του Άρη Μαραβά
Τα ταξίδια και οι διακοπές έχουν αναγνωριστεί ως πηγή χαράς και ξεκούρασης για τους ανθρώπους των εργαζόμενων τάξεων, καθώς προσφέρουν μια προσωρινή απόδραση από την καθημερινότητα, τις δυσκολίες, τα προβλήματα και τις πιέσεις της μισθωτής εργασίας. Αυτή η ευδαιμονία που προκύπτει όταν οι άνθρωποι απελευθερώνονται, έστω και προσωρινά, από την ανάγκη για επιβίωση είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα για όλους, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης. Αλλά…
Φυσικά πολλά πράγματα έχουν αλλάξει. Στο παρελθόν, τα ταξίδια αναψυχής ήταν προνόμιο αποκλειστικά των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων. Οι αριστοκράτες και οι πλούσιοι έμποροι, οι καπιταλιστές γενικά είχαν και έχουν τη δυνατότητα να ταξιδεύουν και να εξερευνούν τον κόσμο, καταγράφοντας τις εμπειρίες τους. Αυτές οι καταγραφές συνήθως αντικατόπτριζαν την υπεροχή τους και την απομάκρυνση από την πραγματικότητα των… υποδεέστερων τάξεων. Από την άλλη, για τους εργάτες, μια κατάσταση που δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα, ειδικά για αυτούς που προέρχονται από τις «υπό ανάπτυξη χώρες» και όχι μόνο, το «ταξίδι» ισοδυναμούσε και ισοδυναμεί συχνά με μετακίνηση για εργασία. Η ζωή τους περιοριζόταν σε έναν κύκλο επιβίωσης, όπου η μεταφορά σε άλλες περιοχές και χώρες γινόταν και γίνεται μόνο με σκοπό την παραγωγή κέρδους για τους εργοδότες μέσω της ιδιοποίησης της υπεραξίας. Αυτό το φαινόμενο υπογραμμίζει τη διάκριση μεταξύ των ταξιδιών ως μέσο αναψυχής και της μετακίνησης ως για λόγους επιβίωσης.
Βέβαια, σε σχέση με παλιότερες εποχές πολλά πράγματα έχουν αλλάξει. Στη σύγχρονη εποχή, η πρόσβαση στα ταξίδια έχει διευρυνθεί σημαντικά. Με την ανάπτυξη των μεταφορών και του τουρισμού, όλο και περισσότεροι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να απολαύσουν τις διακοπές. Αυτό έχει οδηγήσει σε μια νέα αντίληψη σχετικά με το δικαίωμα στη χαρά και την ευτυχία μέσω των ταξιδιών. Η ικανότητα να απομακρύνεται κανείς από τις καθημερινές υποχρεώσεις μπορεί να έχει θετικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία, μειώνοντας το άγχος και ενισχύοντας τη δημιουργικότητα. Οι άνθρωποι αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι τα ταξίδια δεν είναι μόνο πολυτέλεια αλλά και ανάγκη για προσωπική ανάπτυξη.
Η ευδαιμονία που προκύπτει από τα ταξίδια και τις διακοπές, δεν είναι απλώς ένα προνόμιο αλλά ένα δικαίωμα όλων των ανθρώπων. Η ικανότητα να εξερευνούμε νέους τόπους, πολιτισμούς και ιδέες μάς βοηθά να διευρύνουμε τους ορίζοντές μας και να απαλλαγούμε από τον καταπιεστικό ζυγό της καθημερινότητας. Από αυτήν την άποψη, οι «διακοπές» δεν είναι πολυτέλεια αλλά ανάγκη και είναι σημαντικό να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε ώστε αυτή η ελευθερία να είναι προσβάσιμη σε όλους.
Γαλλία 1936
Τα πράγματα άρχιζαν να αλλάζουν, καθόλου τυχαία σε μια εποχή όξυνσης της ταξικής πάλης και της ριζοσπαστικοποίησης των μαζών, αρχικά στη Γαλλία. Εκεί το 1936, σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας τη Γαλλίας, οι κοινωνικοί και πολιτικοί αγώνες έφεραν στην επιφάνεια νέες ιδέες σχετικά με την εργασία και την αναψυχή. Ο Λεό Μπλουμ, επικεφαλής του Λαϊκού Μετώπου και υπό την πίεση των μαζών, εισήγαγε τις πληρωμένες διακοπές για τους εργαζόμενους, κάτι που είχε βαθιές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Οι πληρωμένες διακοπές αποτέλεσαν ένα σημαντικό βήμα προς την αναγνώριση των δικαιωμάτων των εργατών. Μέχρι τότε, οι περισσότεροι εργαζόμενοι δεν είχαν τη δυνατότητα να απολαμβάνουν χρόνο μακριά από την εργασία τους χωρίς να μεγάλες οικονομικές επιπτώσεις.
