Του Γιάννη Αγγέλη
Εύκολα μπορεί να βρει κανείς περιγραφές εκείνης της ημέρας στην σχετική βιβλιογραφία και στο διαδίκτυο.
Ονομάστηκε «το Σοκ του Νίξον» αλλά είναι περισσότερο γνωστό αυτό που έγινε, σαν η κατάρρευση της Συμφωνίας του Μπρέτον Γουντς.
Ήταν 15 Αυγούστου 1971, Κυριακή απόγευμα, όπως και η φετινή της επέτειος με την οποία συμπληρώνονται από τότε 50 χρόνια.
Το εθνικό δίκτυο της τηλεόρασης έπαιζε το γνωστό στους παλιότερους σήριαλ «Μπονάτσα», η «ιστορία» μία επιτυχημένης οικογένειας (Καρταράιτ) σε ένα ράντσο. Κάτι σαν την ιστορία που ξέθαψε η ΕΡΤ τελευταία «το μικρό σπίτι στο Λιβάδι» αλλά σε λίγο πιο καουμπόικο…
Ξαφνικά το επεισόδιο διακόπηκε και στην οθόνη βγήκε η ξινή φάτσα του Νίξον.
Οι αμερικανοί εκείνη την περίοδο είχαν συνηθίσει να βλέπουν τον Νίξον να βγαίνει στην τηλεόραση για να κάνει διαγγέλματα που αφορούσαν τον αιματηρό πόλεμο στο Βιετνάμ.
Αυτή την φορά το «Θέμα» ήταν εντελώς διαφορετικό και ξάφνιασε τους πάντες, στις ΗΠΑ αλλά και σ’ ολόκληρο τον πλανήτη.
Ο πρόεδρος των ΗΠΑ ανακοίνωσε ότι για 90 ημέρες παγώνουν όλες οι συναλλαγές σε χρυσό και «προσωρινά» διακόπτεται η ανταλλαξιμότητα του δολαρίου με τον χρυσό.
Με άλλα λόγια από το απόγευμα της Κυριακής 15 Αυγούστου 1971, όποιος είχε δολάρια, άτομο ή χώρα, δεν θα μπορούσε να τα ανταλλάξει με χρυσό, στη σχέση που είχε αποφασισθεί το 1944 στη διεθνή συμφωνία, σε ένα ξενοδοχείο στο Μπρέτον Γουντς, ήτοι 35 δολάρια με μία ουγγιά χρυσό.
Το σοκ ήταν… πλανητικής κλίμακας. Η ανακοίνωση εκείνη σήμαινε ότι το δολάριο παύει πλέον να είναι τόσο καλό όσο ο χρυσός, αλλά έχει τόση «αξία» όση και η αξιοπιστία της χώρας που το εκδίδει. Κάπως έτσι ξεκίνησε η γενίκευση των fiat νομισμάτων, ήτοι των νομισμάτων που στηρίζονται αποκλειστικά στην «αξιοπιστία» και την ισχύ της οικονομίας της χώρας που τα εκδίδει. Και το δολάριο ήταν το πρώτο εξ αυτών καθώς όλες οι κεντρικές τράπεζες του πλανήτη μέχρι εκείνη την στιγμή «έκοβαν» νόμισμα στη βάση της ποσότητας των δολαρίων και του χρυσού που είχαν στο θησαυροφυλάκιό τους.
Παρά το γεγονός ότι ο Νίξον συνόδευσε την ανακοίνωση αυτή με μία σειρά άλλα μέτρα όπως την μείωση της φορολογίας, την επιβολή δασμών για ξένα προϊόντα και μία σειρά άλλα μέτρα, η διεθνής συναλλαγματική ισοτιμία του δολαρίου με τα άλλα νομίσματα κατέρρευσε παρά την προσπάθεια 10 ισχυρών χωρών τον Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς (Σμιθσόνιαν Συμφωνία) να διατηρήσουν κάποιες ισορροπίες.
