Το Εβραιόπουλο της Βαρσοβίας που δεν μπόρεσε να πάει στο Λύκειο, κι έγινε ηλεκτροτεχνίτης και μετά πυρηνικός φυσικόςˑ συνέβαλε στην κατασκευή της πυρηνικής βόμβας στο Λος Άλαμοςˑ διαφώνησε με τη χρήση των πυρηνικών όπλων, έγινε ακτιβιστής στο κίνημα ειρήνης με τον Μπέτραντ Ράσσελ και τον Άλμπερτ Αϊνστάιν και βραβεύτηκε με το Νόμπελ Ειρήνης
του Marek Górlikowski
Τον φετινό Αύγουστο ήταν η 75η επέτειος της ρίψης, από την Αμερική, των ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Αυτές οι βόμβες (μόνο δύο στον αριθμό) σκότωσαν 200.000 ανθρώπους. Είναι μια θλιβερή επέτειος – τόσο της ιδιοφυΐας όσο και της απερισκεψίας του ανθρώπινου είδους.
Ενόσω, η σκόνη έπεφτε στο ισοπεδωμένο έδαφος της Χιροσίμα, επιστήμονες -οι εφευρέτες της βόμβας- ανοίγανε μπουκάλια σαμπάνιας σ’ ένα εστιατόριο στη Σάντα Φε των ΗΠΑ. Ο Πολωνός φυσικός Τζόζεφ Ρότμπλατ δεν βρισκόταν μαζί τους, καθώς είχε αποχωρήσει από την επιστημονική ομάδα έναν χρόνο νωρίτερα. Ο Ρότμπλατ δεν καλωσόρισε την επιτυχία, δεν πανηγύρισε. Και παρόλα αυτά, η δική του ιστορία είναι αυτή που αξίζει περισσότερο να ειπωθεί. Το μονοπάτι που ακολούθησε αυτός, ο γιος ενός οδηγού αμαξών της Βαρσοβίας -από την εργασία του ως ηλεκτρολόγος μέχρι την συνδρομή του στο Πρότζεκτ Μανχάταν (το Πρόγραμμα Μανχάταν) και τελικά στο βραβείο Νόμπελ – είναι γεμάτο εκπλήξεις.
Απέτυχε, αλλά έγινε δεκτός
Όταν γεννήθηκε ο Τζόζεφ, το 1908 στην οδό Μίλα 64 στη Βαρσοβία, η οικογένειά του ήταν μια από τις πιο ευκατάστατες εβραϊκές οικογένειες της πόλης. Ο Ζέλμαν Ρότμπλατ, ο πατέρας του Τζόζεφ, ήταν ιδιοκτήτης μιας μεταφορικής εταιρίας. Προσλαμβάνει αμαξάδες και του ανήκει ένας στάβλος – μια μεγάλη έκταση στο κέντρο της πόλης. Η μερίδα του λέοντος των κερδών του προέρχεται από την μεταφορά χαρτιού, από τον σιδηροδρομικό σταθμό προς στους εκδοτικούς οίκους της Βαρσοβίας. Η οικογένεια μένει σε ένα μεγάλο διαμέρισμα και έχει την οικονομική ευχέρεια να προσλάβει έναν δάσκαλο για την Εύα, την μεγάλη αδερφή του Τζόζεφ. Ο πατέρας του, ευελπιστεί ότι ο Τζόζεφ θα γίνει ραβίνος, έτσι τον στέλνει στο Τσέντερ1Το Τσέντερ είναι ένα παρασοδιακό δημοτικό σχολείο που διδάσκει τα βασικά του Ιουδαϊσμού και της Εβραϊκής γλώσσας.. Όμως, μετά από δυο χρόνια σπουδών ο Τζόζεφ ενημερώνει τον πατέρα του, ότι το Τσέντερ δεν του ταιριάζει, είναι άθεος. Παρατάει το σχολείο. Στην ηλικία των επτά χρόνων ο Τζόζεφ γίνεται μάρτυρας της οικονομικής καταστροφής του πατέρα του, λόγω του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Αναγκάζεται να μετακομίσει -με τους γονείς του, την αδερφή του και τους δυο αδερφούς του- σε ένα μικρότερο διαμέρισμα στην οδό Νοβολίπκι 53. Λιμός, ασθένειες, ανεργία και φτώχεια, τα οποία έχουν προκληθεί από τον πόλεμο, είναι τα πρώτα μαθήματα αυτού του μελλοντικού ειρηνιστή και επιστήμονα – αν και τίποτα, ακόμη, δεν προμηνύει την ακαδημαϊκή καριέρα που περιμένει τον Ρότμπλατ. Μετά τον πόλεμο, παρακολουθεί ένα τεχνικό σχολείο για τέσσερα χρόνια και προς το τέλος της δεκαετίας του 1920 είναι ένας από τους πολλούς ηλεκτρολόγους που αναβαθμίζουν το ηλεκτρολογικό δίκτυο των σπιτιών και των εργοστασίων της Βαρσοβίας. Επιπλέον, επισκευάζει ραδιοφωνικούς δέκτες.