Η εφαρμογή αυτής της «εξτρεμιστικής» πολιτικής προκάλεσε τότε τις έντονες αντιδράσεις των «ανώτερων» τάξεων της γαλλικής κοινωνίας. Οι Παριζιάνοι αριστοκράτες φοβούνταν ότι οι πολυτελείς παραλίες της Νορμανδίας θα γεμίσουν με τους «βρόμικους» εργάτες, κάτι που θα άλλαζε δραστικά την εικόνα και τον χαρακτήρα αυτών των περιοχών. Ως αποτέλεσμα, πολλοί από αυτούς επέλεξαν να απομονωθούν στα αρχοντικά τους, εκφράζοντας έτσι τη δυσαρέσκειά τους απέναντι στις νέες κοινωνικές συνθήκες.
Αξίζει να σημειωθεί μάλιστα ότι ο Λέο Μπλουμ αντιμετώπισε σοβαρές κατηγορίες κατά τη διάρκεια της δίκης του το 1942 από το καθεστώς του Βισύ. Οι κατηγορίες περιλάμβαναν την υποκίνηση… τεμπελιάς μέσω της προώθησης μιας κουλτούρας αναψυχής. Στην υπεράσπισή του, ο Μπλουμ υποστήριξε ότι η ψυχαγωγία είναι απαραίτητη για την αποκατάσταση και την ευημερία των εργατών μετά από σκληρή εργασία – «ακραία» πράγματα δηλαδή! Με λίγα λόγια, η εισαγωγή των πληρωμένων διακοπών στη Γαλλία το 1936 ήταν ένα κομβικό σημείο στην ιστορία των εργασιακών δικαιωμάτων και είχε σημαντικές κοινωνικές επιπτώσεις και προκάλεσε το φόβο και την αντίδραση των «ανώτερων» τάξεων.
Ο «εκδημοκρατισμός» των διακοπών, δηλαδή η δυνατότητα διακοπών σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα, πέρα από τις παραδοσιακές καπιταλιστικές ελίτ, υπήρξε εξαιρετικά δύσκολη και πολύπλοκη, με πολλές παραμέτρους που επηρέασαν την πορεία της. Αναλυτικότερα, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι κοινωνίες άρχισαν να αλλάζουν ριζικά. Οι οικονομίες αναπτύχθηκαν, οι άνθρωποι απέκτησαν μεγαλύτερα εισοδήματα και η τεχνολογία προχώρησε. Ωστόσο, το κόστος των ταξιδιών παρέμενε υψηλό, γεγονός που περιόριζε την πρόσβαση σε αυτά. Σταδιακά, η ανάπτυξη ενοικιαζόμενων δωματίων στα ελληνικά νησιά και αλλού δημιούργησε νέες ευκαιρίες διαμονής που ήταν πιο προσιτές.
Airbnb
Αντίθετα με αυτές τις θετικές εξελίξεις, ο αξιαγάπητος καπιταλισμός παρουσίασε μια άλλη διάσταση στην αγορά του τουρισμού. Οι επιχειρηματικοί κολοσσοί άρχισαν να κυριαρχούν στον τομέα της φιλοξενίας, αντικαθιστώντας τις παραδοσιακές μορφές με μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες. Αυτές οι εγκαταστάσεις συχνά αλλοίωναν το φυσικό περιβάλλον και υποβάθμιζαν τους τοπικούς πολιτισμούς. Η εμπειρία των διακοπών και του ταξιδιού μετατράπηκε σε μια πιο εμπορευματοποιημένη διαδικασία, απομακρύνοντας τους επισκέπτες από την αυθεντικότητα των τόπων που επισκέπτονταν.
Η εμφάνιση του Airbnb το 2008 προήλθε από την ανάγκη για εναλλακτικές μορφές διαμονής που θα προσέφεραν στους ταξιδιώτες μια πιο αυθεντική και οικονομικά προσιτή εμπειρία. Η ιδέα πίσω από το Airbnb αρχικά ήταν απλή αλλά επαναστατική: «Έλα να μείνεις στο σπίτι μου, κι εγώ θα έρθω να μείνω στο δικό σου». Ωστόσο, η διαδικασία ενοικίασης μέσω πλατφορμών όπως το Airbnb έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές τα τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω της εισόδου μεγάλων εταιρειών στον τομέα. Αυτές οι εταιρείες έχουν επενδύσει σε μαζικές αγορές ακινήτων, αναμορφώνοντας ολόκληρες γειτονιές, μετατρέποντάς τες σε πολυτελή τουριστικά «θεματικά πάρκα».
