Σάββας Μιχαήλ – Κατερίνα Μάτσα
Παρεμβάσεις στα Θραύσματα
Φεστιβάλ Αθηνών – Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, Νίκου Διαμαντή: Τι οφείλουμε στην Δημοκρατία; Νοσοκομείο ΣΩΤΗΡΙΑ 5 – 7 – 2024
[Στις 5 Ιουλίου, στα πλαίσια της συμπαραγωγής του Φεστιβάλ Αθηνών και του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, έγινε στο εμβληματικό Νοσοκομείο “Σωτηρία” η πρώτη από τις τρεις διοργανώσεις που ενορχήστρωσε ο σκηνοθέτης Νίκος Διαμαντής με τίτλο “Τι οφείλουμε στην δημοκρατία;” Σε όλη την έκταση του χώρου, εκατοντάδες θεατές μπόρεσαν να δουν, πορευόμενοι σε διαδοχικούς σταθμούς, πολύμορφες εξαιρετικής ποιότητας και συγκίνησης καλλιτεχνικές πράξεις, θεατρικά δρώμενα, περφόρμανς, εικαστικές εγκαταστάσεις, παρεμβάσεις χορού, τραγουδιού, λόγου.
Στις Παρεμβάσεις ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ συμμετείχαν η Κατερίνα Μάτσα και ο Σάββας Μιχαήλ. Η πρώτη, ανάμεσα στα άλλα σημαντικά, κατήγγειλε το άθλιο νομοσχέδιο ιδιωτικοποίησης της υγείας και κατάργησης της απεξάρτησης που μόλις είχε καταθέσει τα μεσάνυχτα η κυβέρνηση Μητσοτάκη. Ο δεύτερος μίλησε για τις εξεγέρσεις των αρρώστων της “Σωτηρίας” για ζωή και ελευθερία, προπομπό της επερχόμενης “εφόδου στον ουρανό”. Η ανταπόκριση των παρευρισκομένων στις ομιλίες ήταν θερμότατη. Ακολουθούν τα κείμενα του Σάββα Μιχαήλ και της Κατερίνας Μάτσα:
Σάββας Μιχαήλ
La Città Dollente ΣΩΤΗΡΙΑ
Πώς γίνεται ένα παλαιό φθισιατρείο, μια δαντική Città Dollente, μια Πόλη της οδύνης και του πένθους, να λέγεται “Σωτηρία”;
Σωτηρία. Ίδρυμα της Σοφίας Σλήμαν. Από το 1920 κρατικό. Αν και κρατικό, οι άρρωστοι πληρώνανε ανάλογα με την “θέση” στα λιγοστά περίπτερα και με μπαξίσια, “φακελάκια” σε αξιωματούχους. Αλλιώς, μένανε σε βρώμικα ξύλινα παραπήγματα ή και σε λαγούμια φτιαγμένα από τους ίδιους. Οι άρρωστοι όταν μπορούσαν εξασφάλιζαν τα προς το εφήμερο ζην ασκώντας κάθε είδους επαγγέλματα του ποδαριού ακόμα και το λεγόμενο “αρχαιότερο”, στήνοντας το πορνείο σε μια αιώρα ανάμεσα σε 2 πεύκα με κουρελούδες γύρω γύρω (Βλέπε Γεράσιμος Ρηγάτος, Νοσοκομεία και Συναφή Ιδρύματα στην Ελλάδα, Αθήνα 2018).
