Η ιστορία του σοβιετικού φυσικού Ματβέι Μπρονστάιν & της Λύδια Τσουκόβσκαγια

«Υπήρχε σ’ αυτόν κάτι από τον “Μότσαρτ” του Πούσκιν»

Ένα απόσπασμα από το βιβλίο “Ηλιακή Ύλη”

του Γενάντι Γκορέλικ

Το Στρατιωτικό Συμβούλιο του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Σοβιετικής Ένωσης συνεδρίασε το πρωινό της 18ης Φεβρουαρίου 1938. Η δίκη διήρκεσε μόλις είκοσι λεπτά - από τις 8:40 έως τις 9:00. Οι δικαστές ήταν εκ των προτέρων πεισμένοι για την ενοχή του κατηγορούμενου. Η ετυμηγορία τους αμείλικτη: «εκτέλεση, με κατάσχεση όλων των περιουσιακών στοιχείων που του ανήκουν προσωπικά». Ο 32χρονος κατηγορούμενος και μόλις καταδικασμένος σε θάνατο, εκτελέστηκε αμέσως. Στην ΕΣΣΔ εκείνης της εποχής –που σύμφωνα με την σταλινική προπαγάνδα όδευε προς τον… κομμουνισμό- το κράτος δικαίου δεν προέβλεπε δικαίωμα στην έφεση.

Ο εκτελεσμένος νεαρός θεωρητικός φυσικός, από τους πρωτοπόρους της κβαντικής βαρύτητας, ήταν μέλος μιας ευρύτερης ομάδας που συμπεριελάμβανε τον φίλο του και σπουδαίο σοβιετικό φυσικό Λεβ Λαντάου, μετέπειτα βραβείο Νόμπελ φυσικής. Το όνομά του ήταν Ματβέι Πέτροβιτς Μπρονστάιν (το επώνυμό του κι ο τόπος καταγωγής του συμπίπτει με το όνομα του Τρότσκυ κάνοντας κάποιους να υποθέτουν ότι είναι συγγενείς, όμως δεν υπάρχει κανένα τεκμήριο που να επιβεβαιώνει την εικασία).

Η εκτέλεση του Ματβέι Μπρονστάιν σαν σε κύτταρο συμπυκνώνει -και αποκαλύπτει- το μαρτυρολόγιο της σοβιετικής επιστήμης στη δεκαετία του 1930. Δεν ήταν μόνο οι εκτελέσεις, ύστερα από δικαστικές σκευωρίες με συκοφαντικές και ψεύτικες κατηγορίες, των ηγετών της Οκτωβριανής επανάστασης και του Κόκκινου Στρατού στις διαβόητες δίκες της Μόσχας. Ήταν επίσης οι διωγμοί και οι εκτελέσεις ανθρώπων πρωτοπόρων της τέχνης και του πολιτισμού, και ακόμη ψυχολόγων, βιολόγων, φυσικών και μαθηματικών. Και δεν καταδιώχθηκαν μόνο οι άνθρωποι, αλλά επίσης οι επιστημονικές θεωρίες, η θεωρία της σχετικότητας, η κβαντομηχανική, ηγενετική. Ήταν μια αντεπανάσταση εφ’ όλης της ύλης.

Το παρακάτω κείμενο είναι γραμμένο από τον ρώσο φυσικό και ιστορικό της επιστήμης Γενάντι Γκορέλικ. Ύστερα από τη δημοσίευση στην ηλεκτρονική neaprooptiki.gr του άρθρου μας για τον Ματβέι Μπρονστάιν ζητήσαμε από τον σύντροφο Josip Ambramson από το Λένινγκραντ (Πετρούπολη) περισσότερες πληροφορίες. Ο σ. Άμπραμσον μας έστειλε το κείμενο του Γενάντι Γκορέλικ που εδώ δημοσιεύουμε και τον ευχαριστούμε.

Θόδωρος Κουτσουμπός 

Η Corpus Publishing House, με την υποστήριξη του Dmitry Zimin’s Book Projects, κυκλοφορεί το βιβλίο Ηλιακή Ουσία, μια συλλογή από ιστορίες εκλαϊκευμένης επιστήμης του φυσικού Ματβέι Μπρονστάιν. Ο Μπρονστάιν ήταν ένας από τους πιο ταλαντούχους νέους σοβιετικούς επιστήμονες της δεκαετίας του ‘30 (συγκεκριμένα, ανέπτυξε τη θεωρία της κβαντικής βαρύτητας)˙ ήταν φίλος του Λεβ Λαντάου, που αργότερα τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ φυσικής, και του Σάμιουελ Μαρσάκ˙ παντρεύτηκε τη Λύδια Τσουκόβσκαγια από την οποία παρακινήθηκε να γράψει βιβλία για την εκλαΐκευση της επιστημονικής γνώσης: συνέθεσε βιβλία για τα στοιχεία ράδιο, ήλιο και τις ακτίνες Χ. Το 1937, ο Μπρονστάιν συνελήφθη [από τη μυστική υπηρεσία του Στάλιν –Σ.τ.Ε.] και εκτελέστηκε μερικούς μήνες αργότερα. Επιπροσθέτως, στο ίδιο βιβλίο του Μπρονστάιν «Ηλιακή Ύλη» περιέχονται βιογραφικά στοιχεία και ντοκουμέντα σχετικά με τον επιστήμονα. Η Medusa δημοσιεύει ένα απόσπασμα άρθρου του ιστορικού της Φυσικής Gennady Gorelik [Γενάντι Γκορέλικ] για το πώς αποκατέστησε τη μνήμη του Μπρονστάιν στη δεκαετία του 1980.

Γενάντι Γκορέλικ

Μελετώ την ιστορία της σοβιετικής φυσικής για περίπου σαράντα χρόνια. Και, μπορώ να πω, μπήκα σ’ αυτή την ιστορία λόγω ενός πολύ συγκεκριμένου φυσικού – του Ματβέι Πέτροβιτς Μπρονστάιν.

