Λέον Τρότσκι - Η αναγκαιότητα για τη διαλεκτική μέθοδο

του Θόδωρου Κουτσουμπού

80 χρόνια από τη δολοφονία του Λέον Τρότσκι

80 χρόνια συμπληρώνονται στις 20 Αυγούστου από την ημέρα της δολοφονίας του Λέοντα Τρότσκι, του λιονταριού της Οκτωβριανής επανάστασης. Εκείνη την ημέρα, στα «μεσάνυχτα του αιώνα», όταν ο κόσμος βυθιζόταν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο πράκτορας των μυστικών υπηρεσιών του Στάλιν Ραμόν Μερκαντέρ κατάφερνε το θανάσιμο πλήγμα στον Λ. Τρότσκι – την υπέρτατη μορφή, μαζί με τον Λένιν, της πρώτης νικηφόρας κομμουνιστικής προλεταριακής επανάστασης.

Εκκινώντας αναπόφευκτα από το παρόν, από το τώρα, επιστρέφουμε στο παρελθόν, στην ιστορία όχι για να θρηνήσουμε, να υμνήσουμε ή να καταδικάσουμε, για την απώλεια του μεγάλου επαναστάτη. Για τον ιστορικό υλιστή η επιστροφή στην ιστορία έχει το νόημα μιας στιγμής σύνδεσης -σε μια αλληλουχία ρήξεων του συνεχούς του ιστορικού χρόνου- με το μεγάλο συμβάν της Οκτωβριανής επανάστασης, των όρων και των ορίων της, με τα οράματα, τη θεωρία και την πράξη εκείνης της γενιάς των επαναστατών του αγώνα για τη χειραφέτηση του προλεταριάτου με την παγκόσμια επανάσταση. Από τον Τρότσκι δεν μπορούμε να πάρουμε την άλφα ή τη βήτα πλευρά, αλλά το όλον της πάλης για την παγκόσμια επανάσταση και τον ελευθεριακό, χωρίς κράτη, καπιταλιστές, γραφειοκρατίες και εκμεταλλευτικές κάστες, κομμουνισμό.

Ο Τρότσκι είναι ένας, με τις αλληλένδετες πλευρές του. Ο πρόεδρος του πρώτου σοβιέτ στην ιστορία (στη ρώσικη επανάσταση του 1905), ο θεωρητικός της διαρκούς επανάστασης στον 20ό αιώνα, ο πολεμικός ανταποκριτής στα Βαλκάνια, ο διεθνιστής αγωνιστής για τη μετατροπή του  ιμπεριαλιστικού πολέμου σε επανάσταση, ο καταδιωγμένος επαναστάτης από την τσαρική κι απ’ όλες τις δυτικές αστυνομίες, ο μεζραγιότσι που θα επανενωθεί με τους μπολσεβίκους τον Μάιο του 1917, ηγετικό στέλεχος των μπολσεβίκων έκτοτε, ο φυλακισμένος για τα Ιουλιανά, ο πρόεδρος του σοβιέτ της Πετρούπολης και της στρατιωτικής επαναστατικής επιτροπής, ο οργανωτής της ανατροπής της καπιταλιστικής κυβέρνησης του Κερένσκι, της εφόδου στα χειμερινά ανάκτορα που θα δώσει όλη την εξουσία στα σοβιέτˑ η ρομφαία της επανάστασης, ιδρυτής και αρχηγός του Κόκκινου Στρατού στην πάλη κατά της εσωτερικής αντεπανάστασης και των ιμπεριαλιστικών στρατιών επέμβασης στη νεαρή σοβιετική δημοκρατία, ηγέτης μαζί με τον Λένιν της Τρίτης Κομμουνιστικής Διεθνούς, του κόμματος της παγκόσμιας επανάστασης, ο θεωρητικός του Τρομοκρατία και Κομμουνισμός, ο μπολσεβίκος με τους ανοικτούς ορίζοντες στη θεωρία του μαρξισμού, στην τέχνη και τον πολιτισμό, αλλά και στην τέχνη του πολέμου και της επανάστασης, υπερασπιστής της δημοκρατίας των σοβιέτ, ασυμβίβαστος πολέμιος της γραφειοκρατίας που στο πρόσωπο του Στάλιν βρήκε τον εκπρόσωπό της στην παλιά γενιά αγωνιστών, ο θεωρητικός και πολιτικός πολέμιος του φασισμού, εμπνευστής του ενιαίου ταξικού αντιφασιστικού μετώπου στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ισπανία, ο ηγέτης της πάλης για την ίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς – όταν μετά την επικράτηση των ναζί αποδείχθηκε ότι η Τρίτη Διεθνής είχε οριστικά εκφυλιστείˑ ο ηγέτης της πάλης για την  ολοκλήρωση της Οκτωβριανής με την επέκτασή της σε παγκόσμια επανάσταση.