Η πτώση του δολαρίου πολύ γρήγορα έφερε πληθωρισμό τιμών και ανταγωνιστικές υποτιμήσεις σχεδόν σ’ ολόκληρο τον πλανήτη.
Που με την σειρά τους έφεραν νέα υποτίμηση του δολαρίου (1973) για να αρχίσει ο τριπλασιασμός και τετραπλασιασμός της τιμής του πετρελαίου, ανοίγοντας ένα πρωτοφανή κύκλο κρίσεων στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Με τοπικούς πολέμους, οξύτατους οικονομικούς και γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς, πτώση καθεστώτων και κυβερνήσεων, μεταξύ των οποίων η χούντα στην Ελλάδα, η επανάσταση στην Πορτογαλία, η έναρξη της πτώσης του Φράνκο στην Ισπανία και κυρίως η πρώτη ήττα των ΗΠΑ μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο στο Βιετνάμ. Να σημειωθεί εδώ μία λεπτομέρεια που έχει σημασία τόσο για τα πρόσωπα όσο και για τα όσα ακολούθησαν.
Η απόφαση για την διακοπή της σχέσης δολαρίου – χρυσού, στη βάση της οποίας και σε συνδυασμό με την Συμφωνία της Γιάλτας, ανοικοδομήθηκε ο καπιταλισμός μετά τον πόλεμο, προετοιμάστηκε σε μία μυστική συνάντηση του Νίξον με τους ανθρώπους του στο περιβόητο Καμπ Ντέϊβιντ. Εκεί ο Πωλ Βόλκερ, ο μετέπειτα πρόεδρος της Fed που στις αρχές της δεκαετίας του 80 υποχρεώθηκε να αυξήσει τα επιτόκια στο 18% για να αναχαιτίσει τον πληθωρισμό, είχε διαφωνήσει με την απόφαση της αναστολής της συμφωνίας του Μπρέτον Γουντς.
Είχε αντιπροτείνει την αντικατάσταση της σταθερής σχέσης του δολαρίου με τον χρυσό, με μία σταθερή σχέση του δολαρίου με τα λεγόμενα SDR τα ειδικά τραβηχτικά δικαιώματα όπως αποκαλούνται. Πρόκειται για ένα «αξιόχρεο» που έχει δικαίωμα με συμφωνία των μελών του να εκδίδει και να διαχειριζεται το πανίσχυρο –με την Συμφωνία του Μπρέτον Γουντς– Διεθνές Νομισματικό Ταμείο με την στήριξη της Παγκόσμιας Τράπεζας. Και οι δύο οργανισμοί ήταν «τέκνα» της συμφωνίας του Μπρέτον Γουντς μαζί με την σύνδεση του δολαρίου με τον χρυσό. Η πρόταση του Πωλ Βόλκερ δεν πέρασε και ακολούθησε η κοσμογονική δεκαετία του ‘70. Στον Βόλκερ βέβαια ανέθεσαν στο τέλος της δεκαετίας να σβήσει την πυρκαγιά της δεκαετίας του ‘70.
Για να γίνει κατανοητό σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο τι συνέβη με την αναστολή της σχέσης χρυσού δολαρίου τον Αύγουστο του 1971 και γιατί οι ρίζες της σημερινής κρίσης γιγαντώθηκαν με την απόφαση εκείνη είναι πολύ χρήσιμο να δει κανείς μέσα από τα διαγράμματα που ακολουθούν τις αλλαγές που «ξεκίνησαν» εκείνη την Κυριακή το απόγευμα, σε ένα… διάλειμμα της «Μπονάτσα», και ξεδίπλωσαν όλες τις αντιφάσεις στην κίνηση του κεφαλαίου και στην σύγκρουση με την εργατική τάξη μέχρι σήμερα.
Πρόκειται για 11 πίνακες με επεξηγηματικές λεζάντες.