Για κάποιο λόγο, το οικογενειακό του όνομα ήταν Μίτια. Έτσι τον αποκαλώ, νοερά. Τώρα ξέρω περισσότερα γι’ αυτόν παρά για τους συγγενείς μου και άρχισα να τα ανακαλύπτω όταν ήμουν στην ηλικία του, σαράντα χρόνια μετά το θάνατό του.

Ο τριαντάχρονος Ματβέι Μπρονστάιν συνελήφθη τον Αύγουστο του 1937 και εκτελέστηκε τον Φεβρουάριο του 1938. Τι μπορεί να δημιουργήσει κανείς σε τόσο σύντομη ζωή;

Το 1980, όταν ήθελα να τον γνωρίσω καλύτερα, δεν κοίταξα στο εγκυκλοπαιδικό λεξικό. Και δεν έχασα και πολλά. Θα έβρισκα μόνο μια καταχώρηση σε λίγες γραμμές:

Μπρονστάιν Ματβ. Πετρ. (1906–38), Σοβ. φυσικός, Δρ. Φυσ.-Μαθ. επιστημών. Οι βασικές εργασίες που έκανε στη φυσική ήταν πάνω στους ημιαγωγούς, στη θεωρία της βαρύτητας, την πυρηνική φυσική και την αστροφυσική. Συγγραφέας πολλών εκλαϊκευτικών επιστημονικών βιβλίων.

Γιατί αυτός ο από καιρό μακαρίτης «Δρ. Φυσ.-Μαθ. επιστημών» άλλαξε τόσο τη ζωή μου, μετατρέποντάς τον Φυσικό σε Ιστορικό;

Η Φυσική ωστόσο, δεν είναι ξένη προς την Ιστορία. Ο δημιουργός της τρέχουσας θεωρίας της βαρύτητας -ο Αϊνστάιν- χαρακτήρισε τη φυσική ως το ιστορικό δράμα των ιδεών. Και ο Μαξ Πλανκ, ο οποίος ανακάλυψε την κβαντική φυσική, ανακάλυψε επίσης ένα σημαντικό νόμο της ιστορίας της επιστήμης. Με τα δικά του λόγια: «Οι νέες επιστημονικές ιδέες δεν κερδίζουν επειδή οι αντίπαλοί τους παραδέχονται ότι έχουν λάθος. Αυτοί οι αντίπαλοι απλώς πεθαίνουν και η επόμενη γενιά, που δεν βαρύνεται με προκατάληψη, αφομοιώνει κατευθείαν τις νέες ιδέες.»

Ο Πλανκ δοκίμασε αυτό το θλιβερό νόμο στον εαυτό του, ως εκπρόσωπος αυτής της προ πολλού πεθαμένης γενιάς.

Το δράμα της βαρύτητας και η κβαντική τραγωδία ξετυλίγονται στη σκηνή της ιστορίας. Και κάθε φυσικός μιας νέας γενιάς – είναι, αν όχι ηθοποιός, τότε θεατής. Επομένως, είναι καλό να έχουμε μια ιδέα για τα γεγονότα προηγούμενων πράξεων. Όταν το συνειδητοποίησα αυτό, όμως, δε με ενδιέφερε τόσο πολύ το παρελθόν όσο το μέλλον – η μελλοντική λύση του προβλήματος της κβαντικής βαρύτητας.

To αίνιγμα του Τάλιρου [Thaler]

Το 1979, στην εκατονταετία του Αϊνστάιν, δημοσιεύτηκε ένας τόμος που περιελάμβανε άρθρα που προσδιόριζαν τις ανατροπές του βαρυτικού δράματος. Ωστόσο, καθώς ο σοσιαλισμός αναπτυσσόταν στην περιοχή, η συλλογή περιείχε και εγχώρια έργα που όμως δεν έπαιξαν κάποιο αξιοσημείωτο ιστορικό ρόλο. Όταν άνοιξα ένα άγνωστο άρθρο γραμμένο πριν από σαράντα χρόνια με έναν αόριστο τίτλο, σκέφτηκα ότι το είχαν βάλει για να διευρύνουν τη σοβιετική συνεισφορά. Το πιο απροσδόκητο για μένα ήταν το περιεχόμενό του.

Ήταν ο συγγραφέας του που ανακάλυψε το πλήρες βάθος του προβλήματος. Το ανακάλυψε, το ερεύνησε και έβγαλε το συμπέρασμα, τολμηρό έως θρασύ.

Ήταν για τα προαναφερθέντα δράματα – τη βαρύτητα και τα κβάντα. Ο Αϊνστάιν είχε προτείνει αυτά τα δράματα να συγχωνευτούν σε ένα. Αλλά τα πεδία τους ήταν πολύ διαφορετικά. Στο ένα, οι κύριοι χαρακτήρες είναι τα μεγαλύτερα αντικείμενα του κόσμου μας: πλανήτες, αστέρες, γαλαξίες. Στο άλλο – τα μικρότερα: άτομα, ηλεκτρόνια, πυρήνες.

Και αποδείχθηκε ότι το 1936 ένας συγκεκριμένος σοβιετικός φυσικός συνειδητοποίησε ότι: μόλις οι μοίρες των χαρακτήρων αυτών των δύο δραμάτων έρθουν σε επαφή, η δραματουργία αλλάζει δραματικά, μεταμορφώνοντας τη σκηνογραφία με έναν πρωτοφανή τρόπο. Μέχρι την εξαφάνιση του χώρου και του χρόνου – τη μετατροπή τους σε κάτι άλλο.

