Βιβλιοπαρουσίαση από την Κατερίνα Μάτσα
Γεράσιμος Α. Ρηγάτος, Λοιμοί, Επιδημίες και Πανδημίες, στην ΙΑΤΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, στη ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, στη ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ, εκδόσεις ΒΗΤΑ
Σε αυτό το πολύ σημαντικό βιβλίο ο γιατρός Γεράσιμος Ρηγάτος εξετάζει αναλυτικά και σε πολλά επίπεδα (ιατρικής, λαογραφίας, λογοτεχνίας) το φαινόμενο των επιδημιών και πανδημιών, που έχουν αφήσει βαθιά τα σημάδια τους στο σώμα της ανθρωπότητας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Ο όρος επιδημία ή επιδημίη βρίσκεται ήδη στα ιπποκρατικά έργα και δηλώνει την προσβολή από κάποιο νόσημα πολλών ατόμων στον ίδιο τόπο και μέσα στα ίδια χρονικά πλαίσια.
Ο όρος πανδημία δεν αναφέρεται στα ιπποκρατικά βιβλία και δηλώνει κάθε μεγάλη επιδημία που προσβάλει πλήθος ανθρώπων από αρκετές χώρες και ίσως σε περισσότερες από μία ηπείρους.
Η πρόσφατη πανδημία του κορονοϊού SARS-2 COVID-19 μας υπενθύμισε τη διαρκή απειλή για τον ανθρωπο των ιών και των μικροβίων στο σκληρό αγώνα για την επιβίωση του ενός είδους και την εξόντωση του άλλου, όπως λέει ο Ρηγάτος στον πρόλογό του.
Πόσο, όμως, ο ίδιος ο άνθρωπος υπονομεύει τη θέση του σ’ αυτόν τον αγώνα, πόσο αυτοκαταστροφικά λειτουργεί η κοινωνία όταν αφήνει τους πληθυσμούς του πλανήτη έκθετους στη δράση των διαφόρων ιών και μικροβίων;
Τα μικρόβια διαθέτουν τρομακτικά πλεονεκτήματα: ξεπερνούν κατά δισεκατομμύρια φορές σε αριθμό τα ανθρώπινα όντα, διαθέτουν τεράστια μεταβλητότητα και αναπαράγονται ένα δισεκατομμύριο φορές πιο γρήγορα από τους ανθρώπους. Από άποψη εξελικτικής προσαρμογής τα μικρόβια ευνοούνται γενετικά για να κερδίσουν τη μάχη, γράφει ο Frank Snowden στο βιβλίο του «Επιδημίες και Κοινωνία».
Αυτό που τονίζουν όλοι οι επιστήμονες είναι ότι στην αναμέτρηση με τα γονίδια των μικροβίων ο άνθρωπος διαθέτει κυρίως την ευφυία του. Γνωρίζουμε, όμως, ότι μέσα στην ταξική κοινωνία η ανθρώπινη ευφυία μπαίνει στην υπηρεσία της εξουσίας των ισχυρών του πλανήτη, που επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση των κερδών τους, πολιτικών και οικονομικών.
Για παράδειγμα, μετά την επιδημία του AIDS και την έξαρση του Έμπολα στην Αφρική, οι επιστήμονες προειδοποιούσαν ότι οι παγκόσμιες περιβαλλοντικές και οικονομικές αλλαγές, ως συνέπεια της παγκοσμιοποίησης, επιταχύνουν την εξέλιξη και τη μετάδοση νέων ιών μεταξύ διαφορετικών βιολογικών ειδών, ορισμένοι απ’ τους οποίους μπορεί να είναι εξίσου ή και περισσότερο θανατηφόροι από τον HIV.
Τι έκαναν οι πολιτικοί απέναντι σε αυτή την σοβαρή προειδοποίηση; Άφησαν την κοινωνία απροστάτευτη με αποτέλεσμα να συμβούν επιδημίες επιδημιών και να χαθούν εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές.
