Η Ρόζα Λούξεμπουργκ και η Διαρκής Επανάσταση

του Σάββα Μιχαήλ-Μάτσα

Στις 28 και 29 Μαΐου 2021, διεξήχθη ένα Υβριδικό Διεθνές Συμπόσιο με θέμα “Αντιϊμπεριαλιστική Ρόζα - H επικαιρότητα της Θεωρίας της Ρόζας Λούξεμπουργκ για τον Ιμπεριαλισμό”. To συνέδριο διοργανώθηκε από τον Οίκο Πλεχάνοφ, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ρωσίας (Αγία Πετρούπολη - Λένινγκραντ), το Ινστιτούτο Μεταποικιακών και Διαπολιτισμικών Μελετών (INPUTS, Πανεπιστήμιο της Βρέμης και το Τμήμα Μόσχας του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ (Βερολίνο). Παρακάτω δημοσιεύουμε την εισήγηση του σ. Σάββα Μιχαήλ στο συνέδριο.

Η κληρονομιά της Ρόζα Λούξεμπουργκ είναι σήμερα περισσότερο από ποτέ επίκαιρη σε έναν κόσμο που συγκλονίζεται και σύρεται από τις εσωτερικές αντιφάσεις του παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου σε μια παγκόσμια συστημική κατάρρευση.

Η διαδικασία κατάρρευσης, κατ’ αρχάς, εκδηλώθηκε με την παγκόσμια καπιταλιστική κρίση μετά την Lehman Brothers το 2008, κι η οποία εξακολουθεί να παραμένει άλυτη πάνω από μια δεκαετία τώρα, σπέρνοντας μαζική ανεργία, κοινωνική καταστροφή, εξεγέρσεις και μια κλιμακούμενη ιμπεριαλιστική στροφή σε πολέμους Στη συνέχεια, επήλθε το γιγαντιαίο ποιοτικό άλμα σε ένα νέο επίπεδο κρίσης, πολύ πιο καταστροφικό: το παγκόσμιο σοκ της πανδημίας του Covid-19 με τις συνεχιζόμενες ολέθριες συνέπειές της παγκοσμίως.

Η απειλή για μια “καθολική ερείπωση”, στην οποία οδηγεί ο καπιταλισμός, και για την οποία είχε μιλήσει και προειδοποιήσει η Ρόζα Λούξεμπουργκ, αναδύεται ξανά, τώρα, όχι μόνο με τους πολέμους, τον μιλιταρισμό την κοινωνική αποσάρθρωση, αλλά και με τη μαζική καταστροφή των οικοσυστημάτων και την κλιματική αλλαγή από το καπιταλιστικό κερδοσκοπικό σύστημα. Εκδηλώνεται έτσι με τον πιο δραματικό τρόπο, ότι ο καπιταλισμός έγινε ασύμβατος με την ίδια την ενεργό διαδικασία της ζωής.

Παγκόσμια συστημική κατάρρευση δεν σημαίνει αυτόματη κατάρρευση του καπιταλισμού. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ κακώς κατηγορήθηκε στο παρελθόν ότι υποστηρίζει τάχα έναν “οικονομικό ντετερμινισμό”, όπου οι αντικειμενικές αντιφάσεις που ενυπάρχουν στο κεφάλαιο θα οδηγήσουν αναπόφευκτα, χωρίς την ζωντανή ταξική πάλη ζωντανών κοινωνικών δυνάμεων και χωρίς τον αγώνα ενός συνειδητού υποκειμενικού φορέα, στην αυτόματη κατάρρευση του συστήματος. Σημαντικές συνεισφορές μαρξιστών θεωρητικών και μελετητών, ιδιαίτερα η ιστορική συζήτηση μεταξύ του Michael Löwy ¹Michael Löwy, La signification méthodologique du mot d’ordre“socailime ou barbarie”, 1971 τώρα στο RosaLuxemburgL’étincelleincéndiaire , Les Temps des Cérises2018, σελ.13-30 και του Norman Geras ²Norman Geras, TheLegacyofRosaLuxemburg, Verso 1983, passim για το περίφημο σύνθημα Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα, απέδειξαν ότι είναι ψευδής αυτός ο επίμονα επανερχόμενος ισχυρισμός.