Στο άρθρο, βεβαίως, όλα εκτίθονταν στη γλώσσα της Φυσικής και των Μαθηματικών. Ωστόσο, περίεργα ξένα λόγια με μπέρδευαν στο τέλος του κύριου συμπεράσματος: «Η εξάλειψη των λογικών αντιφάσεων που σχετίζονται με αυτό απαιτεί ριζική αναδιάρθρωση της θεωρίας, και ίσως ακόμη και την απόρριψη των συνηθισμένων ιδεών για τον χώρο και τον χρόνο και την αντικατάστασή τους με κάποιες πολύ βαθύτερες και στερημένες από οπτικοποίηση έννοιες. Werʼs nicht glaubt, bezahlt einen Thaler.»

Πώς μπήκε η μυστηριώδης γερμανική φράση στο φυσικομαθηματικό κείμενο; Οι συντάκτες της επετειακής συλλογής έδωσαν μια μετάφραση: «Όποιος δεν το πιστεύει, πρέπει να πληρώσει ένα τάληρο (thaler)¹Ένα απ’ τα μεγάλα ασημένια νομίσματα που κόπηκαν στα κράτη και τα εδάφη της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και στη μοναρχία των Αψβούργων κατά την Πρώιμη Σύγχρονη Περίοδο. Μετά την κατάρρευση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επιβίωσε με τη μορφή του Πρωσικού thaler (θάλερ) ως το 1871. Ο τύπος αυτός ασημένιου νομίσματος συνέχισε να κόβεται ως νόμιμο χρήμα σύγχρονων οικονομιών. Η αγγλική μορφή του ονόματος, το δολάριο (dollar), επιβιώνει ως όνομα μιας σειράς σύγχρονων οικονομιών. (Σ.τ.Μ.) », αλλά αυτό δεν το αποσαφήνιζε και πολύ. Η ρητορική κρύβει μερικές φορές μια απρόσεκτη σκέψη, αλλά το κείμενο του άρθρου δεν άφηνε τέτοια υποψία.

Ποιος είναι αυτός, ο άγνωστος σε μένα M.Π. Μπρονστάιν; Γιατί δεν είχα ακούσει ποτέ πριν για την πρόβλεψή του; Και γιατί ένα εντελώς διαφορετικό όνομα σχετίζεται με ένα παρόμοιο συμπέρασμα – το όνομα ενός διάσημου Αμερικανού φυσικού ο οποίος άρχισε να ασχολείται με την κβαντική βαρύτητα μόνο στη δεκαετία του 1950, αλλά η συλλογιστική του δεν είναι σε όλα πειστική; Πολλοί επιστήμονες δεν τους είχαν πάρει σοβαρά.

Το πώς και το γιατί έρχεται η παγκόσμια φήμη είναι ζήτημα κοινωνικής ψυχολογίας. Ήδη στο σκοτεινό Μεσαίωνα, είχαν καταλάβει ότι: Sic transit gloria mundi, δηλαδή, αυτή –η δόξα του κόσμου- έρχεται και φεύγει. Είναι ιδιαίτερα αμήχανη προς εκείνους που εξαφανίστηκαν τη σοβιετική δεκαετία του τριάντα.

Αλλά μήπως το 1936 στο Περιοδικό Πειραματικής και Θεωρητικής Φυσικής, αυτή η γερμανική φράση δεν φαινόταν τόσο εξωτική; Έχοντας εξετάσει άλλα τεύχη του περιοδικού, συνειδητοποίησα ότι οι τότε λογοτεχνικές συνήθειες των φυσικών διέφεραν λίγο απ’ τις σημερινές. To ίδιo κι η φυσικομαθηματική πρόζα. Και μπορείτε να προσφέρετε με ασφάλεια ένα τάληρο σε οποιονδήποτε βρίσκει ακόμη εκεί τουλάχιστον μία τέτοια ελευθερία. Παλιά περιοδικά με βοήθησαν επίσης να συνειδητοποιήσω ότι ο Μπρονστάιν απηύθυνε το άρθρο του όχι στις επόμενες γενιές, αλλά σε συναδέλφους που δεν χρειάζονταν μετάφραση απ’ τα Γερμανικά. Εκείνα τα χρόνια, η μητρική γλώσσα του Planck και του Einstein χρησίμευε ως η κύρια γλώσσα της φυσικής.

Το μόνο που έμεινε ήταν το ερώτημα τι είδους άτομο ήταν ο θεωρητικός μιας τέτοιας συναισθηματικά φορτισμένης φυσικής.

Το πρώτο πράγμα που έκανα ήταν να μάθω τι γνωρίζει η ιστορία για τον Μπρονστάιν. Οι αποσπασματικές πληροφορίες που βρέθηκαν σε πολλά βιβλία δεν έδωσαν στοιχεία, μόνο έδωσαν ώθηση στον ενθουσιασμό μου. Αποδείχθηκε ότι ο διάσημος φυσικός Λεβ Λαντάου ήταν φίλος μ’ αυτόν τον Μπρονστάιν. Και ο συγγραφέας Κόρνεϊ Τσουκόφσκι θαύμαζε την πολυμάθειά του.

Τα μοιράστηκα όλα αυτά με τον σεβάσμιο ιστορικό της επιστήμης – και ανακάλυψα ότι η χήρα του Μπρονστάιν, η Λύδια Τσουκόβσκαγια, ζει στη Μόσχα.