Η ιστορία των λοιμώξεων και των επιδημιών είναι αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτισμικής ιστορίας και της λαϊκής παράδοσης, λέει στον πρόλογο του βιβλίου τού Ρηγάτου ο ακαδημαϊκός Αν. Γερμενής. Όμως αυτή η ιστορία είναι επίσης αναπόσπαστο κομμάτι της ταξικής δομής της κοινωνίας, η οποία παράγει σε κάθε εποχή τις δικές της ιδιαίτερες ευπάθειες, που δημιουργούνται στα πλαίσια της δομής της κοινωνίας, του βιοτικού επιπέδου της, των πολιτικών προτεραιοτήτων της. Με αυτή την έννοια, λέει ο Snowden, οι επιδημικές νόσοι ήταν πάντα τα σημαίνοντα και η πρόκληση της ιατρικής ιστορίας είναι να αποκωδικοποιήσει τα νοήματα που είναι ενσωματωμένα μέσα τους».
Η αναλυτική παρουσίαση των επιδημιών και πανδημιών στην ιστορία της ανθρωπότητας, των τραγικών συνεπειών τους και των αλλαγών που πυροδότησαν τόσο σε κοινωνικό, όσο και σε επιστημονικό επίπεδο, που γίνεται σ’ αυτό το βιβλίο, μας προκαλεί να αποκωδικοποιήσουμε αυτά ακριβώς τα κρυμμένα και πολύ επίκαιρα σήμερα νοήματα. Ας το επιχειρήσουμε.
Το βιβλίο ξεκινά από την πανώλη ή πανούκλα ή Μαύρο Θάνατο ή λοιμική, με πρώτη περιγραφή στην Παλαιά Διαθήκη, μετά στα ρωμαϊκά χρόνια, στα Βυζαντινά (αναφέρεται η Ιουστινιάνιος πανώλη), στην εποχή των σταυροφοριών, στο Μεσαίωνα. Είναι πιθανό να ήταν πανώλη και ο λοιμός της Τροίας, που αναφέρει ο Όμηρος.
Τα θύματα αυτής της πανδημίας ξεπερνουν στην Ευρώπη τα 25 εκατομμύρια ανθρώπους. Υπήρξαν εξάρσεις της επιδημίας στην Ευρώπη (Κωσταντινούπολη, Βενετία, Λυών, Λονδίνο, Μασσαλία, Ρόδος, Κρήτη, Ιόνια Νησιά, Αθήνα επί Καποδίστρια, αλλά και πριν επί τουρκοκρατίας, όταν καταδυνάστευε τους Αθηναίους ο Χατζαλής, κυριαρχούσε η φτώχεια και ο μισός πληθυσμός ήταν στη φυλακή. Είναι σαφής η συσχέτιση της εξάπλωσης της επιδημίας με τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων, τον τεράστιο συγχρωτισμό, τη φτώχεια, την πείνα, τις κακές συνθήκες υγείας.
Στα μέτρα δημόσιας υγείας που παίρνονταν περιλαμβανόταν η απολύμανση-κάθαρση των πλοίων που έφταναν από μολυσμένες περιοχές, η απομόνωση των ανθρώπων που νοσούσαν στα περίφημα λαζαρέτα ή σε κελιά μοναστηριών. Αναφέρονται, επίσης, τα νοσοκομεία για πανωλόπληκτους που δημιουργήθηκαν στην Κωσταντινούπολη και τη Σμύρνη, ενώ τα γιατροσόφια έκαναν θραύση γεμίζοντας τις τσέπες των επιτήδειων.
Ιδιαίτερη μνεία κάνει ο συγγραφέας στο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Η μετανάστις», που περιγράφει την επιδημία της πανούκλας το 1720 στο λιμάνι της Μασσαλίας.
Επόμενος σταθμός η χολέρα, η οποία, μαζί με την πανώλη, την ευλογιά και τον εξανθηματικό τύφο αποτελούν την «τρομερή τετράδα», που προκάλεσε εκατομμύρια θανάτους.
Από το 1817 μέχρι το 1971 έγιναν 7 πανδημίες χολέρας. Η μεταφορά τής χολέρας κατά το διάστημα 1854 – 1857 έγινε από την Κριμαία και μεταδόθηκε από τα αγγλικά στρατεύματα.