Η Ρόζα πολέμησε αποφασιστικά κι ασυμβίβαστα, στο εσωτερικό της γερμανικής και διεθνούς σοσιαλδημοκρατίας ενάντια στην κυρίαρχη γραμμική αντίληψη της Ιστορίας, αρχίζοντας με την μάχη της ενάντια στον “εξελικτικό σοσιαλισμό” του ρεβιζιονισμού του Edward Bernstein, και συγκρουόμενη πάμπολλες φορές με τον οικονομικό ντετερμινισμό που διαπνέει τον λεγόμενο “ορθόδοξο μαρξισμό” της Δεύτερης Διεθνούς. Η συστηματική της δουλειά ως αδογμάτιστης μαρξίστριας πάνω στην κριτική της πολιτικής οικονομίας, παρ’ όλες τις αδυναμίες και τα σφάλματα -προπαντός στο μείζον έργο της Συσσώρευση του Κεφαλαίου του 1913– ποτέ δεν ξέπεσε στον οικονομισμό. Σε κάθε βήμα, πριν και μετά το κρίσιμο κατώφλι του Μεγάλου Πολέμου, τόνιζε τον αποφασιστικό ρόλο της πάλης των τάξεων και της ταξικής συνείδησης, της επαναστατικής βούλησης και της προλεταριακής επαναστατικής πράξης ενάντια στην γραφειοκρατική αδράνεια στο γερμανικό SPD, την αντίληψη του βαθμιαίου, τον ρεφορμισμό και την τυφλή πίστη στην κοινωνική πρόοδο.

Η ουσιαστική διαφορά μεταξύ της διαλεκτικής αντίληψης της Λούξεμπουργκ για την καπιταλιστική κατάρρευση και μιας μοιρολατρικής άποψης για αυτόματη κατάρρευση του καπιταλισμού φαίνεται καθαρά στην προσέγγισή της στην διαρκή επανάσταση, ιδιαίτερα όπως αυτή αναδύθηκε στις έντονες συζητήσεις και τις ιδεολογικές συγκρούσεις για τη στρατηγική του εργατικού κινήματος μεταξύ των διαφορετικών φραξιών μέσα στο Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα και διεθνώς. Ως γνωστόν η σύγχρονη αντίληψη περί διαρκούς επανάστασης για πρώτη φορά τέθηκε και απέκτησε θεωρητική έκφραση από τον Τρότσκι, κατά τη διάρκεια και μετά τη Ρωσική Επανάσταση του 1905, την “γενική δοκιμή” της Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης του 1917.

Διαρκής Επανάσταση και Αστική Νεωτερικότητα Απαραίτητη είναι εδώ μια διευκρίνηση. Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης συνήθως συνδέεται αλλά και περιορίζεται στις διαμάχες για τη διασύνδεση δημοκρατικών και σοσιαλιστικών καθηκόντων στις επαναστατικές διαδικασίες στις περιφερειακές καπιταλιστικές χώρες. Αυτή είναι κι η πιο συνηθισμένη προσέγγιση που συναντάται, με επίκεντρο την εμπειρία της Ρωσικής Επανάστασης του 1905 και του 1917. Συνδέεται μάλιστα, όχι μόνο ούτε κυρίως με τις διαφορές μεταξύ των Ρώσων μαρξιστών πριν από το 1917, αλλά πρωταρχικά με τον αγώνα του Τρότσκι και της Αριστερής Αντιπολίτευσης από το 1924 και μετά για την προοπτική της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης ενάντια στο δόγμα του “σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα” που πρόβαλαν ο Μπουχάριν και ο Στάλιν.

Η έννοια της Διαρκούς Επανάστασης, στην πραγματικότητα, απλώνεται σε ένα πολύ ευρύτερο πεδίο που δεν περιορίζεται στην περιφέρεια του καπιταλισμού, κι έχει ένα πολύ μεγαλύτερο μεθοδολογικό βάθος, μια εκτενέστερη διαδρομή, σε συνεχή αλλαγή και εξέλιξη, στη διάρκεια όλης της αστικής νεωτερικότητας, από την εποχή της επαναστατικής ανόδου της αστικής τάξης μέχρι την ιστορική της παρακμή. Απλώνεται από την πρώιμη πολεμική κραυγή Revolution en permanence (Επανάσταση σε Διάρκεια) των ριζοσπαστών Ιακωβίνων και του Saint-Just στη Γαλλική Επανάσταση, προχωρεί στην Ευρωπαϊκή Επανάσταση του 1848 και τη διατύπωση της προοπτικής της Διαρκούς Επανάστασης στην περίφημη Ομιλία της Κεντρικής Επιτροπής προς την Ένωση Κομμουνιστών του 1850 που έγραψε ο Καρλ Μαρξ, για να αναδιατυπωθεί και να αναπτυχθεί παραπέρα, στην ιμπεριαλιστική εποχή από τον Τρότσκι. Αποκτά την ωριμότητά της ακριβώς στο “υψηλότερο στάδιο του καπιταλισμού”, για να χρησιμοποιήσουμε τον χαρακτηρισμό του Λένιν για την εποχή του ιμπεριαλισμού, της καπιταλιστικής παρακμής.