Οι γονείς του αδυνατούν να τον στείλουν στο Λύκειο, για να δώσει τις απολυτήριες εξετάσεις του. Παρόλα αυτά, τον Ιανουάριο του 1928 ο Τζόζεφ ανακαλύπτει την ύπαρξη του Ανοικτού Πολωνικού Πανεπιστημίου – προσφέρουν πανεπιστημιακά προγράμματα σπουδών χωρίς να απαιτείται απολυτήριο Λυκείου. Πρέπει, απλώς, να περάσει τις εισαγωγικές εξετάσεις. Δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένος, όμως θέλει να δοκιμάσει, διότι ήδη τρέφει μεγάλο πάθος για τα μαθηματικά και την φυσική. Αριστεύει στο επιστημονικό τμήμα, χωρίς κανένα πρόβλημα, η εισαγωγή, όμως, βασίζεται και στον ανθρωπιστικό τομέα των εξετάσεων. Το θέμα: η επιρροή της Επιτροπής Εθνικής Παιδείας του 1773 στο μοντέρνο σύστημα εκπαίδευσης της Πολωνίας.
Ο Ρότμπλατ δεν έχει ιδέα τι να γράψει. Αποτυπώνει τους δικούς του στοχασμούς, για το Πολωνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Είναι μια καταστροφική απάντηση. Ωστόσο, έχει απαντήσει τόσο καλά στα μαθηματικά και την φυσική που προσελκύει το ενδιαφέρον του καθηγητή Ludwik Wertenstein, βοηθού της Μαρίας Σκλοντόφσκα-Κιουρί στο Παρίσι και διευθυντή του Τμήματος Μαθηματικών και Φυσικής του Ανοικτού Πανεπιστημίου της Πολωνίας. Ο Wertenstein αλλάζει τον κακό βαθμό του Ρότμπλατ στο διαγώνισμα του ανθρωπιστικού τομέα, διότι τον θέλει για μαθητή του. Είναι ο πατέρας της επιτυχίας του: είναι αυτός που του επιτρέπει να δώσει τις απολυτήριες εξετάσεις του, το μεταπτυχιακό του και ο επιβλέπων του διδακτορικού του, αν και δεν αναφέρεται στην διατριβή του, καθώς το Ανοικτό Πολωνικό Πανεπιστήμιο δεν μπορεί να αποδώσει διδακτορικά διπλώματα. Επισήμως, ο Τζόζεφ Ρότμπλατ παίρνει το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας, το 1938.
Το κύκλοτρο στο Λίβερπουλ
Στο Ραδιολογικό Εργαστήριο, στην οδό Śniadeckich στη Βαρσοβία, ο Ludwik Wertenstein επιχειρεί να εγκαθιδρύσει ένα σημαντικό κέντρο για την πυρηνική φυσική. Μολονότι, δεν έχει ικανοποιητική χρηματοδότηση για ακριβές ουσίες, όπως ράδιο και ουράνιο, γνωρίζει μερική επιτυχία. Το 1934, η ομάδα ανακαλύπτει το φαινόμενο της ανελαστικής σκέδασης νετρονίων, όπως και το ραδιενεργό φθόριο και σκάνδιο. Το 1935, ο ίδιος ο Ρότμπαλτ θα ανακαλύψει το κοβάλτιο-60.