Η ραγδαία αύξηση επίσης του αριθμού των τουριστών σε δημοφιλείς προορισμούς έχει δημιουργήσει σημαντικές προκλήσεις για τις τοπικές κοινότητες, οι οποίες συχνά νιώθουν ότι η ποιότητα ζωής τους απειλείται από την «εισβολή» των «επισκεπτών». Αυτή η κατάσταση οδηγεί σε συγκρούσεις μεταξύ των ντόπιων κατοίκων και των τουριστών, με τις αντιδράσεις να επικεντρώνονται κυρίως στους πιο «φτωχούς» τουρίστες. Έτσι, στην Ισπανία, για παράδειγμα, οι ντόπιοι κάτοικοι εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους κυρίως προς τους τουρίστες που ταξιδεύουν με περιορισμένο προϋπολογισμό. Αυτοί οι επισκέπτες συχνά επιλέγουν οικονομικά καταλύματα και συμμετέχουν σε δραστηριότητες που μπορεί να προκαλέσουν συμφόρηση ή να αλλοιώσουν την τοπική κουλτούρα. Αντίθετα, οι πλούσιοι τουρίστες που διαμένουν σε πολυτελή ξενοδοχεία δεν φαίνεται να προκαλούν την ίδια αντίδραση, καθώς η παρουσία τους συνδέεται περισσότερο με την κατανάλωση πολυτελών υπηρεσιών και λιγότερο με την άμεση αλληλεπίδραση με τις τοπικές κοινότητες.
Οι ντόπιοι κάτοικοι συχνά αισθάνονται ότι οι γειτονιές τους μετατρέπονται σε θεματικά πάρκα για τουρίστες, με αποτέλεσμα να χάνουν τον αυθεντικό χαρακτήρα τους. Το σύνθημα «τουρίστες, φύγετε» αναδεικνύει αυτή τη δυσαρέσκεια. Οι ντόπιοι προσπαθούν μερικές φορές λαθεμένα να προστατεύσουν τον τρόπο ζωής τους από την καπιταλιστική εμπορευματοποίηση που φέρνει ο μαζικός τουρισμός.
Επίσης ο «τουρισμός πολυτελείας» συχνά συνδέεται με την κατασκευή υπερπολυτελών καταλυμάτων και εγκαταστάσεων, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Αυτές οι επιπτώσεις περιλαμβάνουν Περιβαλλοντική Υποβάθμιση: Η ανέγερση πολυτελών ξενοδοχείων συχνά απαιτεί την εκκαθάριση φυσικών περιοχών, οδηγώντας σε απώλεια βιοποικιλότητας και υποβάθμιση οικοσυστημάτων. Αύξηση Κόστους Διαβίωσης: Η ζήτηση για πολυτελή καταλύματα μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των ενοικίων και των τιμών των ακινήτων, καθιστώντας τη στέγαση μη προσιτή για τους ντόπιους. Πολιτιστική Εξαφάνιση: Οι μεγάλες επιχειρήσεις του τουρισμού συχνά παραμελούν ή καταστρέφουν πολιτιστικά μνημεία προς όφελος της ανάπτυξης νέων εγκαταστάσεων.
Ο καπιταλισμός, ως οικονομικό σύστημα, έχει αναγνωριστεί από πολλούς μελετητές ότι διαθέτει μια εγγενή τάση να συγκεντρώνει τον πλούτο στα χέρια λίγων. Αυτή η διαδικασία συγκέντρωσης του πλούτου μπορεί να παρατηρηθεί σε διάφορες μορφές, όπως η αύξηση της ανισότητας των εισοδημάτων, η συγκέντρωση των επιχειρήσεων και η συρρίκνωση των ευκαιριών διακοπών και όχι μόνο για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα.
Δεν είναι τυχαίο ότι και φέτος το καλοκαίρι, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, ένας στους δύο Έλληνες δεν θα καταφέρει να πάει διακοπές λόγω έλλειψης χρημάτων. Αυτή η κατάσταση είναι αποτέλεσμα δύο κύριων αιτίων που επηρεάζουν τη δυνατότητα των πολιτών να απολαύσουν τις καλοκαιρινές τους διακοπές. Η πρώτη φυσικά αιτία είναι η φτωχοποίηση της συντριπτικής πλειοψηφίας, η οποία έχει προκύψει από μνημόνια και τα μεταγενέστερα μέτρα οικονομικής «εξυγίανσης» και «ανάπτυξης». Οι περικοπές σε μισθούς και συντάξεις, οι αυξήσεις φόρων και οι περιορισμοί στις δημόσιες δαπάνες οδήγησαν σε μια γενική μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος των πολιτών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλοί από μας να βρίσκονται σε κατάσταση οικονομικής αβεβαιότητας, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να διαθέσουν χρήματα για διακοπές. Η αύξηση της ανεργίας και η στασιμότητα των μισθών έχουν δημιουργήσει ένα περιβάλλον όπου οι πολίτες προτιμούν να αποταμιεύουν ή να καλύπτουν βασικές ανάγκες τους παρά να ξοδεύουν για αναψυχή.