Η έννοια της Διαρκούς Επανάστασης δεν είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα. Εκφράζει την κεντρική αντίφαση, που τονίζει ο Μαρξ στα Grundrisse: τη διαρκή και κλιμακούμενη σύγκρουση μεταξύ της τάσης του κεφαλαίου προς την καθολικότητα και των δικών του εσωτερικών ορίων, σύγκρουση που παράγει επαναλαμβανόμενες κρίσεις, ολοένα πιο καταστροφικές, κατακλυσμούς – και επαναστάσεις: “Η καθολικότητα, προς την οποία [το κεφάλαιο] δεν μπορεί παρά να τείνει να φτάσει, συναντά εμπόδια στην ίδια του την φύση, τα οποία θα επιτρέψουν, σε ένα ορισμένο στάδιο της ανάπτυξής του, να αναγνωριστεί ότι είναι το ίδιο [το κεφάλαιο] το μεγαλύτερο εμπόδιο σε αυτήν την τάση [καθολικότητας], και ως εκ τούτου θα οδηγηθεί στην κατάργησή του ³K. Marx, Grundrisse, Notebook IV, Pelican 1973, p. 410 .

Ο διαρκής χαρακτήρας της επανάστασης απορρέει από το ανολοκλήρωτο της ιστορικής διαδικασίας,στο βαθμό που τα εσωτερικά όρια του κεφαλαίου και του ίδιου του καπιταλισμού δεν καταργούνται με την παγκόσμια μετάβαση στο Σοσιαλισμό.

Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης είναι η συνειδητή έκφραση αυτής της ασυνείδητης, ανολοκλήρωτης ακόμα, παγκόσμιας ιστορικής διαδικασίας, σε ανισόμερη και συνδυασμένη ανάπτυξη – η αυτο-αντανάκλαση της ίδιας της εποχής.

Η Ρόζα το 1905

Από αυτήν την καθολική ιστορική υλιστική σκοπιά και μελετώντας τις ιδιαιτερότητες, τον ειδικό χαρακτήρα, τη δυναμική των ταξικών κοινωνικών σχέσεων στη Ρωσία, η Ρόζα Λούξεμπουργκ προσέγγισε την Επανάσταση του 1905 και πλησίασε τις “ετερόδοξες” απόψεις του Τρότσκι.

Τόσο ο Τρότσκι όσο και η Λούξεμπουργκ αντιλαμβάνονταν ότι η επαναστατική αναταραχή του 1905 στη Ρωσία αποτελεί ένα κυριολεκτικά κοσμοϊστορικό Συμβάν, με τεράστιες επιπτώσεις σε διεθνή κλίμακα, στην αστική κοινωνία και στο διεθνές εργατικό κίνημα.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ περιέγραψε την τελευταία εβδομάδα του Γενάρη του 1905 ως “κοσμοϊστορική στην ιστορία του διεθνούς προλεταριάτου και του αγώνα του για χειραφέτηση⁴R. Luxemburg, After the First Act, in Witnesses to Permanent Revolution: The Documentary Record eds. Richard day and Daniel Gaido, Brill 2009, p. 367.

Η Ρόζα ήταν η πρώτη Μαρξίστρια στις σοσιαλιστικές οργανώσεις της Δύσης και στον ευρωπαϊκό Τύπο που αναφέρθηκε στα γεγονότα στη Ρωσία χρησιμοποιώντας όρους παρόμοιους με αυτούς του Τρότσκι και μιλώντας για “μια επαναστατική κατάσταση σε διάρκεια”. Στο ιστορικά σημαντικό άρθρο της Μετά την Πρώτη Πράξη, στις 4 Φεβρουαρίου 1905, έγραφε ότι, μετά από μια μακρά περίοδο στασιμότητας του εργατικού κινήματος στον κοινοβουλευτισμό της Δυτικής Ευρώπης, “μόλις τώρα αρχίζει το πραγματικό καθήκον της Σοσιαλδημοκρατίας για τη διατήρηση της επαναστατικής κατάστασης σε διάρκειa⁵ό.π. σελ 370.