Εκείνη την περίοδο γίνεται γνωστή μια νέα εφεύρεση, το λεγόμενο κύκλοτρο –ένα όργανο [επιταχυντής φορτισμένων σωματιδίων, Σ.τ.Μ.], το οποίο επιτρέπει την διεξαγωγή πυρηνικών πειραμάτων χωρίς την χρήση ραδιενεργών ουσιών. Τον Απρίλιο του 1939 ο Wertenstein στέλνει τον πιο ταλαντούχο βοηθό του, τον Δρ Τζόζεφ Ρότμπλατ, με υποτροφία, στον φίλο του James Chadwick, τον ερευνητή που ανακάλυψε το νετρόνιο. Ο Chadwick φτιάχνει ένα κύκλοτρο στο Λίβερπουλ.
Σύμφωνα με το σχέδιο, ο βοηθός θα επέστρεφε στην Πολωνία, έναν χρόνο αργότερα, με γνώση των αγγλικών και του τρόπου κατασκευής ενός τέτοιου οργάνου. Τον Αύγουστο του 1939 ο Ρότμπλατ επιστρέφει στην Βαρσοβία, για μια σύντομη χρονική περίοδο. Σχεδιάζει να πάρει μαζί του την γυναίκα του, Τόλα, στην Αγγλία, όμως η πρόσφατη ανάρρωσή της από εγχείρηση σκωληκοειδίτιδας δεν της επιτρέπει να ταξιδέψει. Στις 31 Αυγούστου ο Ρότμπλατ βρίσκεται και πάλι στο Λίβερπουλ, χωρίς την γυναίκα του.
Κάναμε λάθος
Τότε ξεσπάει [ο Β’ Παγκόσμιος] πόλεμος. Ο Ρότμπλατ πιστεύει ότι μια πανίσχυρη βόμβα θα μπορούσε να κατασκευαστεί από ουράνιο, μια βόμβα που θα καθόριζε το αποτέλεσμα του πολέμου. Φοβάται ότι οι Γερμανοί θα φτάσουν σε αυτήν την επαναστατική τεχνολογική ανακάλυψη, πριν από τους Συμμάχους και θέλει να εργαστεί για την Συμμαχική Βόμβα. Ο Chadwick του παραχωρεί δυο βοηθούς και του εμπιστεύεται τις μυστικές εργασίες στο υπόγειο του Πανεπιστημίου του Λίβερπουλ. Μαζί του, ένας φυγάς από την Αυστρία, ο Otto Frisch, που μαζί με έναν φυγά από την Γερμανία, τον Rudolf Peierls, ήταν οι πρώτοι που υπολόγισαν ότι μια βόμβα θα μπορούσε να κατασκευαστεί ακόμη και με μια μικρή ποσότητα ουρανίου.
Το 1943, βάσει της Συμφωνίας του Κεμπέκ, μια βρετανική αποστολή θα ταξιδέψει στο Λος Άλαμος με σκοπό την κατασκευή ενός ατομικού όπλου. Για τον Chadwick, μια ομάδα χωρίς τον Ρότμπλατ είναι αδιανόητη, αλλά η συμφωνία μεταξύ των Αμερικάνων και των Βρετανών καθορίζει ότι μόνο πολίτες των δύο αυτών χωρών μπορούν να συμμετάσχουν στις εργασίες. Ένας άλλος Πολωνός φυσικός, ο Stanisław Ulam, που συμμετείχε στην κατασκευή της βόμβας, είχε ήδη πολιτογραφηθεί Αμερικανός το 1941. Έτσι, ο Chadwick ήθελε ο Ρότμπλατ να πάρει την Βρετανική υπηκοότητα, όπως είχαν ήδη κάνει ο Peierls, ο Frisch και μερικοί άλλοι ξένοι στη Βρετανική αντιπροσωπεία. Όμως, ο Ρότμπαλτ αρνείται. Είναι Πολωνός, λέει.
Αδυνατώντας να πείσει τον ισχυρογνώμονα Ρότμπλατ, ο James Chadwick ανάγκασε τους Αμερικάνους να κάνουν μια εξαίρεση. Τον Φεβρουάριο του 1944, ο Ρότμπλατ εντάσσεται στο Πρόγραμμα Μανχάταν. Μετά τον πόλεμο, ο Ρότμπλατ θα δήλωνε για την δουλειά του: “Στο Λος Άλαμος πιστεύαμε ότι η δουλειά μας θα εμπόδιζε τον Χίτλερ, από το να χρησιμοποιήσει μια ατομική βόμβα, ότι η βόμβα μας ήταν αναγκαία, ούτως ώστε μια γερμανική βόμβα να μην χρησιμοποιούνταν. Κάναμε λάθος, η ιδέα του πυρηνικού φόβητρου είναι λανθασμένη. Εάν, ο Χίτλερ διέθετε μια ατομική βόμβα, ακόμη και μετά από εμάς, θα την είχε χρησιμοποιήσει, για να καταστρέψει τον εαυτό του, την Γερμανία και τον κόσμο.”