Η δεύτερη αιτία είναι η εκτόξευση του κόστους των διακοπών, το οποίο έχει φτάσει σε δυσθεώρητα επίπεδα. Αυτό οφείλεται σε δύο βασικούς παράγοντες: Ο τουριστικός τομέας στην Ελλάδα έχει αναπτυχθεί με τρόπο που συχνά δεν εξυπηρετεί τις ανάγκες των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων. Η υπερβολική εστίαση σε υψηλού επιπέδου τουρισμό έχει οδηγήσει σε αύξηση τιμών για υπηρεσίες που παλαιότερα ήταν προσιτές. Επίσης η απίστευτη κερδοσκοπία από επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τουριστικό τομέα έχει γίνει κοινός κανόνας. Από τα μεταφορικά μέσα μέχρι τη διαμονή, το φαγητό και άλλες υπηρεσίες, οι τιμές έχουν εκτοξευθεί λόγω της ζήτησης και του «αόρατου» χεριού της αγοράς. Οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις συχνά επιλέγουν στρατηγικές “αρπαχτής”, προσπαθώντας να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις συνέπειες για τους καταναλωτές. Ως αποτέλεσμα αυτών των παραγόντων, πολλοί Έλληνες βρίσκονται στη θέση όπου δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά τις διακοπές τους φέτος το καλοκαίρι. Η συνδυασμένη επίδραση της φτωχοποίησης και της εκτόξευσης του κόστους καθιστά δύσκολη την πρόσβαση στις καλοκαιρινές αποδράσεις για ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού.
Η ανισότητα αυτή δεν είναι απλώς ένα παρεπόμενο φαινόμενο του καπιταλισμού, αλλά μάλλον μια θεμελιώδης διάσταση της λειτουργίας του. Οι «αόρατοι» μηχανισμοί της αγοράς, οι οποίοι προωθούν την ανταγωνιστικότητα και την κερδοφορία, συχνά οδηγούν σε καταστάσεις όπου οι ισχυρότεροι οικονομικά αποκτούν όλο και περισσότερους πόρους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι λιγότερο προνομιούχοι και το προλεταριάτο να μένουν πίσω, με περιορισμένες δυνατότητες πρόσβασης σε ευκαιρίες ανάπτυξης και ευημερίας. Ο καπιταλισμός τείνει να εστιάζει στην παραγωγή και την κερδοφορία παρά στην ευημερία των εργαζομένων. Η επιδίωξη του κέρδους συχνά, για να μην πούμε πάντα, έρχεται σε αντίθεση με τις ανάγκες των εργατικών τάξεων. Οι πολιτικές που προωθούνται από τις κυβερνήσεις συνήθως ευνοούν τους μεγάλους επιχειρηματίες και τις πολυεθνικές εταιρείες εις βάρος των δικαιωμάτων και της ποιότητας ζωής και των επιθυμιών των εργαζομένων. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα αστοί δημοσιογράφοι, και δημοτικές φιλοκυβερνητικές αρχές πρότειναν στους ντόπιους σε νησιά να περιορίσουν τις…μετακινήσεις τους λόγω τουριστών!
Ο καπιταλιστικός μηχανισμός έχει τη δυνατότητα να περιορίζει αυτή την επιθυμία. Η απομόνωση και η καταπίεση που βιώνουν οι κατώτερες τάξεις μπορούν να οδηγήσουν σε μια κατάσταση όπου οι άνθρωποι αισθάνονται εγκλωβισμένοι χωρίς διέξοδο. Συνοψίζοντας, ο καπιταλισμός δημιουργεί έναν κύκλο ανισότητας που επηρεάζει αρνητικά τα λαϊκά στρώματα. Οι πολιτικές αποφάσεις συχνά ενδυναμώνουν τους λίγους εις βάρος των πολλών, οδηγώντας σε μια κοινωνία όπου η ευτυχία και η ευημερία είναι προνόμιο μόνο μιας μικρής καπιταλιστικής αριστοκρατίας. Και αυτό είναι που πρέπει οπωσδήποτε να αλλάξουμε.