Ήδη στο πρώτο της άρθρο στις 28 Ιανουαρίου 1905, Η Eπανάσταση στη Ρωσία, η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε αναγνωρίσει μια κρίσιμη τομή στην παγκόσμια ιστορία: “Ο καπιταλιστικός κόσμος και η διεθνής ταξική πάλη φαίνεται επιτέλους να ξεφεύγουν από τη στασιμότητά τους, από τη μακρά φάση του κοινοβουλευτικού ανταρτοπόλεμου και να είναι έτοιμοι να εισέλθουν και πάλι σε μια περίοδο στοιχειακών αγώνων[…] Η αφετηρία του νέου επαναστατικού κύματος έχει μετατοπιστεί από τη Δύση στην Ανατολή. Τώρα δύο βίαιοι κοινωνικοί αγώνες, δύο προλεταριακές μαζικές εξεγέρσεις, έχουν ξεσπάσει σχεδόν ταυτόχρονα στη Γερμανία και στη Ρωσία. Έφεραν για άλλη μια φορά ξαφνικά στην επιφάνεια της σύγχρονης κοινωνίας τις πρωτογενείς επαναστατικές δυνάμεις που δρουν στη βάση της…⁶Witnesses… ό.π., σελ. 356-357.

Αναδεικνύοντας το διττό φαινόμενο της έκρηξης της Ρωσικής επανάστασης και της προλεταριακής εξέγερσης στην περιοχή της Ρουρ στη Γερμανία, η Ρόζα Λούξεμπουργκ δεν δείχνει μόνο τη χρονική τους σύμπτωση, αλλά, πρώτα απ’ όλα, τον διεθνή χαρακτήρα του νέου κύματος επαναστατικών αγώνων στις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς και τη στρατηγική εσωτερική σύνδεση μεταξύ της επανάστασης στη Ρωσία και στη Γερμανία, την αρχή της στην περιφέρεια, στην Ανατολή, και την ανισόμερη αλλά συνδυασμένη σχέση ανάπτυξής της με τους επαναστατικούς αγώνες στο κέντρο, στη Γερμανία και τη Δυτική Ευρώπη.

Από αυτήν τη διεθνή προοπτική, μελετώντας προσεκτικά την ανισόμερη ανάπτυξη και την ιδιαιτερότητα των ταξικών σχέσεων στην Τσαρική Ρωσία, η Λούξεμπουργκ αντιλαμβάνεται τη Ρωσική Επανάσταση του 1905 όχι ως μια καθυστερημένη επανάληψη των Ευρωπαϊκών αστικών επαναστάσεων του 19ου και 18ου αιώνα, αλλά ως “την αρχή μιας σειράς προλεταριακών επαναστάσεων στην Ευρώπη”, όχι ως τον απόηχο του παρελθόντος σε μια προ-νεωτερική περιφερειακή κοινωνία, αλλά, αντίθετα, ως το πιο μοντέρνο γεγονός που συγκλόνισε ολόκληρο τον καπιταλιστικό κόσμο: “[Σήμερα] βρίσκεται μπροστά μας”, έγραφε, “μια χώρα που συγκλονίζεται και σείεται πλήρως από την πιο μοντέρνα καταιγίδα που εκτοξεύει τη λάμψη μιας πανίσχυρης πυρκαγιάς σε ολόκληρο τον αστικό κόσμo⁷Witnesses… ό.π., σελ. 369.

Αυτή η “πιο μοντέρνα από όλες τις θύελλες” είχε αποκαλύψει την εξάντληση του ιστορικού ρόλου της αστικής τάξης στους Νεότερους Χρόνους, κάτι που είχε ήδη ανιχνευθεί από τον Μαρξ στον απολογισμό της Επανάστασης του 1848 στην Ομιλία του 1850 και επιπλέον είχε προβλεφθεί συγκεκριμένα με ιστορικούς υλιστικούς όρους στο Das Kapital⁸Βλ. π.χ. Κ. Μαρξ, Capital vol III, Part III, chapter XV, Progress -Moscow 1986, σ. 250 και σ. 266.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ, στην περίφημη ομιλία της με θέμα “Ο ρόλος της αστικής τάξης και του προλεταριάτου στη Ρωσική Επανάσταση”, στο 5ο Συνέδριο του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος (Λονδίνο) τον Μάιο του 1907, τόνισε την εξάντληση του ιστορικού ρόλου της αστικής τάξης και την “καθολική στροφή της προς την αντίδραση”: “…η αστική τάξη έχει προ πολλού πάψει να παίζει τον πολιτικό-επαναστατικό ρόλο που κάποτε έπαιζε. Σήμερα, η καθολική στροφή της στην αντίδραση και η πολιτική της δασμολογικής προστασίας, η λατρεία της για το μιλιταρισμό και το παζάρι της παντού με τους αγροτικούς συντηρητικούς, όλα αυτά δείχνουν ότι τα πενήντα οκτώ χρόνια που πέρασαν από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είχαν σημαντικές επιπτώσεις⁹Witnesses… ό.π., σελ. 550-551.