Ο Τρότσκι είναι ένα όλο χωρίς να λείπουν οι αντιφατικές του πλευρές, άξιο γέννημα της ιστορίας των αγώνων για την κοινωνική απελευθέρωση από τα δεσμά της ταξικής εκμετάλλευσης, καταπίεσης και ανελευθερίας. Δεν βγήκε όπως η Αθηνά από το κεφάλι του Δία, αλλά προέκυψε ως προϊόν της ιστορίας αναρίθμητων κοινωνικών αγώνων – όπου ο μπολσεβικισμός είναι η ανώτερη έκφραση της θεωρητικής εκτίμησης του καπιταλισμού στην εποχή της ιμπεριαλιστικής παρακμής, της στρατηγικής, τακτικής και οργάνωσης του προλεταριακού κόμματος μάχης για την παγκόσμια σοσιαλιστική  επανάσταση.

Όταν δολοφονήθηκε ήταν 61 χρόνων. Λίγους μόνο μήνες πριν τη δολοφονία του κι ενώ ομάδες δολοφόνων οργάνωναν επιθέσεις εναντίον του, με τα παιδιά του δολοφονημένα και μια γιγάντια συκοφαντομηχανή να διαχέει τα τοξικά της απόβλητα σε όλο τον κόσμο, ο Τρότσκι μπορούσε να γράφει τα παρακάτω λόγια:

«Στα σαράντα τρία χρόνια της συνειδητής μου ζωής παρέμεινα επαναστάτηςˑ στα σαράντα απ’ αυτά πάλεψα κάτω από τη σημαία του μαρξισμού. Αν χρειαζόταν να ξαναρχίσω απ’ την αρχή, φυσικά θα προσπαθούσα ν’ αποφύγω αυτό ή εκείνο το λάθος, όμως η κύρια πορεία της ζωής μου θάμενε αμετάβλητη. Θα πεθάνω προλεταριακός επαναστάτης, μαρξιστής, διαλεκτικός ματεριαλιστής και γι’ αυτό ασυμφιλίωτα άθεος. Η πίστη μου στο κομμουνιστικό μέλλον της ανθρωπότητας δεν είναι λιγότερο φλογερή, αντίθετα σήμερα είναι πιο στέρεη, απ’ ό,τι  ήταν τις μέρες της νιότης μου.

Η Νατάσα μόλις ανέβηκε από την αυλή και άνοιξε διάπλατα το παράθυρο για να μπει πιο ελεύθερα ο αέρας στο δωμάτιό μου. Μπορώ να βλέπω, κάτω από τον τοίχο, το καταπράσινο σειρήτι του γρασιδιού και τον διάφανο γαλάζιο ουρανό πάνω από τον τοίχο, και παντού ηλιόφως. Η ζωή είναι όμορφη. Ας την καθαρίσουν οι αυριανές γενιές από κάθε ασχήμια, κάθε καταπίεση και βία και ας την χαρούν σ’ όλη την πληρότητά της.» (απόσπασμα από τη ΔΙΑΘΗΚΗ, στο Ημερολόγιο της  Εξορίας).

***

Αρχίζοντας μια σειρά δημοσιεύσεων για τα 80χρονα από τη δολοφονία του Τρότσκι με κείμενα του ίδιου του Τρότσκι και κείμενα για τον Τρότσκι, δημοσιεύουμε το κείμενό του για την αναγκαιότητα της διαλεκτικής μεθόδου. Έχει γραφτεί το 1922 ως κατευθυντήρια γραμμή για το θεωρητικό περιοδικό των μπολσεβίκων Πόντ Zνάμενεμ Mαρξίσμα (Κάτω από τη Σημαία του Μαρξισμού). Στο επόμενο τεύχος του περιοδικού, ο Λένιν στο περίφημο άρθρο του ΓΙΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΧΟΜΕΝΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ, θα σημειώσει:

