλώς ένας εικαστικός προβληματισμός για την ενημέρωση για την Τέχνη σήμερα, όσο, κυρίως μια ποιητική αν και αγωνιώδης διερώτηση για την ίδια την Τέχνη. Και μάλιστα για την Τέχνη, όπως λέει ο Hölderlin, in dürftiger Zeit, σε χρόνους στερημένους, σε καιρούς μικρόψυχους.
Τι είναι Τέχνη και τι όχι; Η αγωνιώδης αυτή προβληματική διαπερνά όλους τους Μοντέρνους καιρούς, ιδιαίτερα καθώς αναπτύσσεται από τον Καντ της Κριτικής της κριτικής ικανότητας και ως την επαναστατική χειρονομία-τομή του Marcel Duchapmp το 1913 και τους διαλεκτικούς υλιστικούς στοχασμούς του Walter Benjamin στο Έργο Τέχνης στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγιμότητας του.
Ο Καντ αναγνώριζε στο έργο της καλλιτεχνικής δημιουργίας έναν αυτοσκοπό, μια αυταξία μη χρησιμοθηρική. Στους αντίποδες βρίσκεται το άχρηστο απόρριμμα μια εργασίας, ένα σκουπίδι. Κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι οι πρωτοπορίες του 20ού αιώνα κατάργησαν το χάσμα ανάμεσα στους αντίθετους πόλους. Λάθος. “Τέχνη. Μια παρερμηνευμένη έννοια. Μια ακόμα διασυρμένη λέξη”. Εδώ ταιριάζουν τα λόγια του Τσόκλη με τα οποία κλείνει το κείμενό του που συνοδεύει κι ανοίγει την έκθεση για τα Νέα της Τέχνης.
O Alain Badiou, στην Immanence des Vérités – την Εμμένεια των αληθειών έχει αναλύσει την τεράστια διαφορά ανάμεσα στα “κατάλοιπα”, τα “απορρίμματα” (déchets) μιας άπειρης κίνησης, την οποία τα πεπερασμένα περιτρίμματα καλύπτουν και κρύβουν, και, από την άλλη, τα πεπερασμένα έργα (œuvres), τις συνέπειες της Τομής, του Συμβάντος που επιφέρει αυτή η άπειρη κίνηση προκαλώντας ρήξη στη συνέχεια μιας πεπερασμένης αλυσίδας αιτιών και αποτελεσμάτων.
Στα 24 έργα του Κώστα Τσόκλη τα “κατάλοιπα” των σκισμένων τευχών των Νέων της Τέχνης δεν κρύβουν αλλά αποκαλύπτουν την άπειρη κίνηση της δημιουργίας τους καθώς μεταμορφώνονται σε έργα τέχνης – μιας Τέχνης που αναστοχάζεται τον εαυτό της μέσα στη Ιστορία.
Δυο παραδείγματα, κυριολεκτικά χειροπιαστά, είναι τα κολάζ που συνοδεύουν την κάρτα-πρόσκληση στην έκθεση και το εξώφυλλο του τομίδιου Τέχνη και Ενημέρωση – Μια εικαστική παρέμβαση του Κώστα Τσόκλη προς τιμήν των Νέων της Τέχνης.
Στην κάρτα πάνω αριστερά, στο απόκομμα του άρθρου Cosí la Metafisica é fatta fisica, δεσπόζει η αυτοπροσωπογραφία του Dürer στην αυγή των Νέων Καιρών. Κάτω αριστερά, διακρίνεται σκισμένη η αυτοπροσωπογραφία του Μαλιέβιτς που ζωγραφίζει αναπαραστατικά ο δημιουργός του μη αναπαραστατικού Μαύρου Τετράγωνου, του εμβληματικού έργου της επαναστατικής ρωσικής avant-garde, όταν ο σταλινισμός την καταδίκασε και επέβαλε την τάχα “ρεαλιστική” αναπαράσταση… Ανάμεσα στις δύο αυτοπροσωπογραφίες Ντύρερ και Μαλιέβιτς, έργα της αυγής και του λυκόφωτος, η σκισμένη αναγγελία της έκθεσης του τραγικού Ακριθάκη.
Στο εξώφυλλο, πάλι, του τομίδιου, δεσπόζουν, μέσα από σκισμένα αποκόμματα των Νέων Της Τέχνης – θα έλεγες, σπαράγματα της ανελέητης Ιστορίας – έργα εμβληματικά δύο άλλων πρωτοπόρων του Νέου στην Τέχνη, του Γκωγκέν και του Σαγκάλ.
Τα 24 έργα της έκθεσης Τσόκλη για Τα Νέα της Τέχνης –που απαιτούν ιδιαίτερη μελέτη το καθένα ξεχωριστά και στο σύνολο το οποίο συνθέτουν– συναποτελούν: ένα άφθαρτο μνημείο στη φθορά που θανάτω θάνατον πατά. Σημαδεύουν μια νέα αφετηρία, όχι ένα τέλος.
Από αυτήν τη σκοπιά τα έργα της τέχνης μας καλούν στο Nowhere του σύμπαντος των Προ-Ραφαηλιτών, στη νοσταλγία του μέλλοντος. Και μας εγκαλούν να πάρουμε εμείς οι ίδιοι τον λόγο και αναλόγως να πράξουμε.
Ο ποιητής Λευτέρης Ιερόπαις, σε ζοφερούς καιρούς, μας είχε προειδοποιήσει με την δικιά του Τέχνη, στην Μπαλάντα της Νύχτας
Το ότι ένας άνθρωπος σωπαίνει, νοιώθεται.
Μα όταν σωπαίνει ένας Λαός πεθαίνει2
26 Απριλίου, 31 Μαΐου 2024
1 Λευτέρης Ιερόπαις, Μια παρουσίαση από τον Γιώργο Μαρκόπουλο, ‘εκ νέου’ εκδόσεις Γαβριηλίδη 1999, σελ.19
2 Όπ. π. σελ 28