Τον Δεκέμβριο του 1944, ο Ρότμπλατ εγκατέλειψε το Λος Άλαμος. Οι λόγοι πολλοί. Δεν γνωρίζει τι συμβαίνει στην οικογένεια του στην Πολωνία, νιώθει μόνος του στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η βίζα παραμονής, στο Πολωνικό του διαβατήριο, λήγει και οι Αμερικάνοι δεν την ανανεώνουν, καθώς το FBI υποπτεύεται τον Ρότμπλατ για κατασκοπεία. Επιπλέον, φεύγει -όπως θα εξηγούσε αργότερα- διότι ακούει τον διευθυντή του Πρότζεκτ Μανχάταν, τον στρατηγό Leslie Groves, να λέει ότι η ατομική βόμβα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να υποτάξει την Σοβιετική Ένωση. Ο Ρότμπλατ δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με το γεγονός ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ετοιμάζουν ένα τόσο τρομερό όπλο, για χρήση ενάντια σε έναν σύμμαχο. Η παραμονή του στο Λος Άλαμος δεν είναι πλέον δυνατή.
Στο τρένο, από την Ουάσιγκτον προς τη Νέα Υόρκη, ένα βαγόνι με βιβλία προοριζόμενα για τους Πολωνούς φυσικούς, μετά το τέλος του πολέμου, εξαφανίζεται υπό μυστηριώδεις συνθήκες, μαζί με τις οικογενειακές φωτογραφίες του Ρότμπλατ από την Βαρσοβία. Ο ίδιος θεωρεί ότι το FBI κρύβεται πίσω την σκευωρία.
Τον Ιανουάριο του 1945, επιστρέφει στο Λίβερπουλ και την 6η Αυγούστου [1945] οι Αμερικάνοι ρίχνουν την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα. Αυτά τα νέα δεν προκαλούν συναισθήματα μετάνοιας και στοχασμού στο Λος Άλαμος, ακριβώς το αντίθετο! Μερικοί επιστήμονες κλείνουν τραπέζια σε μια καφετέρια στην κοντινή Σάντα Φε. Γιορτάζουν και πίνουν σαμπάνια. Γνωρίζουν ότι έχουν δημιουργήσει ένα τερατώδες όπλο, αλλά ταυτόχρονα πιστεύουν ότι μόνο αυτή η βόμβα μπορούσε να δώσει οριστικό τέλος στον πόλεμο με την Ιαπωνία. Ο Τζόζεφ Ρότμπλατ μαθαίνει τα νέα από τον ραδιοφωνικό σταθμό του BBC. Είναι συγκλονισμένος, συντετριμμένος. Δεν πίστευε ότι η βόμβα που έφτιαξε, θα κατέληγε να ριφθεί σε μια πόλη και τους άμαχους κατοίκους της. Περίμενε μια επίδειξη ισχύος, μια έκρηξη σε κάποιο ακατοίκητο μέρος.
Κατά την διάρκεια του 1945 λαμβάνει νέα από την Πολωνία. Η οικογένειά του ξέφυγε από το γκέτο της Βαρσοβίας και κρύφτηκε κοντά στο Otwock. Όλοι επιβίωσαν από το Ολοκαύτωμα, εκτός από ένα πρόσωπο, το πιο σημαντικό για τον Τζόζεφ. Η Τόλα, η γυναίκα του πέθανε στους θαλάμους αερίων στο [στρατόπεδο θανάτου] Bełżec.