Η Χήρα του Φυσικού

Εκείνη την εποχή, το μόνο που ήξερα για τη Λύδια Κορνέεβνα Τσουκόβσκαγια ήταν ότι ήταν μια από τις «αντιφρονούσες αποστάτριες». Στο samizdat²Το Samizdat ήταν μια μορφή δραστηριότητας των αντιφρονούντων σ’ ολόκληρο το Ανατολικό Μπλοκ στην οποία τα άτομα αναπαρήγαγαν λογοκρισμένες και μυστικές αυτοσχέδιες δημοσιεύσεις, συχνά φτιαγμένες στο χέρι που μοιράζονταν χέρι με χέρι. Η πρακτική της μη αυτόματης αναπαραγωγής ήταν ευρέως διαδεδομένη, λόγω του γεγονότος ότι οι περισσότερες γραφομηχανές και τυπωτικές μηχανές ήταν καταγεγραμμένες και απαιτούσαν άδεια πρόσβασης. Αυτή η θεμελιώδης πρακτική για την αποφυγή της επίσημης σοβιετικής λογοκρισίας ενείχε κινδύνους, καθώς επιβάλλονταν σκληρές τιμωρίες σε άτομα που πιάνονταν να κατέχουν ή να αντιγράφουν λογοκριμένα υλικά. (Σ.τ.Μ.), δεν υπήρχαν τα ανοιχτά γράμματα και τα βιβλία της. Ούτε διάβασα το άρθρο της προς υπεράσπιση του Ζαχάρωφ και του Σολζενίτσιν, για το οποίο εκδιώχθηκε από την Ένωση Λογοτεχνών. Και αν τα ήξερα όλα αυτά, ίσως να μην τολμούσα να την καλέσω.

Τηλεφώνησα και μου απάντησαν: η Λύδια Κορνέεβνα είναι άρρωστη, θα επικοινωνήσει μαζί σας όταν αισθανθεί καλύτερα. Και πράγματι, λίγες μέρες αργότερα με προσκάλεσε να πάω.

Δεν περίμενα βοήθεια απ’ αυτήν στην έρευνά μου. Έλπιζα μόνο να δω τη διατριβή τού αείμνηστου συζύγου της στο ίδιο θέμα με το άρθρο που με εντυπωσίασε. Και νοερά είχα ήδη δει ένα δακτυλογραφημένο αντίγραφο αυτής της διατριβής…

Δυστυχώς, κατά τη διάρκεια της έρευνας τον Αύγουστο του 1937, όπως είπε, «τα χέρια ληστών τράβηξαν τα έγγραφα του Μίτια, τα έσκισαν, τα κομμάτιασαν και τα έριξαν στο πάτωμα. Οι μπότες των ληστών ποδοπάτησαν φύλλα που δεν τα άγγιξα, για να μην διαταράξω τη σειρά των σελίδων με τους μυστηριώδεις χαρακτήρες. Μου καρφώθηκε η σκέψη ότι δεν ψάχνουν για αποδείξεις. Όλα είναι ξεκάθαρα, γι’ αυτούς, εκ των προτέρων».

Είδα τα κομμάτια της διατριβής στο πάτωμα κι έναν ληστή που εγκαταστάθηκε στο δωμάτιο του Μίτια να χαϊδεύει το παντελόνι του στο τραπέζι του…

Η Λύδια Κορνέεβνα μίλησε επίσης για κάτι άλλο: για τη γνωριμία της με τον Μίτια, για το ποίημα του Μπλοκ «σα να είχε ανοίξει μια πόρτα», για δύο περίπου χρόνια οικογενειακής ζωής που τους ένωσε η μοίρα, για πολύτιμα μικροπράγματα, για συμμετοχή σε ένα σημαντικό ζήτημα, για τη λογοτεχνία της, για τον επιστήμονα.

Της εξήγησε πάνω σε τι δούλευε;

«Προσπάθησε. Και όχι μόνο μια φορά», απάντησε αναστενάζοντας. – Μάταια … Μετά απ’ όλα αυτά, είμαι εκ γενετής στα μαθηματικά κρετίνα! Το να υπολογίσω τα ρέστα σε ένα μαγαζί είναι πάντα πρόβλημα για μένα. Στα σχολικά μου χρόνια προσπάθησα μάταια να κατανοήσω τι είναι το ημίτονο και το συνημίτονο. Το μόνο πράγμα που βγήκε απ’ αυτό είναι ότι το ημίτονο είναι ένα είδος λεπτού άνδρα και το συνημίτονο είναι ένα είδος παχουλού…»

Έκρηξη: «Ήταν τρομερά άδικο! Αυτός καταλάβαινε τα πάντα που με ενδιέφεραν, κι εγώ για τις υποθέσεις του – τί-πο-τα – Shenki! ”

«Είναι αλήθεια ότι η άγνοιά μου για την επιστήμη φάνηκε αρκετά χρήσιμη όταν επιμελήθηκα την Ηλιακή Ουσία», χαμογέλασε ελαφρά. «Αν μπορούσα να το καταλάβω εγώ, τότε ένας δωδεκάχρονος αναγνώστης θα μπορούσε να το καταλάβει επίσης».

Μίλησε για το πώς γεννήθηκε το πρώτο επιστημονικό-λογοτεχνικό βιβλίο του Μίτια, πώς ο θεωρητικός φυσικός έγινε, επίσης, συγγραφέας παιδικών βιβλίων.