Πίνακας 1 Παρουσιάζει την εξέλιξη της αύξησης της παραγωγικότητας (productivity), και την ωριαία εργασιακή αμοιβή (compensation) από το 1948.
Πίνακας 2 Το διάγραμμα παρουσιάζει την συγκριτική εξέλιξη του κατά κεφαλήν ΑΕΠ (μπλε γραμμή), το πραγματικό κατά κεφαλή ΑΕΠ για full time εργαζόμενο (Πράσινη γραμμή), την μέση τιμή της εργασιακής αμοιβής με βάση τον αποπληθωριστή του ΑΕΠ (καφέ γραμμή), την μέση τιμή της εργασιακής αμοιβής με βάση (αποπληθωρισμένη) τον ΔΤΚ (πορτοκαλί γραμμή), πραγματική μέση εβδομαδιαία αμοιβή εργαζόμενου (αποπληθωρισμένη) με βάση τον ΔΤΚ.
Πίνακας 3 Η εξέλιξη της αύξησης των εισοδημάτων, η πορτοκαλί γραμμή αφορά το υψηλότερο 1% των εισοδημάτων και η πράσινη γραμμή το χαμηλότερο 90% των εισοδημάτων. Η μεγάλη στροφή έγινε μετά το 1971.
Πίνακας 4 Το διάγραμμα παρουσιάζει την εξέλιξη των εισοδημάτων σε μισθούς εργαζόμενων σαν ποσοστό του συνόλου της οικονομίας, η προς τα κάτω σταθερή καμπή άρχισε το 1971.
Πίνακας 5 Το διάγραμμα καταγράφει την ανοδική εξέλιξη του πληθωρισμού μετά την ακύρωση της σχέσης χρυσού δολαρίου.
Πίνακας 6 Στο διάγραμμα φαίνεται καθαρά η απομείωση των διαθεσίμων των ΗΠΑ σε χρυσό καθώς οι άλλες καπιταλιστικές χώρες με την ανοικοδόμηση της οικονομίας τους απέσυραν από την Fed χρυσό έναντι δολαρίων, κάτι που διέκοψε ο Νίξον την 15η Αυγούστου του 1971.
Πίνακας 7 Το διάγραμμα καταγράφει τις καταρρεύσεις και ανατιμήσεις νομισμάτων σε περιπτώσεις που αυτό ξεπερνούσε το 15%. Στην αριστερή κατακόρυφο του διαγράμματος αποτυπώνεται το ύψος των υποτιμήσεων.
Πίνακας 8 Αποτύπωση των υποτιμήσεων όλων των ισχυρών νομισμάτων σε σχέση με τον χρυσό. Το κάθε χρώμα αντιπροσωπεύει το αντίστοιχο νόμισμα και την πτώση του σε σχέση με την οριζόντια πορτοκαλί ευθεία που αντιστοιχεί στον χρυσό.
Πίνακας 9 Το διάγραμμα σε πραγματικές αναλογίες απεικονίζει την κατακόρυφη αύξηση του χρέους με το οποίο οι ΗΠΑ χρηματοδότησαν την οικονομία τους μετά το 1971.
Πίνακας 10 Οι δύο γραμμές αντιπροσωπεύουν την σχετική εξέλιξη της χρηματιστικής κερδοσκοπίας σε σχέση με την αντίστοιχη εξέλιξη της βιομηχανικής παραγωγής (industrial production).
Πίνακας 11 Το διάγραμμα αυτό παρουσιάζει την εξέλιξη του ποσοστού των νέων που υποχρεώνονται για οικονομικούς λόγους να μένουν στο σπίτι των γονιών τους. Το ποσοστό αυτό όπως φαίνεται στο διάγραμμα έχει ξεπεράσει πλέον τα αντίστοιχα ποσοστά της εποχής της μεγάλης ύφεσης του 29.
- Οι πίνακες που παρατίθενται προέρχονται από την διαδικτυακή ιστοσελίδα: https://wtfhappenedin1971.com/