Μια αλλαγή
Είναι παραμονή Χριστουγέννων 1945 στο Λίβερπουλ. Έξω τα χριστουγεννιάτικα δέντρα λάμπουν, οι άνθρωποι απολαμβάνουν τα πρώτα ειρηνικά Χριστούγεννα μετά τον πόλεμο. Ο Τζόζεφ Ρότμπλατ είναι εντελώς μόνος. Γνωρίζει για τις χιλιάδες θύματα της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, που σκοτώθηκαν από το όπλο πάνω στο οποίο ο ίδιος είχε εργαστεί. Γνωρίζει ότι η πολυαγαπημένη του σύζυγος, την οποία δεν κατάφερε να σώσει από την Βαρσοβία, πέρασε τα πάνδεινα πριν θανατωθεί στα αέρια στο στρατόπεδο εξόντωσης Μπέλζεκ της περιοχής Λούμπλιν. Οι Αμερικάνοι, αβάσιμα, τον είχαν υποπτευθεί για κατάσκοπο. Επιπλέον, ο πόλεμος κόστισε και την ζωή του μέντορά του, καθηγητή Wertenstein, μαζί με την πλειοψηφία των συνεργατών του, από το εργαστήριο της οδού Śniadeckich. Επιπροσθέτως, δεν θα μπορέσει να επιστρέψει ποτέ στην Πολωνία. Οι Βρετανοί δεν θα του επέτρεπαν ποτέ να μεταβεί σε μια χώρα, εντός της Σοβιετικής σφαίρας επιρροής.
Όπως ο ίδιος θα σημειώσει αργότερα, εκείνα τα Χριστούγεννα συνειδητοποίησε πως ό,τι είχε κάνει στην ζωή του μέχρι τότε ήταν τελείως άσκοπο, αφού δεν είχε βοηθήσει την ανθρωπότητα με κανέναν τρόπο. Βίωσε κάποιου είδους κάθαρση και αποφάσισε να αλλάξει την επαγγελματική του ζωή. Επιπλέον, ήθελε να προειδοποιήσει τους συνάδελφους επιστήμονες, πως υπήρχε ο κίνδυνος να γίνουν πιόνια, στη σκακιέρα του κακού, την οποία άλλοι ήλεγχαν.
Το μυστικό της ατόλης Μπικίνι
Οδηγημένος από την επιθυμία του να κάνει το καλό, αφιέρωσε τις ικανότητές του στην ιατρική. Αναλαμβάνει μια θέση στο νοσοκομείο Bartholomew’s στο Λονδίνο, όπου διδάσκει φυσική σε νέους γιατρούς. Εκεί, επεκτείνει τις γνώσεις του στα ισότοπα και εκτελεί πειράματα για την μάχη ενάντια στον καρκίνο. Παρά ταύτα, η πιο σημαντική του μάχη είναι αυτή για την ειρήνη. Έζησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο σαν παιδί στην Βαρσοβία, πέρασε τον Δεύτερο δουλεύοντας στην Αγγλία και τις Η.Π.Α. και είναι πεπεισμένος πως ο κόσμος οδεύει προς μια ακόμη σύγκρουση – αυτήν την φορά με την χρήση ατομικών όπλων και βομβών υδρογόνου.
Γράφει: “Κάθε πόλεμος μετατρέπει τους ανθρώπους σε άμυαλα κτήνη. Σε πολεμικές περιόδους, όσοι μισούν τους βαρβάρους συμπεριφέρονται σαν αυτούς. Ο George Santayana είπε πως όποιος δεν θυμάται το παρελθόν του, είναι καταδικασμένος να το επαναλάβει. Αλλά εγώ λέω ότι ακόμα κι αν θυμόμαστε το παρελθόν, μπορεί να είμαστε καταδικασμένοι να το επαναλάβουμε”. Αναφερόταν επίσης στον εαυτό του.
Στο Λονδίνο βρίσκεται υπό συνεχή παρακολούθηση από τις πολωνικές, αλλά και τις αμερικάνικες μυστικές υπηρεσίες. Προσπαθεί ενεργά να προκαλέσει την αντιπάθεια της αμερικάνικης κυβέρνησης, αν και οι πράξεις του μετά την έκρηξη της βόμβας υδρογόνου, στην ατόλη Μπικίνι το 1954, θα ήταν αρκετές (συν-εφευρέτης αυτής της βόμβας ήσαν ο προαναφερθείς Stanisław Ulam). Επισήμως, οι Η.Π.Α. δοκιμάζουν μια, υποθετικά, “καθαρή βόμβα”, η οποία δεν θα άφηνε μεγάλες ποσότητες ραδιενεργών καταλοίπων. Αντ’ αυτού, η ισχύς της έκρηξης ξεφεύγει από τον έλεγχο. Είναι τρεις φορές ισχυρότερη από το αναμενόμενο. Περιοχές με δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους θα χρειαστεί να εκκενωθούν.
