στην Mahi
του Ερνέστο Αγγελή*
“Κ’ είμαι σε μια καμπίνα σου όπως εσύ μέσ’ στην καρδιά μου”
Ο παραπάνω στίχος του Ανδρέα Εμπειρίκου από το ποίημα του Στροφές Στροφάλων, για τον Μεγάλο Ανατολικό, μπορεί κάλλιστα να περιγράψει, τη σχέση του ανθρώπινου κόσμου, συνολικά και ως προς τον κάθε μεμονωμένο άνθρωπο, με τη μουσική. Η μουσική, είναι μες την καρδιά μας, όπως εμείς μέσα της. Στην ακουστική μας μνήμη και αντίληψη, η μουσική ενυπάρχει με έναν πλέριο τρόπο· συγχρόνως, στον εξωτερικό αντικειμενικό μας κόσμο, των αντικειμενικών γεγονότων και έργων, των πραγμάτων και της φύσης, η μουσική παιανίζει τον σκοπό της, καλώντας μας να πορευτούμε εν ελευθερία, προς άγνωστους τόπους και λιμάνια, σε προορισμούς που μόνο η πραγματικότητα μπορεί να δώσει, ξεπερνώντας τη φαντασία μας. [Απ’ αυτήν την άποψη, η γνωστή σε όλους μουσική υπόκρουση στο εμπορικό κατάστημα που έχει ως στόχο να υποβάλλει τον καταναλωτή για να ψωνίσει, είναι μια χειροπιαστή απόδειξη της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, μιας και τείνει να διαμορφώσει ένα υποκείμενο, που εξωτερικά προσλαμβάνει παθητικά ένα απομουσικοποιημένο ηχητικό ερέθισμα, ενώ συγχρόνως εσωτερικά, υπολογίζει τις τιμές των εμπορευμάτων που κοιτάζει].
Η μουσική, σε όλες τις εκφάνσεις και διακλαδώσεις της, τις ιστορικές τροπές και πτυχώσεις της, σε όλο τον ανοικτό της ορίζοντα, είναι το κατά Σάββα Μιχαήλ ασυνείδητο ως ταξίδι, μέσα στο αρχιπέλαγος της ιστορίας, που έως τώρα, δεν έχει πάψει να είναι η προϊστορία των ανθρώπινων βασάνων και κόπων, των πόνων και των ματαιώσεων. Φωτεινή τομή της, ο κόκκινος Οκτώβρης του 1917, η ιστορική ρωγμή του χρόνου των βασάνων, στην χώρα των μπολσεβίκων και των σοβιέτ.
Μέσα από αυτήν την ιστορική τομή, είναι που αναδύεται ως μούσα αφρόεσσα και αισθαντική, η μουσική του μέλλοντος μιας πανανθρώπινης αταξικής κομμούνας. Η σχέση της με την μουσική ως ποίημα και έργο, ως αρμονία και ευλογία, είναι πολυποίκιλη και περίτεχνη, δεν εξαντλείται σε ορισμένες μόνο, δήθεν εκλεκτικές συγγένειες, που ορίζονται από τους συνθέτες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και των ανταυγειών του στην δυτική αστική δημοκρατία. Καθορίζεται από την πανταχού παρούσα και ενεργό, δυνητικότητα του τώρα, εκείνη εκεί δηλαδή την τάση της κατάλυσης όλων των όρων και των ορίων, μέσω των οποίων η αστική κοινωνία και οι ταγοί της ορίζουν και κυριαρχούν πάνω στους πόθους των μαζών και των ατόμων τους. Υποστηρίζουμε δηλαδή, ότι ο Μέγας Ανατολικός για τον οποίο γίνεται λόγος στην αρχή του κειμένου αυτού, είναι η μουσική: ένας άνευ όρων και ορίων κυματισμός του πόθου και της ηδονής, που δυναμιτίζει τον παρόντα χρόνο και τον μετατρέπει σε έμπλεο μέλλοντος χρόνο της πίστης, σε μια ζωή και έναν κόσμο άλλο.
Στο περίφημο μυθιστόρημα του Ανδρέα Εμπειρίκου, το υπερωκεάνιο, γίνεται κιβωτός όλων των πόθων, τους οποίους διασώζει, στη μετάβαση προς μια νέα κοινωνία. Στις σελίδες τού μεγάλου αυτού έργου, διαδραματίζεται το δράμα του πόθου, με όρους πραγματικότητας και ουτοπίας. Ένα δράμα, που δεν έχει πάψει να διαπερνά όλες τις ελπίδες και τα όνειρα των καταπιεσμένων, στον αγώνα τους για λευτεριά.
Στην κορύφωση αυτού του δράματος, είναι που η απειλή της καταβύθισης του υπερωκεάνιου, λόγω της φυσικής δύναμης των άγριων στοιχείων ενός τυφώνα μεσοπέλαγα του Ατλαντικού, φέρνει στο τιμόνι του υπερωκεάνιου, τον λόρδο Άλτζερνον Μπράντον Κλίφορντ, ο οποίος σε πείσμα των πρωτοκόλλων και των συμβάσεων, αναλαμβάνει την διάσωση του πλοίου και του πληρώματος, των ταξιδιωτών και όλων των ζωντανών, με την πάλη του να διεξάγεται μέσα από το άγρυπνο κέντρισμα του σεξουαλικού πόθου που τον διακατέχει. Στο τέλος αυτής της επικής και νικηφόρας πάλης, ο Κλίφορντ, περσόνα του ίδιου του ποιητή Εμπειρίκου, ανακράζει με πάθος και ευδαιμονία, το όνομα της λατρεμένης του ερωμένης, ιταλίδας καλλονής Παολίνας Κρινέλι, η οποία κάτω από την επίδραση που θα της ασκήσει η συγκλονιστική θέα της πάλης του στιβαρού αυτού άντρα, θα αποφασίσει οριστικά, να δεχτεί το ερωτικό του προσκλητήριο, εγκαταλείποντας οριστικά μαζί με τους ενδοιασμούς της και τον ιταλό ευγενή Κάρμι, στον οποίο είχε ήδη δώσει την υπόσχεση γάμου. Η Παολίνα Κρινέλι, βλέποντας στον Άλτζερνον Μπράντον Κλίφορντ, έναν Φραγκίσκο Ντρέηκ της εποχής, θα αποδεχτεί την ακατανίκητη έλξη που της ασκεί, το αναμφισβήτητο γόητρο αυτού του μεγαλόφαλλου εραστή, ευχαριστώντας την τύχη της και τον εαυτό της, για τον σφοδρό έρωτά του προς το πρόσωπό της.