«Για τα γενικά καθήκοντα του περιοδικού “Ποντ Ζνάμενεμ Μαρξίσμα” ο σύντροφος Τρότσκι στο τεύχος 1-2 είπε ήδη ό,τι έπρεπε να ειπωθεί και τα είπε πολύ καλά». Aυτή ήταν η πρώτη παράγραφος στο άρθρο του Λένιν. Η γραφειοκρατική όμως αντίληψη της ιστορίας δεν μπορούσε να ανεχθεί καλά λόγια του Λένιν για τον Τρότσκι, αφού έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με την κατασκευασμένη εικόνα για τον Τρότσκι και την αναθεωρημένη-παραποιημένη εκδοχή της ιστορίας. Έτσι, για δεκαετίες, ο Στάλιν και οι επίγονοί του παρέλειπαν αυτήν την παράγραφο στις δημοσιεύσεις του άρθρου του Λένιν. Για να διαστρεβλώσουν τον Τρότσκι λογόκριναν τον Λένιν…

Ας σημειώσουμε παρεκβατικά ότι ο Λένιν με το άρθρο αυτό επιχειρεί τη δημιουργία ενός «συνδέσμου υλιστών οπαδών της χεγγελιανής διαλεκτικής», και συγχρόνως μια συμμαχία των εκπροσώπων του μαχόμενου υλισμού με τους φυσικούς επιστήμονες της εποχής του – εποχής κατά την οποία οι δυο μεγάλες επαναστάσεις της σύγχρονης φυσικής, η Σχετικότητα και η Kβαντομηχανική, βρίσκονταν σε εξέλιξη. Με την επικράτηση του γραφειοκρατισμού η δογματική σκέψη έθεσε υπό διωγμό τις επαναστατικές θεωρίες τη φυσικής, της γενετικής κ.λπ. και αρκετοί φυσικοί επιστήμονες πλήρωσαν με τη ζωή τους τις ιδέες τους.

Η αναγκαιότητα για τη διαλεκτική μέθοδο ¹Σημειώνουμε επίσης ότι το άρθρο του Τρότσκι «H Aναγκαιότητα για τη Διαλεκτική Mέθοδο» για πολλές δεκαετίες έμενε στην αφάνεια. Στη Δύση πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό«Λέιμπορ Ριβιού», που εξέδιδε το WRP στη Bρετανία, τον Απρίλη του 1984, απ’ όπου μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε στο περιοδικό της EΔE/EEK Eπαναστατική Mαρξιστική Eπιθεώρηση. Το άρθρο αναδημοσιεύεται από τη Νέα Προοπτική φ. 590.

Λέον Τρότσκι

Αγαπητοί σύντροφοι!

Η ιδέα της έκδοσης ενός περιοδικού που θα εισάγει τα πιο προχωρημένα τμήματα της προλεταριακής νεολαίας στην υλιστική κοσμοθεωρία μού φαίνεται εξαιρετικά πολύτιμη και καρποφόρα. Η παλιότερη γενιά των εργατών-κομμουνιστών, που τώρα παίζει ηγετικό ρόλο στο Kόμμα και στη χώρα μας, αφυπνίστηκε και μπήκε στη συνειδητή πολιτική ζωή πριν από 10, 15, 20 ή και περισσότερα χρόνια. Η σκέψη τους άρχισε την κριτική της δουλειά με τον αστυνομικό, με τον χρονομέτρη, με τον προϊστάμενο, προχώρησε στην κριτική του τσαρισμού και του καπιταλισμού, και, μετά, πιο συχνά στη φυλακή και στην εξορία, στράφηκε στα ζητήματα της φιλοσοφίας, της ιστορίας και της επιστημονικής γνώσης του κόσμου.

Με αυτόν τον τρόπο, το επαναστατικό προλεταριάτο, πριν φτάσει στα πιο σημαντικά ζητήματα της υλιστικής ερμηνείας της ιστορικής εξέλιξης, είχε ήδη καταφέρει να συσσωρεύσει μια αξιόλογη ποσότητα όλο και πιο πλατιών γενικεύσεων, προχωρώντας από το ειδικό στο γενικό, στη βάση της ίδιας της προσωπικής του εμπειρίας μέσα στη ζωντανή πάλη. Ο σημερινός νέος εργάτης αφυπνίζεται μέσα στις συνθήκες του σοβιετικού κράτους, που από μόνο του αποτελεί μια ζωντανή κριτική του παλιού κόσμου. Τα γενικά αυτά συμπεράσματα, που έβγαλε η παλιότερη γενιά των εργατών στη μάχη, και που καρφώθηκαν στη συνείδησή της με τα μεγάλα καρφιά της προσωπικής εμπειρίας, τα παίρνουν τώρα έτοιμα οι εργάτες της νεότερης γενιάς, κατευθείαν από τα χέρια του κράτους στο οποίο ζουν και από τα χέρια του Κόμματος που ηγείται αυτού του κράτους.