Αυτή η εξάντληση εκδηλώνεται με την παρακμή του φιλελευθερισμού, όχι μόνο στην ημιασιατική Τσαρική Αυτοκρατορία, αλλά και όπως έλεγε η Ρόζα “στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία και την Αγγλία – σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη”¹⁰ό.π. σελ 550. Η παρακμή του φιλελευθερισμού που διαπίστωσε η Λούξεμπουργκ στις αρχές του 20ού αιώνα φαίνεται να συγκλίνει με τις απόψεις που ανέπτυξε πολύ αργότερα ο Καρλ Πολάνυι, στο κύριο έργο του “Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός”, όπου η παρακμή και η αναπόφευκτη κατάρρευση της φιλελεύθερης αστικής τάξης πραγμάτων που είχε κυριαρχήσει στον 19ο αιώνα θεωρούνται ως η βαθύτερη αιτία των κατακλυσμών του 20ού αιώνα, των δύο παγκόσμιων πολέμων, του Κραχ του 1929 και του Φασισμού. Η μεγάλη διαφορά είναι ότι από την οπτική της Ρόζας ο πρωταρχικός ρόλος που είχε παίξει η φιλελεύθερη αστική τάξη δεν αντικαθίσταται από μια πολυταξική, Πολανυϊκού τύπου, αντίσταση, αλλά από έναν άλλο ταξικό πρωταγωνιστή: το προλεταριάτο που κερδίζει την υποστήριξη άλλων μαζικών λαϊκών κινημάτων. Γράφει: “…το προλεταριάτο δεν πρέπει να θεωρεί τον εαυτό του απλώς ως ένα υποτελές απόσπασμα του αστικού φιλελευθερισμού, αλλά αντίθετα ως την πρωτοπορία του επαναστατικού κινήματος, που καθορίζει την πολιτική του ανεξάρτητα από τις άλλες τάξεις […] το συνειδητό προλεταριάτο πρέπει να αξιοποιήσει κάθε λαϊκό επαναστατικό κίνημα και να το καθυποτάξει στη δική του ηγεσία και τη δική του ταξική πολιτική”¹¹ό.π. σελ. 562.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Λέων Τρότσκι το 1905

Είναι σαφές ότι στην ανάλυσή της για τη Ρωσική Επανάσταση του 1905, η Ρόζα Λούξεμπουργκ προσεγγίζει την προοπτική της Διαρκούς Επανάστασης, όπως αναπτύχθηκε τότε από τον Τρότσκι, γεγονός το οποίο ο Τρότσκι αναγνώρισε αμέσως.

Ο Τρότσκι που συμμετείχε και αυτός στο Συνέδριο του Λονδίνου το 1907 είπε “Είμαι στην ευχάριστη θέση να πω ότι η άποψη που παρουσίασε εδώ η συντρόφισσα Λούξεμπουργκ εκ μέρους της Πολωνικής αντιπροσωπείας είναι πολύ κοντά σε αυτή που υπερασπίστηκα και συνεχίζω να υπερασπίζομαι. Οι όποιες πιθανές διαφορές μεταξύ μας είναι περισσότερο θέμα ατομικών αποχρώσεων παρά πολιτικής κατεύθυνσης. Η σκέψη μας κινείται στην ίδια τροχιά υλιστικής ανάλυσης”¹²Από τα Πρακτικά του Συνεδρίου του 1907 που παρατίθενται στο Witnesses, ό.π, σ. 544.

Αυτή η σύγκλιση ώθησε τον Στάλιν, στο χοντροκομμένο άρθρο του Μερικά ερωτήματα σχετικά με την ιστορία του Μπολσεβικισμού, το 1931, να καταδικάσει τη Ρόζα Λούξεμπουργκ για το “προπατορικό αμάρτημα” της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης εξοστρακίζοντάς την από την επίσημη σταλινική Βουλγάτα στη Σοβιετική Ένωση.