Πώς γίνεται ένα παλαιό φθισιατρείο, εξαρχής αποκλεισμένο από την πόλη να πάρει το όνομα “Σωτηρία”; Ποια “σωτηρία” μπορούσε να υπάρχει στο γκέτο των φθισικών, ιδιαίτερα στα πιο μαύρα χρόνια που γνώρισε, όπως ήταν πριν και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, στον πόλεμο, στην Κατοχή, στον εμφύλιο ή και μετά;
Ο ιστορικός της Ιατρικής καθηγητής Γεράσιμος Ρηγάτος μάς πληροφορεί για τις απαντήσεις που με πικρό κλαυσίγελο δώσανε οι ίδιοι οι άρρωστοι. Σε χειρόγραφες εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στο μεσοπόλεμο με τους ευφάνταστους αυτοσαρκαστικούς τίτλους Ο Εφήμερος, Ο Βήχας, Το Παράπηγμα, γράφουν : “πώς είναι δυνατόν να το ονόμασαν “Σωτηρία”; Μερικοί λέγουν διότι με το ίδρυμα εσώθησαν οι υγιείς από τους φθισικούς. Άλλοι φρονούν ότι οι φθισικοί σ’ αυτό βρήκαν σωτηρία από την αφόρητον προς αυτούς συμπεριφοράν των υγειών. Οι συκοφάνται διατείνονται ότι ονομάσθη Σωτηρία διότι εσώθησαν μερικοί από αυτούς που εκάμαν τους εράνους.” (ο.π., σελ. 122)
Μετά την Καταστροφή του 1922 αλλά και στην Κατοχή τα πράγματα είχαν φτάσει στο απροχώρητο. Η “Σωτηρία” ήταν η μικρογραφία της χώρας και της υπάρχουσας κοινωνικής κόλασης. Το 1924 υπήρχανε 50.000 φυματικοί προχωρημένου σταδίου και 200.000 στα πρώτα στάδια, ενώ το 70% του πληθυσμού της χώρας ήταν προφυματικοί (ό.π., σελ. 118). Στην Κατοχή καμιά σωτηρία δεν υπήρχε για τους φυματικούς. Στο ίδιο το σανατόριο “Σωτηρία” η θνησιμότητα έφτασε το 48%.
Όταν βρίσκεσαι στην Κόλαση, η μόνη λύση είναι η έφοδος στον Ουρανό.
Όταν, στην Κατοχή, ο ένας στους δύο αρρώστους στο “Σωτηρία” πέθαινε μέσα σε άθλιες συνθήκες και πείνα, τότε η μόνη σωτηρία που τους απέμενε ήταν η εξέγερση για ζωή και ελευθερία – ή, όπως τις ονόμαζαν οι φασιστικές κατοχικές Αρχές και οι δωσίλογοι, οι “οχλοκρατικές εκδηλώσεις”.
Το 1943, η κυβέρνηση δωσιλόγων παραδίδει στις φασιστικές αρχές Κατοχής 56 φυματικούς κομμουνιστές που εγκλείονται στην “Σωτηρία – αλλά από όπου σώζονται, δραπετεύοντας μετά από μια πετυχημένη επιχείρηση των ανταρτών του ΕΛΑΣ (ό.π., σελ. 125). Το 1944 οι Ναζί θα εγκαταστήσουν στη “Σωτηρία” Ταγματασφαλίτες που θα αναλάβουν πρόθυμα το δολοφονικό τους έργο. Το 1945, μετά τα Δεκεμβριανά, θα εκτελέσουν επί τόπου, (άλλοι λένε στο Α΄ Νεκροταφείο) τον δημοκράτη Πρόεδρο του ΔΣ του σανατορίου αντιναύαρχο Μπούμπουλη. Το σανατόριο θα γίνει κι αυτό πεδίο μάχης στη σύρραξη που εγκαινίασε η αγγλική ιμπεριαλιστική επέμβαση.
Μέγας προπομπός αυτών των αγώνων ήταν η επαναστατική εξέγερση των φυματικών της ”Σωτηρίας” το 1928 – την ίδια χρονιά που η φιλελεύθερη δημοκρατική κυβέρνηση Βενιζέλου έφερε στη Βουλή προς ψήφιση το περιβόητο αντικομμουνιστικό “Ιδιώνυμο” (γνωστό ως νόμος, N. 422924 του Ιουλίου 1929). Ήταν μια έφοδος στον ουρανό των πιο δυστυχισμένων ανάμεσα στους δυστυχισμένους, των φυματικών, των πιο κολασμένων ανάμεσα στης γης τους κολασμένους. Μια εξέγερση που συντάραξε τους πάντες. Γι’ αυτό και την αποσιωπούν μέχρι τις μέρες μας, σχεδόν ένα αιώνα μετά.
Τον Ιανουάριο του 1928, επισκέφτηκε την “Σωτηρία”, ο Παναΐτ Ιστράτι, ο μεγάλος συγγραφέας της Κυρά Κυραλίνα που ο Ρομαίν Ρολάν αποκάλεσε “Γκόρκι των Βαλκανίων”. Εξώγαμο, εγκαταλειμμένο τέκνο του Κεφαλλονίτη λαθρέμπορου Γεράσιμου Βαλσαμή και της Ρουμάνας πλύστρας Ζωΐτσας Ιστράτι, στην ταλαιπωρημένη, περιπετειώδη ζωή του είχε εμπειρία φυματίωσης στην εφηβική του ηλικία γι’ αυτό και θέλησε να επισκεφτεί την “Σωτηρία”.