Αυτό σημαίνει, βέβαια, ένα γιγάντιο βήμα προς τα μπρος με την έννοια της δημιουργίας των όρων τής παραπέρα πολιτικής και θεωρητικής εκπαίδευσης των εργατών. Αλλά, ταυτόχρονα, στο ασύγκριτα ανώτερο αυτό ιστορικό επίπεδο που έχουμε φτάσει μέσα από τη δουλειά των παλιότερων γενιών, εμφανίζονται νέα καθήκοντα και νέες δυσκολίες για τις νεότερες γενιές. Το σοβιετικό κράτος είναι μια ζωντανή άρνηση του παλιού κόσμου, της κοινωνικής του τάξης πραγμάτων, των προσωπικών του σχέσεων, των απόψεων και των πεποιθήσεών του. Αλλά, ταυτόχρονα, το σοβιετικό κράτος είναι ακόμα γεμάτο από αντιφάσεις, ατέλειες, ασυνέπειες, έντονες ζυμώσεις – με δυο λόγια, από φαινόμενα στα οποία η κληρονομιά του παρελθόντος συνυφαίνεται με τους βλαστούς του μέλλοντος.

Σε μια τόσο κρίσιμη, βαθιά κριτική και ασταθή εποχή, όπως είναι η δική μας, η εκπαίδευση της προλεταριακής πρωτοπορίας απαιτεί σοβαρά και αξιόπιστα θεωρητικά θεμέλια. Για να μην μπορούν τα ακραία γεγονότα, οι ισχυρές παλίρροιες και αμπώτιδες, οι γρήγορες αλλαγές των καθηκόντων και των μεθόδων του κόμματος και του κράτους να αποπροσανατολίζουν τη συνείδηση του νέου εργάτη και να διασπούν τη θέλησή του τη στιγμή που βρίσκεται ακόμα στο κατώφλι μιας ανεξάρτητης και κρίσιμης δουλειάς, είναι αναγκαίο να εξοπλίζεται η σκέψη και η θέλησή του με τη μέθοδο της υλιστικής κοσμοθεωρίας. Λέμε να εξοπλίζεται η θέλησή του και όχι μόνο η σκέψη του γιατί σε μια εποχή ακραίων διεθνών αναταραχών, περισσότερο από ποτέ, η θέλησή μας, κάτω από έναν μόνο όρο, μπορεί να μην σπάσει, αλλά να ατσαλωθεί – αν βασίζεται σε μια επιστημονική κατανόηση των όρων και των αιτίων της ιστορικής εξέλιξης.

Από την άλλη μεριά, είναι σε μια τέτια ακριβώς κρίσιμη εποχή, όπως η δική μας, ιδιαίτερα όταν παρατείνεται, δηλαδή, όταν ο ρυθμός των επαναστατικών γεγονότων στη Δύση τείνει να είναι βραδύτερος απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς, που οι προσπάθειες διαφόρων ιδεαλιστικών και μισο-ιδεαλιστικών φιλοσοφικών σχολών και σεχτών να κατακλύσουν τη συνείδηση της εργατικής νεολαίας είναι πολύ πιθανές. Αν την καταλάβουν εξ απροόπτου τα γεγονότα –χωρίς την προηγούμενη πλούσια εμπειρία της πρακτικής ταξικής πάλης– η σκέψη της εργατικής νεολαίας μπορεί να αποδειχτεί ανυπεράσπιστη απέναντι στις διάφορες θεωρίες του ιδεαλισμού που, στην ουσία, είναι η μετάφραση των θρησκευτικών δογμάτων στη γλώσσα της ψευτο-φιλοσοφίας.

