ΒΙΚΤΟΡ ΣΕΡΖ
ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΑ 1936-47
εκδ. ΚΨΜ
Μετάφραση: Μαριάννα Τζιαντζή
[Το βράδυ της 17ης Νοεμβρίου 1947, ο Σερζ άφησε ένα ποίημα στο σπίτι του γιου του Βλάντι και μετά συναντήθηκε για λίγο με τον [παλιό ηγέτη του POUM και εξόριστο στο Μεξικό Χουλιάν] Γκόρκιν στο δρόμο του προς το σπίτι. Αφού χώρισαν, ο Σερζ, που υπέφερε από πόνους στο στήθος, κάλεσε ένα ταξί, μπήκε στο πίσω κάθισμα και πέθανε πριν προλάβει να πει στον οδηγό τον προορισμό του. Σε ηλικία 56 ετών, είχε καταφέρει να ξεφύγει από τη σφαίρα του δολοφόνου. Όταν ο Γκόρκιν και ο Βλάντι βρήκαν το σώμα του στο αστυνομικό τμήμα την επόμενη μέρα, ένας επίδεσμος είχε τοποθετηθεί συμβολικά στο στόμα του, αν και σύμφωνα με τον Γκόρκιν, μπορούσε κανείς ακόμα να δει το «αποτύπωμα μιας πικρής ειρωνείας, μιας έκφρασης διαμαρτυρίας» στο πρόσωπό του. Χωρίς εθνικότητα στα χαρτιά του, οι Μεξικανοί αξιωματούχοι δεν μπορούσαν νόμιμα να τον θάψουν και έτσι τον κατέταξαν ως «Ισπανό Ρεπουμπλικανό». Αυτός ο Ρωσο-βελγο-γάλλος συγγραφέας ενταφιάστηκε στο Μεξικό στο γαλλικό κοιμητήριο με την ισπανική εθνικότητα.
Ο Σερζ αψήφησε την εξουσία ακόμα και στο θάνατο.]
του Σάββα Στρούμπου
Πρόσφατα εκδόθηκαν από τις εκδόσεις ΚΨΜ τα Σημειωματάρια της περιόδου 1936-47 του μεγάλου Ρωσο-Βελγο-Γάλλου επαναστάτη κομμουνιστή, διεθνιστή, διανοούμενου Βικτόρ Σερζ. Προτού προχωρήσουμε στο περιεχόμενο του σημαντικού βιβλίου, θα θέλαμε να χαιρετήσουμε την κίνηση των εκδόσεων ΚΨΜ να επιστρέψουν, ελπίζουμε όχι πρόσκαιρα, στην έκδοση πολιτικού βιβλίου στην εποχή που διανύουμε. Οι λόγοι δεν είναι μόνο άμεσα πολιτικοί, αλλά βαθύτατα πολιτιστικοί και, από την άποψη αυτή, χειραφετητικοί. Γράφαμε πρόσφατα:
“(…) Η ταξική πάλη αναπτύσσεται και στο αισθητικό, ιδεολογικό και πνευματικό επίπεδο, αφού οι συνειδήσεις και τα συναισθήματα των καταπιεσμένων, ο ίδιος ο τρόπος ζωής τους, η ηθική τους, οι αξίες και τα ιδανικά τους, αποτελούν πολύ πρόσφορο έδαφος παρέμβασης των μηχανισμών της κυρίαρχης ιδεολογίας, με σκοπό τη διαμόρφωση ενός υποτακτικού και πειθαρχημένου ανθρωπολογικού τύπου. Δεν πρέπει απλώς να αντισταθούμε απέναντι σε αυτή τη διαδικασία. Οφείλουμε να την ανατρέψουμε καθολικά, προτάσσοντας το όραμα της πανανθρώπινης χειραφέτησης, κι εδώ ο ρόλος της τέχνης είναι ιδιαίτερα σημαντικός.(…)”.1Σάββας Στρούμπος: Ποίηση – Ενέργεια, Ποίηση λειτουργία του Πνεύματος, Ποίηση – Ζωή. https://neaprooptiki.gr/poiisi-energeia-poiisi-leitourgia-tou-pnevmatos-poiisi-zoi/
Έτσι λοιπόν, η έκδοση ενός βιβλίου που πάει “κόντρα στο ρεύμα”, συμβάλλει με τον δικό της τρόπο στην πνευματική και ψυχική ενεργοποίηση των αναγνωστών, ανοίγοντας τη δυνατότητα να ξεπροβάλλει ένα άλλο κοίταγμα προς τον σημερινό κόσμο και την ανθρώπινη κατάσταση, απελευθερωτικό, εξεγερσιακό και συνάμα, βαθύτατα εκπολιτιστικό.