Η Λύδια Κορνέεβνα εργαζόταν στις εκδόσεις του Μαρσάκ³Σαμουήλ Γιακόβλεβιτς Μαρσάκ, Ρώσος Σοβιετικός συγγραφέας εβραϊκής καταγωγής, μεταφραστής και ποιητής που έγραψε για παιδιά και ενήλικες. Μετέφρασε τα σονέτα και κάποια άλλα απ’ τα έργα του Ουΐλιαμ Σαίξπηρ, αγγλική ποίηση (συμπεριλαμβανομένων ποιημάτων για παιδιά), και ποίηση από άλλες γλώσσες. Ο Μαξίμ Γκόρκι χαρακτήρισε τον Μαρσάκ ως «ιδρυτή της Ρωσικής (Σοβιετικής) παιδικής λογοτεχνίας. (Σ.τ.Μ.) Detizdat⁴Detskaya Literatura, πρώην Detgiz και DETIZDAT, σοβιετικός και ρωσικός εκδοτικός οίκος παιδικής λογοτεχνίας. Ιδρύθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1933 απ’ το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης. Η εταιρεία αρχικά ονομαζόταν Detgiz (Κρατικός Παιδικός Εκδοτικός Οίκος). Η εταιρεία είχε γραφεία στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ. Ο πρώτος αρχισυντάκτης της ήταν ο Σαμουήλ Μαρσάκ. Το 1933 δημοσίευσε 168 τίτλους. Το 1937 η έδρα της καταστράφηκε, ορισμένοι εργαζόμενοι (όπως η Λύδια Τσουκόβσκαγια) απολύθηκαν, άλλοι συνελήφθησαν, φυλακίστηκαν ή εκτελέστηκαν από τα εκτελεστικά αποσπάσματα της ΝιΚαΒεΝτε. (Σ.τ.Μ.) του Λένινγκραντ – σε μια ετερόκλητη κομπανία χαρούμενων συνεργατών. Στο πάρτυ γενεθλίων ενός απ’ αυτούς, ο Μαρσάκ συνάντησε το Μίτια και «αλληλοερωτεύτηκαν» με την πρώτη ματιά. Ο Μαρσάκ αναζητούσε τέτοιους συγγραφείς – επαγγελματίες, προικισμένους και με την αίσθηση του λόγου. Αυτοί οι ίδιοι πρέπει να μιλούν για το έργο της ζωής τους και όχι να κάνουν δημοφιλείς τους δημοσιογράφους. Ο Μαρσάκ ήξερε πώς να μπολιάζει με ενθουσιασμό. Έμενε να βρει την κατάλληλη πλοκή, ενδιαφέρουσα για τους εφήβους, για τους οποίους ο κόσμος αποτελείται κυρίως από απτά και ορατά πράγματα.

Ο Μίτια επέλεξε τον κόσμο των χρωμάτων και, επιστημονικά – τη φασματική ανάλυση.

Με μια ελαφράδα έγραψε το πρώτο κεφάλαιο, και… ο Μαρσάκ το απέρριψε. Το ίδιο έγινε και με τη δεύτερη προσπάθεια και με την τρίτη. Τα άρθρα εκλαϊκευμένης επιστήμης για ενήλικες του Μίτια κόβονταν με πάταγο, κι αυτός δήλωσε ενοχλημένος: «Γιατί, πραγματικά, να γράφω για παιδιά; Αν τα απορρίπτει, τα παρατάω!» Και μαζί με τη Λύδια Κορνέεβνα πήγαν στο Μαρσάκ με μια άλλη επιλογή.

Απορρίφθηκε κι αυτή. Και θα ήταν η τελευταία, αν, εξηγώντας το κείμενό του, ο Μίτια δεν πετούσε ότι το ήλιο ανακαλύφθηκε στον Ήλιο. «Πώς, πώς είπες; – τινάχτηκε ο Μαρσάκ. Το ήλιον ανακαλύφθηκε στον Ήλιο και μόνο έπειτα στη Γη;! Έτσι πρέπει να ξεκινήσουμε!».

Η Ηλιακή ύλη

Από την ηλιακή ύλη αρχίζει η ιστορία: «Θα μιλήσω για την ύλη που βρήκαν οι άνθρωποι πρώτα στον Ήλιο και μετά στη Γη τους.»

Στο βιβλίο: περιπέτειες που δε μπορείτε να φανταστείτε, δύσκολες αναζητήσεις, απροσδόκητα ευρήματα και οι ήρωες είναι μια διεθνής φυλή εξερευνητών της φύσης, στην οποία τίποτα δεν είναι ξένο, αλλά η αλήθεια είναι η πολύτιμη.

Στην κορύφωση της ιστορίας – ένα τηλεγράφημα: «ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΗΛΙΟΝ. ΕΛΑ ΝΑ ΔΕΙΣ. КРУКС» – η πρώτη δημοσίευση ότι μια ουσία [ένα στοιχείο] που ανακαλύφθηκε στον Ήλιο τριάντα χρόνια νωρίτερα, βρέθηκε τελικά στη Γη.

Είναι κρίμα που όταν ήμουν δώδεκα χρονών δεν το είχα συναντήσει αυτό το βιβλίο. Αλλά με το ζόρι θα το θυμόμουν, διαβάζοντας, είκοσι χρόνια αργότερα, το άρθρο του Μπρονστάιν σχετικά με την κβαντική βαρύτητα: εκεί – απλές λέξεις, σύντομες προτάσεις και όλα είναι ξεκάθαρα, αλλά εδώ – πολύπλοκοι τύποι, ολοκληρώματα και ανισότητες, ακόμη και οι έννοιες του χώρου και του χρόνου ήταν πολύ οπτικοποιημένες.

Η αφιέρωση μαρτυράει πώς γεννήθηκε η ιστορία και μαζί της ένας συγγραφέας παιδικών βιβλίων: «Στην αγαπητή Λίντοτσκα, χωρίς την οποία δε θα μπορούσα ποτέ να γράψω αυτό το βιβλίο. Μίτια», 21 Απριλίου 1936.

Είχε ακόμη ενάμιση χρόνο ζωής. Κατάφερε να γράψει δύο ακόμη επιστημονικο-λογοτεχνικά βιβλία – «Ακτίνες Χ» και «Εφευρέτες του ΡaδιοΤηλέγραφου».