Ο Τρότσκι είχε απαντήσει σε αυτό το άρθρο και την επίσημη καταδίκη της Ρόζας Λούξεμπουργκ υπερασπιζόμενος την επαναστατική μαρξιστική κληρονομιά της¹³Leon Trotsky, Hands Off Rosa Luxemburg! June 1932 in https://www.marxists.org/archive/trotsky/1932/06/luxemberg.htm. Αργότερα, το 1935 έβαλε τον αγώνα για τη νέα Τέταρτη Διεθνή κάτω από την κόκκινη σημαία με τα τρία ονόματα, τα τρία Λ που γιόρταζε η Τρίτη Διεθνής στην πρώιμη περίοδό της: τα ονόματα του Λένιν, της Λούξεμπουργκ και του Λίμπκνεχτ¹⁴L. Trotsky, Luxemburg and the Fourth International in https://www.marxists.org/archive/trotsky/1935/06/lux.htm.

Το 1905 και στο Συνέδριο του Λονδίνου το 1907 υπήρξε πράγματι μια σύγκλιση απόψεων μεταξύ της Λούξεμπουργκ και του Τρότσκι για τη Διαρκή Επανάσταση. Κινούνταν και οι δύο στην “ίδια τροχιά της υλιστικής ανάλυσης”. Εκείνη την εποχή, υπήρχαν, στην πραγματικότητα και διαφορές, που ξεπερνούσαν το επίπεδο απλώς των “αποχρώσεων”. Και οι δύο υπογράμμισαν τον καθοδηγητικό ρόλο του προλεταριάτου στη Ρωσική Επανάσταση. Και οι δύο συμφωνούσαν ότι η Επανάσταση θα μπορούσε να είναι νικηφόρα μόνο με την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου που θα υποστηριζόταν από την αγροτιά. Και οι δύο έβλεπαν το μέλλον της Επανάστασης και της επαναστατικής προλεταριακής δικτατορίας να εξαρτάται από το μέλλον της διεθνούς σοσιαλιστικής επανάστασης και τη νίκη της στα μητροπολιτικά κέντρα του διεθνούς καπιταλισμού. Αλλά εκείνη την εποχή, η Ρόζα δεν έβλεπε ακόμα, όπως ο Τρότσκι, τη Ρωσική επανάσταση να λύνει όχι μόνο δημοκρατικά αλλά και σοσιαλιστικά καθήκοντα. Ακόμα και αργότερα, το 1915, συζητώντας ξανά για την επανάσταση του 1905, έγραψε στο φυλλάδιο Γιούνιους: “Ήταν μια προλεταριακή επανάσταση με αστικά καθήκοντα και προβλήματα, ή αν θέλετε, μια αστική επανάσταση που διεξήχθη με σοσιαλιστικές προλεταριακές μεθόδους¹⁵R. Luxemburg, The Junius Pamphlet, στο Rosa Luxemburg, Selected Political Writings, ed. Waters 1972, p.290.

Σε ένα άλλο, βαθύτερο επίπεδο, στο επίπεδο της διαλεκτικής-ιστορικής υλιστικής μεθόδου, υπήρχε αναμφίβολα μια κρίσιμη σύγκλιση μεταξύ του Τρότσκι και της Λούξεμπουργκ, η οποία σόκαρε όλους τους υπερασπιστές της άκαμπτης “μαρξιστικής ορθοδοξίας”. Στο Συνέδριο του Λονδίνου το 1907, ο Γκιόργκι Πλεχάνοφ παρατήρησε με ειρωνεία ότι “η συντρόφισσα Ρόζα Λούξεμπουργκ δεν κάθεται σε κανένα σκαμνί. Είναι σαν μια από τις Μαντόνες του Ραφαήλ, που αιωρείται πάνω σε σύννεφα… άνετων ονείρων“.

Η θαυμάσια απάντηση της Ρόζας ήταν η εξής: “Ο σύντροφος Πλεχάνοφ είναι ευγενικός ακόμα και όταν δεν έχει πρόθεση να είναι, και σε αυτή την περίπτωση μου έκανε ένα γνήσιο κομπλιμέντο. Για να προσανατολιστεί στη ροή των γεγονότων, ένας Μαρξιστής πρέπει να εξετάζει τις σχέσεις όχι σερνόμενος πίσω από τις συγκυρίες της μέρας και της ώρας, αλλά ανυψούμενος σε ένα ορισμένο θεωρητικό επίπεδο˙ ο πύργος από τον οποίο πρέπει να εξετάζεται η πορεία της Ρωσικής επανάστασης είναι η διεθνής ανάπτυξη της αστικής ταξικής κοινωνίας και το επίπεδο ωριμότητάς της¹⁶Βλέπε Witnesses… ό.π., σελ. 565-566.