Ο Βικτόρ Σερζ είναι εδώ και δεκαετίες γνωστός στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά τόσο πολιτικά του κείμενα όσο και μυθιστορήματά του. Ο πολυδαίδαλος και περιπετειώδης βίος του παραμένει πηγή έμπνευσης για πολλούς κοινωνικούς αγωνιστές, ακτιβιστές και διανοούμενους των νεότερων γενιών.2Παραπέμπουμε επίσης στο βιβλίο του Βικτόρ Σερζ Από τον Λένιν στον Στάλιν, εκδ. Θύραθεν, που παρουσιάσαμε στη Νέα Προοπτική: https://neaprooptiki.gr/vivlio-tou-viktor-serz-apo-ton-lenin-ston-stalin
Ο Σερζ γεννήθηκε το 1890 στις Βρυξέλλες από εξόριστους Ρώσους γονείς, ανέπτυξε αναρχική δράση στη Γαλλία, όπου και φυλακίστηκε. Με τους σεισμούς που προκαλεί η Ρώσικη επανάσταση, αποφάσισε να μεταβεί στη γενέτειρα των γονιών του. Κατάφερε να φτάσει στη Ρωσία τον Ιανουάριο του 1919. Εντάχθηκε στις γραμμές των Μπολσεβίκων και, τον Μάρτιο του 1919, χάρη στη γλωσσομάθειά του, άρχισε να εργάζεται στο τμήμα ξενόγλωσσων εκδόσεων της Τρίτης Διεθνούς. Με τον θάνατο του Λένιν, την απομόνωση της επανάστασης και την άνοδο της σταλινικής γραφειοκρατίας, εντάσσεται στην Αριστερή Αντιπολίτευση, όπου συμπορεύεται με τον Λέον Τρότσκι και τις ιδέες του.
Ο Σερζ συνελήφθη και φυλακίστηκε τον Μάρτιο του 1933. Κρατήθηκε και ανακρίθηκε στις φυλακές Λιουμπιάνκα στη Μόσχα, όπου πέρασε 85 ημέρες στην απομόνωση. Το 1936, ύστερα από πιέσεις προσωπικοτήτων των γραμμάτων από το εξωτερικό, όπως οι Ζωρζ Ντιαμέλ, Σαρλ Βιλντράκ, Μπόρις Σουβαρίν, Αντρέ Ζιντ και Ρομαίν Ρολάν, απελευθερώθηκε και επέστρεψε στην Ευρώπη. Κινδυνεύοντας να συλληφθεί από τη φασιστική κυβέρνηση του Βισύ στη Γαλλία, διέφυγε προς τη Μασσαλία και από εκεί στο Μεξικό, όπου θα μείνει ως τον θάνατό του το 1947.