Στην Αθήνα είχε έρθει για να μιλήσει σε συγκέντρωση κομμουνιστών στο θέατρο Αλάμπρα για τα 10χρονα της Οκτωβριανής Επανάστασης, μετά την συμμετοχή του, το 1927, στους εορτασμούς στη σοβιετική Ρωσία, μαζί με τον φίλο του Νίκο Καζαντζάκη. Μαζί με τον Καζαντζάκη και τον τμηματάρχη του Υπουργείου Πρόνοιας Κωστή Χαριτάκη, επισκέφτηκαν το σανατόριο. Μπροστά στις εφιαλτικές συνθήκες που αντίκρισε, ο Παναΐτ Ιστράτι έβγαλε ένα πύρινο λόγο που έσκασε σαν κεραυνός σε μπαρουταποθήκη. Οι φυματικοί εξεγέρθηκαν, κατέβηκαν σε μαζικό συλλαλητήριο, βγήκαν στους δρόμους και μερικοί φτάσανε μέχρι την Κηφισιά, όπου πυρπόλησαν βίλες της μεγαλοαστικής ολιγαρχίας (ό.π., σελ. 119)
Όπως ήταν επόμενο, ξεσηκώθηκε πολιτικός σάλος. Ο Παναΐτ Ιστράτι απελάθηκε από τη χώρα, ο Καζαντζάκης πρόλαβε να φύγει σε δημοσιογραφικό ταξίδι στο εξωτερικό και ο Χαριτάκης απολύθηκε κακήν κακώς…
Κάθε εξέγερση καταδικάζεται από τους νικητές αντίπαλούς της σε ιστορική λήθη. Όμως, όπως έγραφε ο Τζέιμς Τζόυς (Finnegans Wake, σελ. 496), τι συμβαίνει εάν υπάρχει ένα μέλλον σε κάθε παρελθόν που είναι παρόν;
Το μήνυμα της “Σωτηρίας” του 1928 είναι ζωντανό: δεν υπάρχει σωτηρία από την Κόλαση πέρα από την έφοδο στον Ουρανό!
4-5 Ιουλίου 2024
Κατερίνα Μάτσα
Οι “αόρατοι” που μπορούν να γίνουν ορατοί
Θα μιλήσω για κάποιους ανθρώπους, που το σύστημα τους θέλει «αόρατους». Είναι οι εξαρτημένοι από ουσίες, νόμιμες και παράνομες, νέοι από όλα τα κοινωνικά στρώματα, που θέλησαν να ξεφύγουν από την καθημερινότητα της ζωής τους, που την έβρισκαν πολύ μίζερη, χωρίς νόημα, χωρίς χαρά, χωρίς μέλλον. Αναζήτησαν ένα δρόμο φυγής και χάθηκαν στην εξάρτηση, με αποκλειστικό περιεχόμενο της ζωής τους τη χρήση ουσιών, χαμένοι στο κοινωνικό περιθώριο, αποκλεισμένοι από την κοινωνική ζωή.
Κινούνται δίπλα μας, καμιά φορά ζητιανεύουν, άνθρωποι-σκιές. Κοιμούνται στους δρόμους, στις πιάτσες, εκτεθειμένοι στις στερήσεις, τις αρρώστιες, το κρύο, τη βία της αστυνομίας, τις επιχειρήσεις-σκούπα που τους μετακινούν από μια πιάτσα σε μια άλλη, ανάλογα με τις ανάγκες των Αρχών, σαν τα σκουπίδια που πρέπει να κρυφτούν από τη δημόσια θέα.
Ζουν βουτηγμένοι στη ντροπή και την ταπείνωση, την ψυχολογική εκμηδένιση, την παραίτηση και την απελπισία. Τεράστιος ο ψυχικός τους πόνος, συχνές οι εκρήξεις της οργής τους.