Η Λύδια Κορνέεβνα μου έδειξε ένα γράμμα απ’ τον πατέρα της, τον Κόρνεϊ Τσουκόφσκι: «Στη μεγάλης διάρκειας ζωή μου, γνώρισα πολλούς διάσημους ανθρώπους: Ρέπιν, Γκόρκυ, Μαγιακόφσκι, Βαλέρι Μπριούσοφ, Λεονίντ Αντρέγιεφ, Στανισλάφσκι, και ως εκ τούτου έχω βιώσει συχνά μια αίσθηση θαυμασμού για την ανθρώπινη προσωπικότητα. Είχα το ίδιο συναίσθημα κάθε φορά που είχα την ευκαιρία να συναντηθώ με τον νεαρό φυσικό M.Π. Μπρονστάιν. Αρκούσε να περάσεις μισή ώρα μαζί του, για να το αισθανθείς ότι ήταν ένα εξαιρετικό άτομο. Ήταν ένας λαμπρός συνομιλητής, η πολυμάθειά του έμοιαζε τεράστια. Ήξερε Αγγλικά, αρχαία Ελληνικά, Γαλλική λογοτεχνία τόσο καλά όσο τα Ρώσικα. Υπήρχε κάτι απ’ τον Μότσαρτ του Πούσκιν σ’ αυτόν – ένα ζωηρό, πρόσχαρο, γοητευτικό μυαλό.

[…] Ως συγγραφέας για παιδιά, μπορώ να βεβαιώσω ότι τα βιβλία του Μπρονστάιν, Ηλιακή Ύλη, Οι Ακτίνες Χ και άλλα, μου φαίνονταν εξαιρετικά. Δεν είναι μόνο εκλαϊκευτικά επιστημονικά δοκίμια – είναι μια εξαιρετικά κομψή, καλλιτεχνική, σχεδόν ποιητική αφήγηση για το μεγαλείο της ανθρώπινης ιδιοφυΐας».

Αυτή η επιστολή απευθυνόταν στον Βισίνσκι –τον εισαγγελέα του Στάλιν- και έκλεινε με το αίτημα επανεξέτασης της υπόθεσης Μπρονστάιν.

Μήπως δεν κατανοούσε ο Τσουκόφσκι σε ποιον μιλούσε και σε τι καιρούς ζούσε; Δεν καταλάβαινε ότι η επιφύλαξή του «Ήταν…» εμπεριείχε την απάντηση;

Πολλοί, εκείνη την εποχή ήξεραν κάτι, ένοιωθαν, αλλά δεν καταλάβαιναν το κύριο. Διαφορετικά, δεν θα βασανίζονταν απ’ την αναζήτηση της ακριβούς λέξης στα βιβλία και της σαφήνειας στη φυσική, αλλά θα είχαν φύγει τρέχοντας σε κάποια έρημο χωρίς να κοιτάξουν πίσω τους…

Ο Μπρονστάιν δεν επρόκειτο να τρέξει. Στο γραφείο του, ένα χειρόγραφο για παιδιά βρισκόταν δίπλα σ’ ένα άρθρο για την κβαντική κοσμολογία. Το συμπέρασμα του άρθρου: τα φωτόνια δε γερνούν, οι ακτίνες δεν φθείρονται στο δρόμο από μακρινούς γαλαξίες προς εμάς. Και αυτό σημαίνει ότι η διαστολή του Σύμπαντος δεν είναι μια οπτική ψευδαίσθηση, όπως πίστευαν ορισμένοι αστροφυσικοί, αλλά ένα γεγονός. Αυτό το αποτέλεσμα μπήκε στη παράδοση των θεωρητικών φυσικών – η υψηλότερη αναγνώριση.

Ακτίνες απ’ το παρελθόν με βρήκαν στην πρώτη μου συνάντηση με τη Λύδια Κορνέεβνα, στις 18 Οκτωβρίου 1980. Εκείνη την ημέρα ξεκίνησα τη γνωριμία μου με τον Μίτια Μπρονστάιν και τη γυναίκα, στην ψυχή της οποίας ζούσε μετά το θάνατό του. Στην αρχή μόνο άκουγα. Τότε άρχισα να της λέω για τα ευρήματά μου στα αρχεία και τη μνήμη των αυτοπτών μαρτύρων.

Διάσπαρτες πινελιές άρχισαν να σχηματίζονται σε μια ζωντανή εικόνα, στο κέντρο της οποίας ξεδιπλώθηκε ένα δράμα επιστημονικής γνώσης. Τη Λύδια Κορνέεβνα δεν την νοιάζει αν ο Μίτιά της ήταν ένας μεγάλος φυσικός, εξαιρετικός ή απλά αξιοσημείωτος – ήξερε κάτι πιο σημαντικό γι’ αυτόν. Αλλά ήθελε ακόμα να καταλάβει το νόημα των επιστημονικών του μελετών, και προσπάθησε επιμελώς να ερευνήσει τις ημι-λογοτεχνικές μου εξηγήσεις. Έμαθα ήδη από αυτήν για την αποτυχία του προκατόχου μου, του Αντρέι Ντμιτρίεβιτς Ζαχάρωφ⁵Αντρέι Ντμιτρίεβιτς Ζαχάρωφ, Ρώσος πυρηνικός φυσικός, βραβευμένος με Νόμπελ και ακτιβιστής για τον αφοπλισμό, την ειρήνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Έγινε διάσημος ως ο σχεδιαστής του RDS-37 της Σοβιετικής Ένωσης, μια κωδική ονομασία για την σοβιετική ανάπτυξη θερμοπυρηνικών όπλων. (Σ.τ.Μ.) , τον οποίο γνώρισε στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Του ζήτησε να της εξηγήσει τι σημαίνουν οι τύποι στις φωτογραφίες όπου ο Μίτια στέκεται με κιμωλία μπροστά στο μαυροπίνακα. Εκείνος, στο αίτημά της, έδωσε τις εξηγήσεις του: η «Εξίσωση Πουασόν» και ο «Τελεστής Λαπλάς» εμφανίζονταν εκεί… Και απλώς συνειδητοποίησε ότι ο Ζαχάρωφ και ο Μίτια μιλούσαν την ίδια, άγνωστη σ’ αυτήν, γλώσσα.