150 χιλιόμετρα μακριά από την έκρηξη, το Ιαπωνικό αλιευτικό “Lucky Dragon No.5” ψαρεύει τόνους. Κατά την επιστροφή τους στο λιμάνι το πλήρωμα αρρωσταίνει, ενώ παρατηρούνται και ύποπτα καψίματα στο δέρμα τους. Μετρητές Γκάιγκερ ανιχνεύουν μεγάλες δόσεις ραδιενέργειας στο πλήρωμα και τα ψάρια που είχαν πιάσει. Λίγο αργότερα, ένας ψαράς πεθαίνει. Για πολλούς μήνες οι Αμερικάνοι αρνούνται την εμπλοκή τους στο συμβάν, αφού η βόμβα τους, η οποία λειτουργούσε με έναν μηχανισμό σχάσης-σύντηξης, δεν θα έπρεπε να αφήνει ραδιενεργά κατάλοιπα. Ο Τζόζεφ Ρότμπλατ ενημερώνεται για το συμβάν και ζητάει από έναν Γιαπωνέζο ραδιοβιολόγο να του φέρει δείγματα από την σκόνη που βρέθηκε στους ψαράδες. Τα μελετάει στο Λονδίνο. Ανακαλύπτει ότι η βόμβα η οποία εξερράγη στην ατόλη Μπικίνι, αποτελούνταν από τρία στάδια: σχάση-σύντηξη-σχάση, μέθοδος, η οποία αφήνει τρομακτικά μεγάλα ποσά ραδιενεργών κατάλοιπων (ως αποτέλεσμα του τελευταίου σταδίου – σχάσης). Ο Ρότμπλατ δημοσιεύει ένα άρθρο, το οποίο προκαλεί διεθνή κατακραυγή. Οι Αμερικάνοι αναγκάζονται να πληρώσουν αποζημιώσεις.
Επισκέφθηκα το μουσείο στο Τόκυο, που έχει αφιερωθεί στους ψαράδες τού “Lucky Dragon”, το οποίο είναι ένα ακόμη σύμβολο του κακού που προξένησαν οι Αμερικάνοι στην Ιαπωνία, όπως στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Ο Ρότμπλατ παρουσιάζεται εκεί ως ήρωας.
Ο BertrandRussell είναι ήρωας
Κατά την διάρκεια των γυρισμάτων ενός τηλεοπτικού προγράμματος για το BBC, στο οποίο εξηγεί στους τηλεθεατές πώς λειτουργεί μια βόμβα υδρογόνου, ο Ρότμπλατ γνωρίζει έναν άλλο από τους καλεσμένους, τον Bertrand Russell, τον θρυλικό Βρετανό φιλόσοφο, μαθηματικό, Νομπελίστα Λογοτεχνίας, μα πάνω από όλα ειρηνιστή. Πολλά βιβλία έχουν γραφεί για τον Ράσσελ, αλλά, για την ιστορία μας, χρειάζεται να ξέρουμε μόνο δύο γεγονότα: ότι συλλήφθηκε για πρώτη φορά το 1916, για δραστηριότητες υπέρ της ειρήνης κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και τη δεύτερη φορά το 1961, εξαιτίας της συμμετοχής του σε διαδήλωση κατά της χρήσης πυρηνικών όπλων.
Το 1955 ο Ράσσελ γράφει ένα μανιφέστο, το οποίο συνυπογράφει και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, πριν τον θάνατό του. Έπειτα, προσκαλεί τον Ρότμπλατ, ως ειδικό στην πυρηνική φυσική, να πάρει μέρος σε μια συνέντευξη τύπου. Πολλοί άλλοι επιστήμονες είχαν αρνηθεί να υποστηρίξουν τον Ράσσελ, φοβούμενοι κυρώσεις από την Βρετανική κυβέρνηση, η οποία, τότε, εκτελούσε ατομικές δοκιμές. Αυτή ήταν η αρχή της φιλίας μεταξύ του φυσικού και του φιλόσοφου.