Γιατί έφτασαν ώς εδώ; Ήταν προδιαγεγραμμένη η πορεία τους, ευθύνονται τα γονίδια και οι νευροδιαβιβαστές στον εγκέφαλό τους, πρόκειται για “χρονία ανίατη νόσο του εγκεφάλου”, όπως υποστηρίζει η ακαδημαϊκή, καθεστωτική Ψυχιατρική;
Ή στον ψυχισμό αυτών των πολύ ευαίσθητων και ευάλωτων ατόμων αποτυπώνεται η κρίση της οικογένειας, της κοινωνίας και του πολιτισμού, η εμβληματική παθολογία της νεωτερικότητας, όπως επιβεβαιώνεται από την εμπειρία των «στεγνών» θεραπευτικών προγραμμάτων;
Οπωσδήποτε, στους «θρυμματισμένους καιρούς» μας, πυκνώνουν οι στρατιές των αποκλεισμένων. Ανάμεσά τους και τα εξαρτημένα άτομα, αγόρια και κορίτσια, χωρίς φωνή, χωρίς δικαιώματα, απλά αντικείμενα κοινωνικού ελέγχου και ταπεινωτικής βίας από την κρατική εξουσία. ΑΝΘΡΩΠΟΙ – ΣΚΙΕΣ.
Υπάρχει ελπίδα όλοι αυτοί οι άνθρωποι, που ζουν χωρίς όρους ύπαρξης, να πάψουν να είναι σκιές, να βγουν από το περιθώριο και να επανενταχθούν κοινωνικά, να λειτουργήσουν ως κοινωνικά υποκείμενα, με το δικό τους ανεξάρτητο λόγο, τη δική τους «καθαρή» παρουσία, τη συλλογική δράση και δημιουργία, ΟΡΑΤΟΙ από όλους, μαχητές της ζωής;
Η εμπειρία του 18Άνω αποδεικνύει ότι μπορούν να γίνουν ορατοί και να κερδίσουν το σεβασμό, την εκτίμηση, την αναγνώριση των άλλων όταν πάρουν την απόφαση να ενταχθούν σε ένα θεραπευτικό πρόγραμμα απεξάρτησης που αισθάνονται ότι τους ταιριάζει.
Η θεραπεία απεξάρτησης, η ίαση της ψυχής και του σώματος, απαιτεί ένα ειδικό θεραπευτικό πλαίσιο, με τις αρχές και τη φιλοσοφία του, με το εξειδικευμένο και έμπειρο θεραπευτικό προσωπικό, με τη συνδρομή της ψυχοθεραπείας και της τέχνης, μέσα σε ένα αστερισμό ομάδων, όπου το εξαρτημένο άτομο θα διαμορφώσει την καινούργια του ταυτότητα, μέσα σε μια διαδικασία διαρκούς αλλαγής του τρόπου που σκέφτεται, που αισθάνεται, που σχετίζεται με τους άλλους και με τον εαυτό του, του τρόπου που οργανώνει ένα νέο τρόπο ζωής χωρίς ουσίες και χωρίς φυγές, με αξίες και στόχους, με ισχυρούς δεσμούς κοινωνικής αλληλεγγύης.
Με αυτό τον τρόπο, οι αόρατοι άνθρωποι μπορούν να γίνουν ορατοί, δημιουργικές παρουσίες, φωτεινά πλάσματα, γεμάτα όνειρα για ζωή.
Φαίνεται, όμως, πως άλλα είναι τα σχέδια της βιοπολιτικής των κρατούντων. Το Ν/Σ της κυβέρνησης, που κατέβηκε χθες τα μεσάνυχτα στη Βουλή για να ψηφιστεί επειγόντως στις 18 Ιουλίου, έχει τον ψευδεπίγραφο τίτλο «για την ολοκλήρωση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης», και ιδιωτικοποιεί την ψυχική υγεία και την απεξάρτηση. Καταφέρνει ένα θανάσιμο πλήγμα σε όλα τα στεγνά θεραπευτικά προγράμματα, καταδικάζοντας τα εξαρτημένα άτομα στη συντήρηση της εξάρτησης και τα υποκατάστατα, στην εξαθλίωση και το δρόμο, αόρατα από το σύστημα, χωρίς ελπίδα.
Θα επιτρέψουμε ως κοινωνία να συντελεσθεί αυτό το έγκλημα της βιοεξουσίας; Από την απάντησή μας κρίνεται η ανθρωπιά μας και ο πολιτισμός.