Τα Σημειωματάρια του Σερζ αποτελούνται από ανεπεξέργαστο υλικό του συγγραφέα όπου καταγράφονται σκέψεις, συναισθήματα, πολιτικές εκτιμήσεις, ζητήματα της επικαιρότητας, αναμνήσεις από φίλους και συντρόφους που φεύγουν από τη ζωή, στοχασμοί πάνω στην τέχνη, εντυπώσεις από τοπία του Μεξικού κ.ά. Κάποιες από αυτές τις σημειώσεις ο Σερζ τις χρησιμοποίησε σε βιβλία του, κάποιες άλλες προορίζονταν να χρησιμοποιηθούν σε επόμενα βιβλία, κάποιες έχουν έναν πιο προσωπικό χαρακτήρα. Φωτίζουν την τελευταία περίοδο της ζωής του, από τη στιγμή που μεταβαίνει στο Μεξικό, ως τον θάνατό του. Στις σελίδες των Σημειωματαρίων του βλέπουμε τον άνθρωπο και τον επαναστάτη, τον αιρετικό διανοούμενο και τον αγωνιώδη λογοτέχνη, τον περίεργο επισκέπτη διάφορων περιοχών του Μεξικού και ένα βαθιά συναισθηματικό άτομο που ζει ανάμεσα σε ζωντανούς και νεκρούς, ανάμεσα στα τοπία της μνήμης, της οποίας παλεύει να διατηρήσει άσβεστη τη φλόγα, και σε ένα παρόν γεμάτο κινδύνους, ματαιώσεις και δυσκολίες. Το αίσθημα της απελπισίας δεν λείπει από τις σελίδες του. Η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία, ο εκφυλισμός της επανάστασης για την οποία πάλεψε, το κυνήγι των επαναστατών στη Σοβιετική Ρωσία, που από το 1936 θα μετατραπεί σε σφαγή, και τα ίδια τα προσωπικά προβλήματα, η ασθένεια της καρδιάς και οι δυσκολίες επιβίωσης, ρίχνουν πάνω του το βαρύ τους φορτίο. Παρ’ όλα αυτά, δεν του λείπει το τολμηρά αισιόδοξο κοίταγμα προς το μέλλον. Γράφει χαρακτηριστικά:
“(…) Λέω ότι ηττηθήκαμε μόνο με την έννοια των μαχητών μιας μεγάλης στρατιάς που έχει τον χρόνο με το μέρος της· ότι δεν πρέπει να νιώθουμε ηττημένοι, αλλά να διατηρήσουμε τη νίκη στην ψυχή μας, ότι στα χέρια μας κρατάμε ένα μη προβλέψιμο μέλλον και ότι έχουμε αποδείξει την ικανότητά μας να αντιμετωπίζουμε τα πάντα και να πετυχαίνουμε τα πάντα.3Βικτόρ Σερζ, ό.π., σελ. 88 (…)”
και παρακάτω:
“(…) Δεν φοβόμαστε να εγκαταλείψουμε την υποχρεωτική αισιοδοξία, επειδή η αφετηρία μας είναι η πίστη στο μέλλον η οποία, ακόμα και στις πιο μαύρες στιγμές, καταλύει όλα τα δεσμά της απαισιοδοξίας (…)4ό.π. σελ. 296.”.
Οι γραμμές αυτές δεν μπορούν παρά να αποτελούν μια εξαιρετικά ζωντανή πηγή έμπνευσης για ανθρώπους που η καρδιά τους χτυπάει στον ρυθμό της απελευθέρωσης κάθε καταπιεσμένου πλάσματος όπου γης, παρά τις ήττες, τις ματαιώσεις, τις προδοσίες ή τις απογοητεύσεις. Ο Σερζ ανήκει στους ηττημένους μιας ολόκληρης γενιάς που επιχείρησε με τη ζωή και τον αγώνα της να αλλάξει τον κόσμο, ανήκει στους απελπισμένους και λίγους εναπομείναντες αυτής της γενιάς, οι οποίοι, επιβιώνοντας από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις Δίκες τη Μόσχας, το κυνήγι αστών, σταλινικών και φασιστών στην Ευρώπη και τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, προσπαθούν να διατηρήσουν τη φλόγα της επανάστασης αναμμένη, σε πείσμα των σκοτεινών καιρών που τους έλαχε να ζουν. Ο Σερζ παραμένει επαναστάτης κομμουνιστής χωρίς να φοβάται την κριτική και την αυτοκριτική, όσο επώδυνη κι αν είναι, αποτολμώντας ένα ριζικό ξανακοίταγμα των πεπραγμένων των δικών του και των συντρόφων του, πληρώνοντας το κόστος των επιλογών του με βαθιά απομόνωση και απίστευτες στερήσεις. Όπως λέει ο ίδιος:
“(…) προς το παρόν είμαι εντελώς απομονωμένος, υλικά ηττημένος, χωρίς χρήματα, χωρίς δημόσιο βήμα, χωρίς κόμμα, χωρίς στήριξη.”5ό.π., σελ. 230-31.