Το μανιφέστο Ράσσελ-Αϊνστάιν απαιτεί παγκόσμια ειρήνη και πυρηνικό αφοπλισμό. Περιέχει την διάσημη φράση: “Να θυμάστε την ανθρωπινότητά σας και τίποτε άλλο”. Το μανιφέστο, το οποίο υπογράφεται από εννέα Νομπελίστες, τον Ρότμπλατ και άλλον έναν Πολωνό φυσικό, τον Leopold Infeld, οδηγεί στην ίδρυση του κινήματος ειρήνης Pugwash (το οποίο πήρε το όνομά του από το χωριό του Καναδά όπου έγινε η πρώτη συνάντηση). Ακούγεται εξωπραγματικό, αλλά κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου το κίνημα αυτό κατάφερε να οργανώνει συνέδρια στα οποία επιστήμονες, τυπικά αντίπαλων χωρών, μπορούσαν να συνευρίσκονται και να συνομιλούν. Το κίνημα ειρήνης Pugwash δεν ενδιαφέρεται για φήμη, αλλά, αντίθετα, με έναν διακριτικό τρόπο, μέσα από εμπιστευτικές συναντήσεις μεταξύ επιστημόνων και από τις δυο πλευρές του [λεγόμενου] σιδηρού παραπετάσματος, δούλευε για την ειρήνη στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Μπορεί να υποτεθεί, ότι πίσω από πολλές συμφωνίες μεταξύ Η.Π.Α. και Ε.Σ.Σ.Δ, καθώς και συμφωνίες αφοπλισμού, από το 1960 μέχρι και τα χρόνια του Γκορμπατσόφ και του Ρήγκαν, βρίσκεται το [κίνημα ειρήνης] Pugwash.
O Μπέρτραντ Ράσσελ έγραψε για τον Ρότμπλατ: “Αν ποτέ αυτά τα δεινά εξαλειφθούν και η διεθνής διπλωματική πραγματικότητα εξομαλυνθεί, το όνομά του θα πρέπει να συγκαταλέγεται πολύ ψηλά στο βάθρο των ηρώων”.
Η καταστροφή ενός πολύχρονου προπύργιου
Στα αρχεία του Κολλεγίου Τσόρτσιλ, στο Κέιμπριτζ, βρήκα το προσχέδιο μιας ομιλίας, γεμάτης με σβησίματα και διορθώσεις, του Τζόζεφ Ρότμπλατ, το 1996, σε μέλη της Πολωνικής Ακαδημίας Επιστημών της Βαρσοβίας. Σε αυτήν εξηγεί την άποψή του για την ηθική ευθύνη των επιστημόνων. Ακόμη και σήμερα αποτελεί τροφή για σκέψη, για όποιον την διαβάσει – και σίγουρα είναι απόλυτα επίκαιρη. Ορίστε μερικές από τις σκέψεις του:
“Μερικοί ακαδημαϊκοί πίστευαν και ακόμη πιστεύουν σήμερα, ότι ο σκοπός των επιστημών είναι να ανακαλύψουν τους νόμους της φύσης, και αφού οι νόμοι αυτοί δεν εξαρτώνται από τα ανθρώπινα συναισθήματα [πιστεύουν] ότι τα ανθρώπινα συναισθήματα δεν θα έπρεπε να έχουν αντίκτυπο στην επιστημονική έρευνα. Αυτή η ακαδημαϊκή θέση έγινε το θεμέλιο ενός εγωϊστικού φιλντισένιου πύργου, στο οποίο οι ακαδημαϊκοί έχουν κλειδωθεί, εργαζόμενοι αμέριμνοι και αποκομμένοι από κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. […] Αυτός ο φιλντισένιος πύργος, τελικά, καταστράφηκε από το ωστικό κύμα της βόμβας στη Χιροσίμα”.
“Δεν θα πρέπει να κρύβεστε πίσω από σλόγκαν όπως: η επιστήμη είναι ουδέτερη, η επιστήμη δεν έχει καμία σχέση με την πολιτική”.
“Είναι αδύνατο να είσαι ένας σιωπηλός παρατηρητής, ενόσω η κυβερνώσα τάξη συμπεριφέρεται ανέντιμα. Δεν μπορούμε παρά να διαμαρτυρηθούμε ενάντια στην χειραγώγηση και την απόκρυψη των γεγονότων, ιδιαιτέρως όταν πρόκειται για θέματα στα οποία είμαστε οι πλέον ειδικοί”.