Η Σφίγγα και το αίνιγμα

Η επανάσταση του 1905, ως “γενική δοκιμή” της Οκτωβριανής σοσιαλιστικής Επανάστασης του 1917, ήταν το εργαστήριο της Διαρκούς Επανάστασης στην αυγή της νέας ιμπεριαλιστικής εποχής. Σε αυτό το εργαστήριο, η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Τρότσκι ανίχνευσαν, ανέλυσαν και αποκάλυψαν νέα ουσιώδη στοιχεία αυτής της νέας εποχής. Στο κέντρο της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης βρίσκεται ακριβώς η διερεύνηση του ζητήματος του νέου στη φύση της εποχής.

Η έρευνα και η ανακάλυψη δεν είναι αυτόματες ούτε ταυτόσημες διαδικασίες. Το ποιοτικά νέο που αναδύεται απότομα, ένα κοσμοϊστορικό Συμβάν, ιδιαίτερα μια νέα ιστορική εποχή γεμάτη σπασμούς και κάθε είδους εκπλήξεις που αναστατώνουν την καθημερινή ζωή, αποτελούν πάντα μια πρόκληση για την κατεστημένη, καθημερινή, μεταφυσική τυπική σκέψη, την υποταγμένη στην ψευδαίσθηση για το αμετάβλητο της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, όπως σωστά είχε παρατηρήσει η Ρόζα.

Στο άρθρο της για την Επανάσταση στη Ρωσία, στις 28 Ιανουαρίου 1905, για να περιγράψει την επαναστατική αλλαγή στράφηκε για έμπνευση στην αρχαία Ελληνική μυθολογία: στη μορφή της Σφίγγας που έθετε έναν δυσνόητο γρίφο, με θανατηφόρες συνέπειες σε όσους διέρχονταν από εκεί χωρίς να είναι σε θέση να τον λύσουν. Ο μύθος αυτός είναι κεντρικός στις αθάνατες τραγωδίες του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, Αντιγόνη και Οιδίπους επί Κολωνώ.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ γράφει: “Αποτελεί ιδιαίτερο γνώρισμα των μεγάλων επαναστατικών συμβάντων ότι, όσο κι αν μπορούν να προβλεφθούν και όσο κι αν αναμένονται ως όλο και στο γενικό τους περίγραμμα, μόλις προκύψουν σε όλη τους την περιπλοκότητα, στη συγκεκριμένη τους εκδοχή, προβάλλουν πάντα σαν μια Σφίγγα, σαν ένα πρόβλημα που πρέπει να εξεταστεί, να μελετηθεί και να κατανοηθεί στις πιο μικρές του λεπτομέρειες¹⁷Witnesses… ό.π.,. σελ. 358, έμφαση δική μας.

Για να απαντήσει στον γρίφο που είχε θέσει η επαναστατική αναταραχή στη Ρωσία ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, η Λούξεμπουργκ (όπως και ο Τρότσκι) τον μελετά σε όλη την πολυπλοκότητά του, εξετάζοντάς τον από τη σκοπιά “της διεθνούς ανάπτυξης της αστικής ταξικής κοινωνίας και του επιπέδου της ωρίμανσής της”. Ποιες αλλαγές έλαβαν χώρα στη διεθνή αστική κοινωνία; Ποιο ήταν το επίπεδο ωριμότητας του διεθνούς καπιταλισμού; Ποια είναι η εσωτερική σχέση μεταξύ των γεγονότων στη Ρωσία και των παγκόσμιων ιστορικών αλλαγών, ιδιαίτερα του σύγχρονου ιμπεριαλισμού;

Στις εξαιρετικά σημαντικές, υψηλού επιπέδου συζητήσεις για τον ιμπεριαλισμό εκείνη την περίοδο, είναι γνωστή η συμβολή του μείζονος έργου της Ρόζας Λούξεμπουργκ “Η Συσσώρευση του Κεφαλαίου” που δημοσιεύτηκε το 1913, παραμονές του πρώτου παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου. Είναι επίσης γνωστές οι αδυναμίες αυτού του έργου, τα θεωρητικά λάθη της σχετικά με την κριτική ανάγνωση των σχημάτων αναπαραγωγής στον δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου που την κατεύθυναν να θεωρήσει σαν καθοριστική για την επέκταση του κεφαλαίου την καταστροφή των μη καπιταλιστικών οικονομικών περιοχών, βλέποντας τελικά την καπιταλιστική κρίση αποκλειστικά ως κρίση πραγμάτωσης της υπεραξίας, στην κατεύθυνση του “υποκαταναλωτισμού”.