Είναι πολύ χαρακτηριστικές οι κοινωνιολογικές παρατηρήσεις του μεγάλου σκιαθίτη συγγραφέα Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στο διήγημά του «Βαρδιάνος στα σπόρκα». Η φτώχεια, η αγραμματοσύνη, οι προκαταλήψεις και η ξενοφοβία συνέθεταν το εφιαλτικό πλαίσιο της εξέλιξης της επιδημίας.
«Ελέχθη ότι οι πλείστοι των ανθρώπων των παρασταθέντων τότε ως θυμάτων της χολέρας, απέθανον πραγματικώς εκ πείνης. Ισως να μην υπήρξε όλως χολέρα. Αλλ’ υπήρξε τύφλωσις και αθλιότης και συμφορά ανήκουστος. Οι άνθρωποι, όλοι πάσχοντες, εσκληρύνοντο κατ’ αλλήλων. Οι εύποροι εκ των καθαριζομένων, εσκληρύνοντο κατά των πτωχών. Οι πτωχοί κατά των ευπόρων. Όλοι ομού οι υπό κάθαρσιν ταξιδιώται εσκληρύνοντο κατά των κατοίκων της πολίχνης. Οι κάτοικοι της πολίχνης εσκληρύνοντο κατά των ταξιδιωτών και εμίσουν αυτούς, διότι είχον έλθει να τους φέρωσι την χολέραν. Όλα ταύτα ήσαν εις το βάθος, και ο φόβος της χολέρας ήτο εις την επιφάνειαν. Θα έλεγε τις ότι η χολέρα ήτο μόνον πρόφασις…»
Τα μέτρα υγιεινής της εποχής περιελάμβαναν τα Λοιμοκαθαρτήρια (Άγιος Γεώργιος Σαλαμίνας, Λαζαρέτο Κερκύρας, Τσουγκριά Σκιάθου), τον αντιχολερικό εμβολιασμό -ακούστηκαν, βεβαίως, και φωνές αντιεμβολιαστών της εποχής- και τη σχολαστική τήρηση των κανονισμών.
Ακολουθεί η επιδημία Δάγγειου πυρετού, που περιγράφτηκε για πρώτη φορά το 1779 και μεταδίδεται από το κουνούπι τίγρις, η επιδημία τύφου, η επιδημία γρίπης.
Η γρίπη, ένα από τα πιο γνωστά λοιμώδη νοσήματα μπορεί να προκαλέσει πανδημίες. Υπολογίζεται ότι ο ιός της γρίπης μεταφέρθηκε περίπου το 2500 π.Χ από τα άγρια μεταναστευτικά πτηνά (πάπιες) σε οικόσιτα πτηνά, λέει ο συγγραφέας. (σελ. 137) Χρειάστηκαν σχεδόν 1000 χρόνια ώσπου, περί το 1600 π.Χ, να μεταφερθεί από αυτά στα θηλαστικά ζώα και στον άνθρωπο. Μεσολάβησαν όμως αρκετοί ακόμα αιώνες, ώσπου ο ιός να καταστεί παθογόνος.
Η πιο γνωστή πανδημία γρίπης είναι η ισπανική γρίπη. Αυτή εξελίχθηκε σε τρία κύματα 1918, 1919, 1920 με τεράστια θνησιμότητα σε όλο τον κόσμο. Τα θύματά της υπολογίζεται ότι ξεπερνούν τα 20 εκατομμύρια, κατ’ άλλους τα 30 – 50 εκατομμύρια.