Σε αυτή την ομιλία ο Ρότμπλατ υπενθυμίζει πως η άρνηση τήρησης των γενικά αποδεκτών κανόνων έπαιξε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Όσον αφορά το θάρρος να μην είσαι κομφορμιστής, στον φυσικό άρεσε να παραθέτει τη ρήση του μέντορα και φίλου του, Μπέρτραντ Ράσσελ: “Μην φοβάσαι να έχεις εκκεντρικές απόψεις, καθώς κάθε άποψη αποδεκτή τώρα, ήταν κάποτε εκκεντρική”.
Κρίνε τις δυνάμεις σου με μέτρο τις φιλοδοξίες σου
Η διαρκής δραστηριότητα αντάμειψε το κίνημα ειρήνης Pugwash και τον ίδιο τον Τζόζεφ Ρότμπλατ με το Νόμπελ Ειρήνης το 1995. Φάνηκε, τότε, ότι οι δημοσιογράφοι ίσα που γνώριζαν τα επιτεύγματα του Νομπελίστα, αλλά ακόμη και όσοι τα γνώριζαν δεν τα εκτιμούσαν. Ο εξαγριωμένος αρθρογράφος Dawid Warszawski έγραψε στην στήλη του, για την εφημερίδα GazetaWyborcza, ότι ο Ρότμπλατ ήταν κακή επιλογή, αφού το βραβείο Νόμπελ θα έπρεπε να το είχε κερδίσει ο Sergei Kovalev, ένας πρώην Σοβιετικός αντιφρονών, ο οποίος ήταν κατά του πολέμου στο Αφγανιστάν. Ο Warszawski είχε γράψει τότε: “Την σήμερον ημέρα, η ειρήνη δεν απειλείται από πυρηνικές κεφαλές, αλλά από τανκς: Ιρακινά στο Κουβέιτ, Σέρβικα στο Σαράγιεβο, Ρώσικα στο Γκρόζνι […] Δεν τα βλέπουν όλα αυτά στο Όσλο;”.
Ο Ρότμπλατ ζήτησε κατά την τελετή απονομής του βραβείου Νόμπελ να παιχτεί η Ηρωική Πολωνέζα σε λα ύφεση μείζονα opus 53 του συνθέτη Frydryk Chopin. Παρόλο που δεν μίλαγε Πολωνικά, η Sally Milne, η τελευταία βοηθός του Ρότμπλατ, ακόμη μπορεί να ανακαλέσει στίχους από το “Tραγούδι της Φιλαρέτης” του Adam Mickiewicz: “Κρίνε τις δυνάμεις σου, με μέτρο τις φιλοδοξίες σου. Όχι τις φιλοδοξίες σου, με μέτρο τις δυνάμεις σου”. Τους γνωρίζει, διότι το “αφεντικό” της συνήθιζε να τους επαναλαμβάνει συχνά. Μια πτέρυγα στο ιατρικό τμήμα του Νοσοκομείου St Bartholomew’s στο Λονδίνο έλαβε το όνομα του Ρότμπλατ, προς τιμήν του, όπως και μια αίθουσα διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ. Επιπλέον, μια υποτροφία πήρε το όνομα του. Ο Γκορμπατσόφ τον θεωρούσε φίλο του. Στην Οσάκα, ο Γιαπωνέζος συγγραφέας και βουδιστής φιλόσοφος Daisaku Ikeda φύτεψε μια κερασιά στη μνήμη του Ρότμπλατ και της γυναίκας του, Τόλα. Το 1998 ο Ρότμπλατ χρίστηκε ιππότης.
Ο φυσικός παρέμεινε πιστός στον σκοπό της παγκόσμιας ειρήνης μέχρι και το τέλος της ζωής του. Το 2004, μόλις ένα χρόνο πριν τον θάνατό του, συμμετείχε σε μια διαδήλωση κατά του πολέμου στο Ιράκ, στην πλατεία Τραφάλγκαρ στο Λονδίνο. Οι Βρετανικές εφημερίδες έγραψαν ότι ο 96χρονος Σερ Τζόζεφ ήταν ο γηραιότερος διαδηλωτής στη συγκέντρωση.
Μεταφράστηκε από τα Πολωνικά στα Αγγλικά από την ZosiaKrasodomska–Jones
Δημοσιεύτηκε στις 01.09.2020
https://przekroj.pl/en/science/the-non-neutral-scientist-of-neutrons-marek-gorlikowski
Μετάφραση από τα Αγγλικά Γιώργος Ντάφλος
Υποσημειώσεις