Και αλλού: “(…) Να γράφεις μόνο για το συρτάρι του γραφείου σου, όταν έχεις περάσει την ηλικία των πενήντα, όταν αντικρίζεις ένα αβέβαιο μέλλον, για να μην αναφέρω το ενδεχόμενο οι τυραννίες να διαρκέσουν περισσότερο από ό,τι μου απομένει να ζήσω, ποιο μπορεί να είναι το αποτέλεσμα; 6ό.π., σελ. 434.(…)”.
Την ίδια στιγμή, αυτός ο απελπισμένα αισιόδοξος επαναστάτης βρίσκει τη δύναμη να αναζητά τους νέους δρόμους που θα διανύσει η Ιστορία, βαδίζοντας μέσα στους νεκρούς του, που δεν θέλει να ξεχάσει, που αρνείται να αφήσει πίσω του στα τοπία της λήθης, αλλά και αντικρίζοντας τις επερχόμενες γενιές αγωνιστών και αγωνιστριών, που με τη δική τους ζωή, με το αίμα και τη φαντασία τους, με την αγωνία και τη δημιουργικότητά τους, θα βάλουν τα δικά τους θεμέλια προς την ανθρώπινη απελευθέρωση, παρόλο που γνωρίζει εκ των προτέρων πως τίποτα δεν θα είναι εύκολο, πως το λυκόφως του καπιταλισμού δεν θα είναι μια απλή στιγμή που θα περάσει ανώδυνα χωρίς να αφήσει τα χνάρια της στην Ιστορία:
“(…) τραβάμε ολοταχώς μπροστά, προς το καινούργιο, μέσα από συμφορές προς απρόβλεπτες γεννήσεις ή προς ένα παρατεταμένο λυκόφως που μερικές φορές θα μοιάζει με αναγέννηση… Και πόσοι θάνατοι πίσω μου στο μάκρος αυτών των δρόμων! Τρεις ή τέσσερις γενιές συντρόφων… (…)”7ό.π., σελ. 240.
Ιδιαίτερη εντύπωση μας έκανε η παρακάτω φράση του Σερζ γραμμένη στις 17 Ιουνίου 1941:
“Δεν θα τρελαθώ, η μοίρα μου είναι να παραμείνω αμετάκλητα διαυγής και θα ήμουν ανυπόφορα τέτοιος αν δεν εξακολουθούσα να διατηρώ μια σχεδόν παιδιάστικη τραγική αίσθηση της ζωής. Έχω βαδίσει κατά μήκος του ορίου της τρέλας, ώστε να πειστώ ότι είναι αδύνατο για μένα να το διαβώ (…)”8ό.π., σελ. 102.
Από πού πηγάζει αυτή η δύναμη να βαδίζει κανείς στο όριο της τρέλας, διαθέτοντας πλήρη επίγνωση της τραγωδίας της Ιστορίας, αλλά και διατηρώντας άσβεστη την επαναστατική προσδοκία που ελλοχεύει στις πιο απρόσμενες στιγμές, στα μύχια του ιστορικού χρόνου; Αυτή η παιδιάστικη τραγικότητα ίσως αποτελεί το ψυχικό υλικό από το οποίο φτιάχνονται οι επαναστάτες. Ίσως αυτή η αίσθηση της παιδιάστικης τραγικότητας δημιουργεί το πνευματικό υπέδαφος της αντοχής, της πίστης, της αφιέρωσης, του αγώνα, αλλά και του παιχνιδιού και της ερωτικής σχέσης με τη ζωή και τους ανθρώπους που χαρακτηρίζει έναν επαναστατημένο άνθρωπο.
Τελειώνοντας, μαζί με τα εύσημα για τη μεστή μετάφραση της Μαριάννας Τζιαντζή, θα θέλαμε να επισημάνουμε ένα σχόλιο της μεταφράστριας, ήδη από την πρώτη σελίδα του προλόγου της, το οποίο θεωρούμε ότι αμαυρώνει τη ζωή και την πορεία του Σερζ. Πιστεύουμε επίσης ότι πλέον θα πρέπει να απαλλαγούμε από αυτούς τους χαρακτηρισμούς που τελικά είχαν ως αποτέλεσμα να βάψουν με αίμα πολλές σελίδες του κομμουνιστικού κινήματος και ως τις μέρες μας να σπέρνουν σύγχυση και αποπροσανατολισμό:
“Ωστόσο, θα ήταν λάθος να χαρακτηρίσουμε τον Σερζ τυπικό αντικομμουνιστή, παρόλο που πολλές από τις γραπτές πηγές τις οποίες επικαλείται έχουν σαφώς αντικομμουνιστικό πρόσημο και προέλευση”9ό.π., σελ. 9, ενώ στις αμέσως παραπάνω γραμμές αναφέρεται στο ότι τον Σερζ φαίνεται να μην τον αγγίζει ούτε η αντιφασιστική νίκη, ούτε το έγκλημα της ρίψης της ατομικής βόμβας, όπως και το ότι ο ίδιος θεωρούσε τον Στάλιν ισοδύναμη απειλή με τον Χίτλερ.