Ποια είναι όμως η συσχέτιση όλων των παραπάνω, με την μουσική, ως γίγνεσθαι και ως έργο, μέσα στο οποίο είμαστε διαρκώς, όπως αυτή μες την καρδιά και το μυαλό μας;
Στη μουσική, το αίσιο ερωτικό τέλος αυτής της μάχης του ανθρώπου με τη φύση, που οδηγεί στην εναρμόνισή τους, αντιπροσωπεύεται από τα θεμελιώδη πρόσωπα που διασχίζουν το πέλαγός της. Είναι η θετική έκβαση της μάχης του Μπετόβεν για την κατάκτηση της Ελίζας, για την οποία έγραψε το περίφημο έργο. Είναι το Ροντό α λα Τούρκα του Μότσαρτ και το Κοντσέρτο για Δύο Βιολιά και Ορχήστρα του Νίκου Σκαλκώτα, πάνω σε μια μελωδία του Βασίλη Τσιτσάνη που τραγουδήσαμε στην φετινή κατασκήνωση του ΕΕΚ. Είναι το αίσιο αποτέλεσμα της μάχης του Φιντέλιο-Ελεωνόρα, για την απελευθέρωση του αγαπημένου της Φλορεστάν. Είναι ο Τριστάνος και η Ιζόλδη τού Βάγκνερ, σε όλη την τρομερή εξέλιξη του έρωτά τους, οι ήχοι και οι αντηχήσεις του οποίου σημάδεψαν τον αιώνα και σαν μια δύναμη αφυπνιστική, καθόρισαν όχι μόνο τη συνέχεια της μουσικής, με κορύφωση και νέα αρχή την ατονικότητα του Σένμπεργκ, αλλά συναντήθηκαν με το παρελθόν της, τον ύστερο κλασικισμό του Μπετόβεν και του Σούμπερτ, διαμορφώνοντας τον αιώνα αυτόν, ως τον αιώνα Βάγκνερ-Μπετόβεν. Πάνω απ’ όλα, το δυαδικό στοιχείο του συναρπαστικού ετεροφυλόφιλου έρωτα μεταξύ των συνουσιαζομένων, ενυπάρχει σε όλα εκείνα τα δομικά μορφολογικά και εγγενή μουσικά στοιχεία, όπως στη διαλεκτική της σονάτας, με τα δύο θέματα, τα οποία διαμορφώνουν την μουσική πλοκή ως γίγνεσθαι ανάμεσα σε έναν ανδρικό πόλο, κατά το μάλλον ή ήττον ενεργητικό και μια θηλυκή πολικότητα, που συμπλέκονται στη μουσική ως μια πανδέγμονα σχέση ερωτική.
Διαβάτη! Αν τύχει ποτέ να περνάς από έναν κεντρικό δρόμο του Μανχάταν ή έστω της Αθήνας, με την καρδιά σου γεμάτη από ήχους της μουσικής και ξαφνικά μπροστά σου ξεσπάσει μια καταιγίδα μουσικών ήχων από το παρακείμενο καφέ ή δρόμο, μη διστάσεις να αναγνωρίσεις, τον δικό σου Μέγα Ανατολικό. Αν μέσα σε ένα μεγάλο πλήθος διαδηλωτών ακούσεις να τραγουδιέται κάποιος επαναστατικός ύμνος, την ώρα που η σύγκρουση με τις δυνάμεις καταστολής πλησιάζει και όλα δείχνουν έτοιμα για την ανατροπή, είναι, η μουσική αυτή, ο Μέγας Ανατολικός σου, που μπαίνεις μέσα για να περιπλανηθείς. Και αν μπροστά σου συναντήσεις μία γυναίκα για την οποία, αν και πρώτη φορά τη βλέπεις, θαρρείς πως αιώνες δεσμού σε ενώνουν μαζί της, τότε είναι η δική σου ώρα να διαβείς την όχθη της χαράς.
Ναι, η μουσική και μόνον αυτή, έχει τη δύναμη να εγκιβωτίζει τους πόθους, όλων εκείνων που την γράφουν, την ερμηνεύουν, τη μελετούν, αλλά και όσων “απλώς”, την ακούν. Είναι σε μια περίλαμπρη μορφή, ως κορυφαία έκφραση του έρωτα, ο μέγας αδάμας Κοϊνόρ, τον οποίο ο Μέγας Εμπειρίκος, έστρεψε προς τα μάτια μας, μήπως και τα ανοίξει. Ας ακούμε, ας παίζουμε και ας δημιουργούμε Μουσική!
30/7/2025
* Ερνέστος Αγγελής (μουσικολόγος, μέλος του ΕΕΚ)