Σε τελευταία ανάλυση, όπως κι αν ονομάζονται, ιδεαλιστές, Καντιανοί, εμπειριοκριτικιστές, ή έχουν κάποιο άλλο όνομα, όλες αυτές οι σχολές συμφωνούν σε ένα πράγμα: βάζουν τη συνείδηση, τη σκέψη, ή τη γνώση πριν από την ύλη, και όχι αντίστροφα. Το καθήκον της υλιστικής εκπαίδευσης της εργατικής νεολαίας είναι να αποκαλύψει μπροστά τους τούς βασικούς νόμους της ιστορικής εξέλιξης. Από αυτούς τους βασικούς νόμους, ο πιο σημαντικός και πρωταρχικός είναι εκείνος που τονίζει ότι η συνείδηση των ανθρώπων δεν είναι ένα ελεύθερο και ανεξάρτητο ψυχολογικό προτσές, αλλά μια λειτουργία της υλικής, οικονομικής βάσης, δηλ. καθορίζεται από αυτήν και υποτάσσεται σε αυτήν. Η εξάρτηση της συνείδησης από τα ταξικά συμφέροντα και σχέσεις, και αυτών των συμφερόντων και σχέσεων από την οικονομική οργάνωση, εκδηλώνεται πιο καθαρά, πιο ανοιχτά, αλλά και πιο ωμά στην επαναστατική εποχή. Στη βάση της αναντικατάστατης αυτής εμπειρίας πρέπει να βοηθήσουμε την εργατική νεολαία να στερεώσει στο μυαλό της τα θεμέλια της μαρξιστικής μεθόδου.

Αλλά, αυτό δεν είναι αρκετό. Η ίδια η ανθρώπινη κοινωνία, τόσο ιστορικά όσο και με την αγροτική της οικονομία έχει τις ρίζες της στον κόσμο της Φύσης και της Ιστορίας. Πρέπει να δούμε στο σύγχρονο άνθρωπο έναν κρίκο στην αλυσίδα κάθε εξέλιξης, αρχίζοντας από το πρώτο οργανικό κύτταρο, που βγήκε στην ώρα του από το εργαστήριο της Φύσης, όπου λειτουργούν οι φυσικές και χημικές ιδιότητες της ύλης. Αυτός που έχει μάθει να βλέπει με ένα τέτοιο καθαρό μάτι το παρελθόν ολόκληρου του κόσμου, κι εδώ περιλαμβάνονται και η ανθρώπινη κοινωνία, το φυσικό και ζωικό βασίλειο, το ηλιακό σύστημα και τα άπειρα συστήματα που το περιβάλλουν, δεν θα ψάχνει για το κλειδί της κατανόησης των μυστικών του σύμπαντος στα αρχαία «ιερά» βιβλία, στα φιλοσοφικά αυτά παραμύθια της πρωτόγονης παιδικής ηλικίας.

Και αυτός που δεν γνωρίζει την ύπαρξη των ουράνιων, των μυστικών δυνάμεων που μπορούν να διεισδύσουν στην προσωπική ή την κοινωνική ζωή, να την κατευθύνουν με τον έναn ή τον άλλον τρόπο, αυτός που δεν πιστεύει ότι η επιθυμία και η δυστυχία θα βρει κάποιο είδος ανώτερης ανταμοιβής σε άλλους κόσμους, θα σταθεί πιο σταθερά και πιο ακλόνητα στα δικά του πόδια σε αυτόν εδώ τον δικό μας κόσμο. Αυτός θα αναζητήσει πιο θαρραλέα και με μεγαλύτερη εμπιστοσύνη τη βάση της δημιουργικής του δραστηριότητας στις υλικές συνθήκες της κοινωνίας. Η υλιστική κοσμοθεωρία, όχι μόνο θα ανοίξει διάπλατα το παράθυρο σε ολόκληρο το σύμπαν, αλλά και θα δυναμώσει τη θέλησή του. Μόνο αυτή θα μεταμορφώσει τον σύγχρονο άνθρωπο σε άνθρωπο. Ακόμα είναι εξαρτημένος, είναι αλήθεια, από δύσκολες υλικές συνθήκες, αλλά ξέρει ήδη πώς να τις ξεπεράσει, και συνειδητά συμμετέχει στην οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας που βασίζεται ταυτόχρονα στην ανώτερη τεχνολογία και στην μεγαλύτερη αλληλεγγύη.

Το ύψιστο καθήκον είναι να δώσουμε στην προλεταριακή νεολαία μια υλιστική εκπαίδευση. Με όλη μου την καρδιά ελπίζω ότι το περιοδικό σας, που θέλει να πάρει μέρος σε αυτή την εκπαιδευτική δουλειά, θα κατακτήσει τη μεγαλύτερη επιτυχία.

Με κομμουνιστικούς και υλιστικούς χαιρετισμούς,

Λεόν Τρότσκι, 1922