Όπως λέει ο μαρξιστής θεωρητικός Mike Davis “Η ιστορία της Ισπανικής Γρίπης διδάσκει ένα τραγικό μάθημα σχετικά με τη συννοσηρότητα της πείνας και της λοίμωξης. Το 1918 – 19 σχεδόν 60% της παγκόσμιας θνησιμότητας (δηλαδή τουλάχιστον 20 εκατομμύρια θάνατοι) σημειώθηκαν στο Παντζάμπ, τη Βομβάη και άλλες περιοχές της Δυτικής Ινδίας, όπου οι εξαγωγές σιτηρών προς τη Βρετανία και οι βάναυσες πρακτικές επιτάξεων συνέπεσαν με μια μεγάλη ξηρασία. Η επακόλουθη έλλειψη τροφίμων οδήγησε εκατομμύρια φτωχούς ανθρώπους στα όρια της πείνας. Έγιναν θύματα της δυσοίωνης συνέργειας του υποσιτισμού, ο οποίος κατέστειλε την ανοσοποιητική αντίδραση στις λοιμώξεις». (Mike Davis, Ηρθε το τέρας. Covid -19, Γρίπη των Πτηνών και λοιμοί του καπιταλισμού, εκδ. του Εικοστού Πρώτου, σελ. 88)
Είχε και η φτωχή Ελλάδα πολλά θύματα από την Ισπανική Γρίπη. Όπως λέει ο ποιητής Κωστής Παλαμάς «στην εργατιά, στη χωριατιά, η γρίπη, η φτώχεια, οι λύκοι». Επί πολλά χρόνια τα μνημόσυνα και τα μοιρολόγια ήταν οι μόνες κοινωνικές εκδηλώσεις. Τα γλέντια, τα τραγούδια και οι χοροί καταργήθηκαν.
Η περιήγηση του Ρηγάτου στις επιδημίες συνεχίζεται με την ευλογιά, που έφτασε στην Ευρώπη τον 6ο αιώνα από την Κίνα ή την Περσία, είχε 3,5 εκατομμύρια θύματα, αλλά βρέθηκε το εμβόλιο και έχει πλέον εξαλειφθεί. Ακολουθεί το σπυρόκωλο, η διφθερίτις και η λύσσα, που κι αυτές λόγω των εμβολίων εχουν εξαλεφθεί και η λέπρα.
Η λέπρα ή νόσος του Χάνσεν προέρχεται από την Ανατολή, επεκτάθηκε δυτικά με το εμπόριο των Φοινίκων, μετά, με τις μετακινήσεις στρατευμάτων. Η λέπρα είχε μεγάλη διάδοση το Μεσαίωνα με πολλά θύματα. Στην Ελλάδα υπήρξαν πολλά κρούσματα και δημιουργήθηκαν τα λεπροκομεία, με γνωστότερο τη Σπιναλόγκα.
Η περιήγηση του Ρηγάτου στα λοιμώδη κλείνει με την πολιομυελίτιδα, τα αφροδίσια, την παρωτίτιδα, το τράχωμα, τη φυματίωση, το AIDS.
Όπως λέει ο συγγραφέας, η βελτίωση των συνθηκών ζωής, η ατομική καθαριότητα και υγιεινή, η υγειονομική φροντίδα, τα αντιβιοτικά, συνέβαλαν στον έλεγχο πολλών από τα μεταδοτικά και τα κοινωνικά νοσήματα. (σελ. 188)
Η απειλή, όμως, των επιδημιών δεν έχει εκλείψει. Το αντίθετο μάλιστα. Οι λόγοι είναι πολλοί. Η παγκοσμιοποίηση έχει παίξει τεράστιο ρόλο.
Ο Frank Snowden συνοψίζει: «τα χαρακτηριστικά τού σημερινού τρόπου ζωής, η πληθυσμιακή αύξηση, η κλιματική αλλαγή, τα γρήγορα μέσα μεταφοράς, η εξάπλωση των μεγαλουπόλεων, οι ανεπαρκείς αστικές υποδομές, ο πόλεμος, η διαρκής φτώχεια, οι διευρυνόμενες κοινωνικές ανισότητες, όλα αυτά καθιστούν τον κόσμο εξαιρετικά ευάλωτο στην πρόκληση των πανδημικών νόσων». (F. Snowden, Επιδημίες και κοινωνία. Από το Μαύρο Θάνατο μέχρι σήμερα, εκδ. Πατάκη σελ. 32).