Παρ’ όλα αυτά, πρόκειται για ένα σημαντικό θεωρητικό έργο που δεν μπορεί να απορριφθεί ελαφρά τη καρδία. Περιλαμβάνει καίριες παρατηρήσεις. Δίνει την απαραίτητη προσοχή στον κομβικό ρόλο της λογικής του κεφαλαίου για την κατανόηση των σχέσεων αυτού που σήμερα ονομάζεται Παγκόσμιος Βορράς με τον Παγκόσμιο Νότο, καθώς και για την διερεύνηση της επέκτασης των καπιταλιστικών σχέσεων σε βάρος των προγενέστερων μη καπιταλιστικών σχέσεων στην Ανατολική/Κεντρική Ευρώπη, στον πρώην Σοβιετικό χώρο και την Κίνα.  

Ούτε θα μπορούσε να αγνοηθεί η συντριπτική κριτική που ασκεί η Ρόζα σε αυτό το έργο κατά της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, του μιλιταρισμού και των ιμπεριαλιστικών γενοκτονικών πολιτικών. Κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει την αδιάλλακτη υπεράσπιση, από την μεριά της, της λαϊκής αντίστασης, συμπεριλαμβανομένης της ένοπλης πάλης των καταπιεσμένων λαών της περιφέρειας ενάντια στα ιμπεριαλιστικά αρπακτικά του κέντρου του καπιταλισμού.

Η διεθνιστική προσέγγιση και η αντίθεση της Ρόζας Λούξεμπουργκ στον πρώτο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποσυνδεθεί από τους προηγούμενους θεωρητικούς και πρακτικούς αγώνες της.

Το ξέσπασμα, πάλι, του Μεγάλου Πολέμου και η κατάρρευση της Δεύτερης Διεθνούς οδήγησαν τη Λούξεμπουργκ αλλά και τον Λένιν και τον Τρότσκι να ξεπεράσουν προηγούμενες θέσεις τους και επαναπροσανατολιστούν σε νέα αχαρτογράφητα εδάφη της Ιστορίας για να βρουν απαντήσεις στο νέο αίνιγμα που έθεσε η Σφίγγα της ιμπεριαλιστικής εποχής.

Στην Αντικριτική της στις κριτικές για τη Συσσώρευση του Κεφαλαίου η Λούξεμπουργκ υπογραμμίζει εν μέσω του εν εξελίξει παγκόσμιου πολεμικού χάους: “Ο ιμπεριαλισμός φέρνει την καταστροφή ως τρόπο ύπαρξης ξανά πίσω, από την περιφέρεια της καπιταλιστικής ανάπτυξης στο σημείο εκκίνησής της¹⁸R. Luxemburg, The Accumulation of Capital – An Anti-Critique, στο R. Luxemburg and N. Bukharin, Imperialism and the Accumulation of Capital , ed. K. Tarbuck, 1972, σ. 147.

Στα πολιτικά της κείμενα, την ίδια περίοδο, η Ρόζα επιμένει: “Η ιμπεριαλιστική φάση της κυριαρχίας του καπιταλισμού έχει πράγματι καταστήσει απατηλή την ειρήνη, ανακηρύσσοντας, στην πραγματικότητα, ως διαρκή τη δικτατορία του μιλιταρισμού και του πολέμου¹⁹Rosa Luxemburg, Selected Political Writings ό.π., σελ. 204. “Είτε παγκόσμιος πόλεμος μέχρι την καθολική ερείπωση είτε προλεταριακή επανάσταση – ιμπεριαλισμός ή σοσιαλισμός²⁰ο.π.π. σελ 234.

Η Ρόζα αντιμετώπισε το αίνιγμα της Σφίγγας της εποχής ως το κεντρικό δίλημμα: διαρκής πόλεμος και βαρβαρότητα ή διαρκής επανάσταση για τον παγκόσμιο σοσιαλισμό.

Εκατό και πλέον χρόνια αργότερα, στις μέρες μας, το ίδιο αίνιγμα παρουσιάζεται ενώπιον της ανθρωπότητας από τη σημερινή κλιμακούμενη παγκόσμια καταστροφή με ακόμη πιο ζοφερούς όρους: πρέπει να επιλέξουμε είτε τη στροφή προς τη βαρβαρότητα και τον καθολικό αφανισμό της ζωής είτε τη διαρκή επανάσταση για τον παγκόσμιο σοσιαλισμό και τη ζωή.

Η Ρόζα η Κόκκινη επιμένει: επιλέξτε τη Ζωή!  

16 – 20 Μαΐου, 2021