“Λάθος να χαρακτηρίσουμε τον Σερζ τυπικό αντικομμουνιστή”! Τι έκφραση κι αυτή για έναν μαχητή του κομμουνισμού του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, έναν αναρχικό αγωνιστή και αναρχοσυνδικαλιστή, που εμπνεύστηκε από την Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση κι έγινε Μπολσεβίκος και στέλεχος της Τρίτης Κομμουνιστικής Διεθνούς, που πήρε μέρος στον αγώνα της Αριστερής Αντιπολίτευσης για να αποκρουστεί ο εκφυλισμός της επανάστασης και η επικράτηση του γραφειοκρατικού σταλινικού τρόμου. Το να είναι κανείς σφοδρός επικριτής του σταλινισμού δεν τον καθιστά αντικομμουνιστή.
Η ευθύνη για την άνοδο των ναζί στην εξουσία, σε μεγάλο βαθμό βαραίνει τη σταλινική ηγεσία των γραφειοκρατών κι αυτό είναι που ο Σερζ δεν μπορεί να αφαιρέσει από την κρίση του στα γεγονότα. Ο Στάλιν, που δικαίως χαρακτηρίστηκε από τον Τρότσκι “νεκροθάφτης της επανάστασης” ήδη από το 1927, ευθύνεται με τις πολιτικές του αποφάσεις και ίντριγκες για την σφαγή της Κινέζικης επανάστασης του 1927, για την ήττα της Ισπανικής επανάστασης του 1936-39, για την τακτική του σοσιαλφασισμού των Γερμανών κομμουνιστών και της Κομιντέρν που άνοιξε το δρόμο για την επικράτηση του Χίτλερ, όπως και για την έλλειψη προετοιμασίας της ΕΣΣΔ κατά την πρώτη περίοδο του πολέμου, τη στιγμή που όλοι οι σημαντικοί στρατηγοί και αξιωματικοί του Κόκκινου Στρατού, αυτοί που νίκησαν τις 15 ιμπεριαλιστικές στρατιές και τη Λευκή αντεπανάσταση, που προειδοποιούσαν για την επικείμενη ναζιστική εισβολή, είτε είχαν εκτελεστεί (βλ. Τουχατσέφσκι), είτε σαπίζανε στα γκουλάγκ.
Η αυτονόητη στήριξή μας στον μαχόμενο λαό της ΕΣΣΔ –κι αυτή ήταν η θέση της Αριστερής Αντιπολίτευσης, του Τρότσκι και του Σερζ– που με υπεράνθρωπες θυσίες αντιστάθηκε, πολέμησε και συνέτριψε το ναζιστικό τέρας, δεν συνεπάγεται με κανέναν τρόπο ανοχή στις σταλινικές θηριωδίες που κατέστρεψαν γενιές επαναστατών, διαστρεβλώνοντας και δυσφημώντας τις ιδέες τού μαρξισμού και του κομμουνισμού. Πλέον πρέπει να το πούμε απερίφραστα: Οι πραγματικοί κομμουνιστές της εποχής μάλλον υπήρξαν όσοι διαγράφονταν από τα ΚΚ, όσοι βασανίζονταν, φυλακίζονταν ή και εκτελούνταν για να αποκηρύξουν τις ιδέες τους και να παραδεχτούν ανύπαρκτες συνωμοσίες εναντίον της ΕΣΣΔ, στη δημιουργία της οποίας είχαν αφιερώσει τη ζωή τους.
Υποσημειώσεις