Στη συνέχεια, για πρώτη φορά στο δωμάτιό της, ο Ζαχάρωφ πλησίασε τις φωτογραφίες στον τοίχο και ρώτησε: «Ποιος είναι αυτός ο όμορφος άνδρας;» Η Λύδια Κορνέεβνα νόμιζε ότι είχε στο μυαλό του τον αδελφό της, Μπόρις, που πέθανε στο μέτωπο. Αποδείχθηκε όμως ότι κοίταζε τη φωτογραφία του Μίτια, την τελευταία του φωτογραφία, όπου, όπως προτού φύγει, με ένα παλτό, με το κεφάλι του ασκεπές, κοιτάει προσεκτικά, σα να προσπαθούσε να συγκρατήσει στη θύμησή του τα πάντα…

Μιλώντας γι’ αυτό το επεισόδιο, η Λύδια Κορνέεβνα παρατήρησε ήρεμα: «Ήμασταν ένα άσχημο ζευγάρι…».

Ο Λαντάου θα τους αποκαλούσε «ευωδιαστούς». Χαρακτήριζε τον εαυτό του «όμορφο», πράγμα που δεν τον εμπόδισε να είναι ειλικρινά φίλος και με τους δύο και να είναι μάρτυρας στο δικαστικό τους γάμο – είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Μπρονστάιν.

Τη δεκαετία του ‘30 δεν απαιτείτο δηλώσουν τον γάμο. Το πιστοποιητικό γάμου το χρειάστηκε η Λύδια Κορνέεβνα τη δεκαετία του ‘50 για την επανέκδοση της «Ηλιακής Ουσίας». Το δικαστήριο έπρεπε να πιστοποιήσει ότι η οικογένεια υπήρχε πράγματι, ότι «η οικονομία διεξαγόταν από κοινού».

Η Λύδια Κορνέεβνα θυμόταν με χαμόγελο τον Λαντάου ως μάρτυρα. Με ένα καουμπόικο πουκάμισο και με σανδάλια στα γυμνά του πόδια έκανε δυσμενή εντύπωση στο λαϊκό δικαστήριο. Μια επιβλητική δικαστής τον κοίταξε έντονα: «ΜΑΡΤΥΡΑ, ΠΟΥ ΕΡΓΑΖΕΣΤΕ;» «Στην Ακαδημία Επιστημών», απάντησε σιγανά ο Λαντάου. «ΜΙΛΗΣΤΕ ΠΙΟ ΔΥΝΑΤΑ! ΤΙ ΔΟΥΛΕΙΑ ΚΑΝΕΤΕ; – συνέχισε απειλητικά η δικαστής. «Ακαδημαϊκός», είπε ακόμα πιο σιγανά ο πολίτης με το καουμπόικο…

Αυτή η διασκεδαστική σκηνή και άλλα απομνημονεύματα της Λύδιας Κορνέεβνα, δυστυχώς, δεν έριξαν φως στο μυστήριο του Τάληρου.

Η λύση του αινίγματος του Thaler

Η πρόβλεψη μιας «ριζικής αναδιάρθρωσης της θεωρίας» το 1936 δε φαινόταν τόσο τολμηρή όσο απρεπής. Οι φυσικοί είχαν ήδη κουραστεί από τις επαναστατικές προφητείες.

Από τη δεκαετία του ‘20, ο ίδιος ο Νιλς Μπορ, ο οποίος αποκρυπτογράφησε τη δομή του ατόμου, πρότεινε να θυσιαστεί η αρχή διατήρησης της ενέργειας για χάρη μιας τέτοιας αναδιάρθρωσης. Όχι πολύ καιρό πριν, οι φυσικοί είχαν εκπληρώσει το παλιό όνειρο των αλχημιστών, μετατρέποντας το ένα χημικό στοιχείο στο άλλο. Γιατί λοιπόν να μην πραγματοποιηθεί το όνειρο μιας μηχανής αέναης κίνησης;! Για τέτοιες μαγικές πηγές ενέργειας, ο Μπορ βρήκε κατάλληλους χώρους εργασίας – στο εσωτερικό του πυρήνα του ατόμου και στις κεντρικές περιοχές των αστεριών. Έλπιζε να εξηγήσει το από πού τα αστέρια -συμπεριλαμβανομένου του Ήλιου μας- παίρνουν την ενέργεια για να φωτίζουν και να θερμαίνουν το Σύμπαν.

Η υπόθεση της μη διατήρησης της ενέργειας έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από μερικούς νεαρούς θεωρητικούς, συμπεριλαμβανομένου του Λαντάου, που πίστευε σε ένα άρθρο του 1931 ότι είχε βάλει το τελευταίο καρφί στο φέρετρο της μη ανασυγκροτημένης θεωρίας.

Κατανοώντας την κατάσταση στη φυσική εκείνης της εποχής, μπορεί κανείς να καταλάβει γιατί οι θεωρητικοί πίστευαν στο αναπόφευκτο μιας ριζικής αναδιάρθρωσης. Κι από την παρούσα απόσταση είναι σαφές ότι η επαναστατική αδράνεια λειτουργούσε επίσης. Η επανάσταση στη φυσική, ξεκινώντας από τα κβάντα και τη θεωρία της σχετικότητας, εξελίσσεται για τρίτη δεκαετία και οι θεωρητικοί συνηθίζουν στον τρελό ρυθμό της αλλαγής.

Αλλά οι θεωρητικοί υποθέτουν και η ιστορία απορρίπτει. Όχι, οι αλλαγές δεν είχαν μειωθεί – οι φυσικοί αποκάλεσαν το 1932 «χρονιά των θαυμάτων». Θαυμάσιες ανακαλύψεις, ωστόσο, δεν έγιναν τότε στα θεμέλια του σύμπαντος, αλλά στους υπερυψωμένους ορόφους του. Η απροσδόκητη ανακάλυψη του νετρίνου ανέτρεψε το κύριο επιχείρημα των επαναστατικών προφητειών. Μετά απ’ αυτό, ο Μπορ ανακάλυψε ένα κενό στη συλλογιστική του Λαντάου και αυτός [ο Λαντάου], συνειδητοποίησε ότι η μη διατήρηση της ενέργειας του Μπορ, στην οποία ο ίδιος πίστευε, ήταν ασύμβατη με τη θεωρία της βαρύτητας. Όλη αυτή η αντεπανάσταση σε δύο χρόνια υποτίμησε τις προβλέψεις για τη μεγάλη κατάρρευση.