Οι πολιτικές δυνάμεις που κυβερνούν, μαζί με τα οικονομικά συμφέροντα που εκπροσωπούν, θυσιάζουν το μέλλον της ανθρωπότητας στο βωμό του κέρδους. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2018, την ίδια μέρα που ξεκινούσε η νέα επιδημία του έμπολα στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό, ο πρόεδρος Τραμπ έπαυσε τον πρόεδρο του Εθνικού Συμβουλίου Υγιειονομικής Ασφάλειας των ΗΠΑ και διέλυσε την ομάδα του. Παρά τις προειδοποιήσεις των επιστημόνων για τον κίνδυνο νέων επιδημιών ο Τραμπ, όταν ήρθε στην εξουσία το 2016, κατήργησε ό,τι είχαν κάνει οι προκάτοχοί του στον τομέα της παραγωγής μασκών και υγιειονομικού υλικού, αντιβιοτικών, εμβολίων. Και με το θράσος και τον κυνισμό που τον διακρίνει, όταν ήρθε η επιδημία, δήλωνε, στις 16 Μαρτίου 2020, ότι «κανείς δεν ήξερε ότι θα ερχόταν μια πανδημία ή μια επιδημία τέτοιων διαστάσεων. Κανείς δεν έχει ξαναδεί κάτι τέτοιο στο παρελθόν»!
Οι κρατικές χρηματοδοτήσεις δεν κατευθύνονται προς τον τομέα της επιστημονικής έρευνας για τα λοιμώδη νοσήματα και την πρόληψη επιδημιών, αλλά για εξοπλισμούς και τις ανάγκες της λεγόμενης βιοτρομοκρατίας.
Σε ό,τι αφορά τις φαρμακευτικές εταιρείες μόνο 12 παρασκευάζουν εμβόλια κατά της γρίπης και από αυτά το 95% της παραγωγής καταναλώνεται στις πλουσιότερες χώρες. Η φαρμακοβιομηχανία θησαυρίζει από τα φάρμακα για χρόνιες παθήσεις και όχι για αντιβιοτικά και φάρμακα για μολυσματικές ασθένειες. Εξάλλου το μεγαλύτερο ποσοστό των εσόδων τους επενδύεται στο μάρκετινγκ και όχι στην έρευνα.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με την τελευταία πανδημία Covid-19, που υπήρξε προϊόν της αλόγιστης καταστροφής τής Φύσης από τις άπληστες για κέρδος δυνάμεις της αγοράς, της καταστροφής των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας, της εμπορίας άγριων ζώων κ.λπ. Η πανδημία αυτή εξαπλώθηκε τόσο γρήγορα γιατί ήταν προσαρμοσμένη στην κοινωνία που έχουμε φτιάξει, όπως λέει ο Snowden, την κοινωνία των τεράστιων ταξικών ανισοτήτων, της διαρκούς φτώχειας, των πολέμων και της κλιματικής αλλαγής, της οποίας την ύπαρξη αρνείται ο νεοεκλεγείς πλανητάρχης.
Το μέγεθος του προβλήματος που δημιουργείται από το συνδυασμό όλων αυτών των παραγόντων δείχνει ότι όλες οι αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος έχουν εκραγεί. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι θα έρθουν και άλλες πανδημίες, γιατί ο κοινωνικός μεταβολισμός Ανθρώπου – Φύσης, όπως το θέτει ο Μάρξ, έχει διαταραχθεί σοβαρά, δημιουργώντας ένα μεταβολικό ρήγμα. Αυτό σημαίνει ότι η καπιταλιστική μορφή του κοινωνικού μεταβολισμού Ανθρώπου – Φύσης έχει έρθει σε σύγκρουση με το περιεχόμενό του, δηλαδή με τις ανάγκες της ενεργού διαδικασίας της ζωής του Ανθρώπου, όπως αναλύει ο Σάββας Μιχαήλ. (Κρίση και Πανδημία, Διήμερο Νέας Προοπτικής, 2020). Η μορφή στραγγαλίζει το περιεχόμενο. Ο κίνδυνος καταστροφής της ανθρωπότητας από νέες επιδημίες είναι άμεσος.
Η ανάγκη ανατροπής του καπιταλιστικού συστήματος έχει γίνει ζήτημα υψιστης αναγκαιότητας.
Το βιβλίο του Ρηγάτου μάς φέρνει μπροστά σε αυτά τα κρίσιμα ζητήματα.
12/12/2024
[ Το κείμενο αυτό αποτελεί τη βάση της εισήγησης της Κ. Μάτσα στην παρουσίαση του βιβλίου του Γερ. Ρηγάτου «Λοιμοί, Επιδημίες καί Πανδημίες» ]