Και –εδώ είμαστε!– ένα χρόνο αργότερα, ο Μπρονστάιν προβλέπει και πάλι μια ριζική αναδιάρθρωση. Τι είναι αυτό;!

Η νέα πρόβλεψη, ωστόσο, ήταν διαφορετική από τις προηγούμενες, έχοντας στόχο να συνδυάσει τα κβάντα με τη θεωρία της σχετικότητας – το πολύ μικρό και το πολύ ταχύ. Ο Μπρονστάιν προσελκύεται στη βαρύτητα και την ενοποίηση – την επιστήμη της βαρύτητας και της μαζικότητας. Οι επιστήμονες το εξέταζαν ήδη με σκεπτικισμό. Στον κόσμο των ατόμων, η βαρύτητα είναι αμελητέα σε σύγκριση με άλλες δυνάμεις. Ο παρονομαστής του αντίστοιχου κλάσματος είναι ένας αστρονομικός αριθμός. Και αν ναι, γιατί να διασταυρώσουμε τα κβάντα με τη βαρύτητα;!

Ο Μπρονστάιν, ωστόσο, δεν ισχυρίστηκε ότι η βαρύτητα απαιτείται στην ατομική φυσική, και η λέξη «αστρονομική» δεν εμφανίστηκε εδώ για το τίποτα. Ο αστροφυσικός Μπρονστάιν γνώριζε πότε και τα δύο, τα κβάντα κι η βαρύτητα είναι σημαντικά: στην αρχή της διαστολής του Σύμπαντος, ή, απλά, στη γέννησή του και στα τελευταία στάδια της ζωής των τεράστιων αστεριών. Έτσι η ίδια η Φύση περιμένει τη θεωρία της κβαντικής βαρύτητας.

Προσπαθώντας να συνδυάσει την κβαντική θεωρία με τη θεωρία της βαρύτητας, ο Μπρονστάιν ανακάλυψε ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μαζί μόνο με μισόκλειστα μάτια. Αν ανοίξετε τελείως τα μάτια σας, γίνεται σαφές ότι αυτές οι θεωρίες δεν συν-δυ-ά-ζονται. Καθεμία από αυτές υπονομεύει τις αρχικές έννοιες της άλλης. Θεμελιώδεις θεωρίες, πειραματικά δοκιμασμένες χωριστά, δεν είναι σε θέση να συνεργαστούν μεταξύ τους;!

Ή μήπως απλά δε χρειάζεται να ενδιαφερόμαστε για ζητήματα όπως η γέννηση του Σύμπαντος; Δεν υπάρχουν αρκετά πρακτικά καθήκοντα; Πρώτον, όπως διδάσκει η Ιστορία, η καθαρή θεωρία παρέχει περισσότερες από μία φορές τις πιο σημαντικές πρακτικές εφαρμογές. Το πιο διάσημο παράδειγμα είναι τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα, η μελέτη των οποίων οδήγησε στην εφεύρεση του ραδιοφώνου και πολλών άλλων πραγμάτων, χωρίς τα οποία η τρέχουσα «πρακτική» ζωή θα ήταν αδιανόητη. Και δεύτερο και πιο σημαντικό, αν έχει προκύψει ένα ερώτημα, οι θεωρητικοί θα εξακολουθήσουν να αναζητούν μια απάντηση, ενώ θα εξετάζουν αν το ίδιο το ερώτημα έχει τεθεί σωστά.

Αυτή η αναζήτηση οδήγησε τον Μπρονστάιν να προβλέψει μια «ριζική αναδιάρθρωση της θεωρίας» και ίσως την απόρριψη των συνηθισμένων ιδεών για τον χώρο και τον χρόνο και την αντικατάστασή τους με κάποιες πολύ βαθύτερες και χωρίς σαφήνεια έννοιες.

Στο δικό του συμπέρασμα, φάνηκε ότι δεν τον ενόχλησε η απομάκρυνση από την πρακτική, αλλά τα ακούσια πάθη, τα οποία απάλυνε με μια χαρούμενη ειρωνεία – «Και όποιος δεν το πιστεύει αυτό, πληρώνει ένα Thaler». 

Με αυτή η φράση, όπως ανακάλυψα κατά λάθος, κλείνει το παραμύθι των Αδελφών Γκριμ, του οποίου ο ήρωας – «ένας φαινομενικά απαρατήρητος και τίμιος ραφτάκος» – ανταποκρίθηκε στις αδύνατες αποστολές της πριγκίπισσας, για τις οποίες, φυσικά, την κέρδισε ως ανταμοιβή.

Είναι πιθανό ο φυσικός να διάβαζε αυτό το παραμύθι στην πεντάχρονη Lyusha, μεταφράζοντας από ένα φύλλο χαρτιού, ενώ σκεφτόταν την κβαντική βαρύτητα. Ή να θυμήθηκε τη φράση αυτή απ’ την παιδική του ηλικία, γιατί τότε διάβαζε ήδη Γερμανικά.

Μου αρέσει η πρώτη εκδοχή καλύτερα. Είναι πιο εύκολο να την εντάξω σε ένα τέτοιο επεισόδιο απ’ την οικογενειακή ζωή.

Πηγαίνοντας να φύγει για λίγο, η μητέρα είπε στη Lyusha να ασχοληθεί με δικά της πράγματα και να μην ενοχλεί τον Μίτια. Και το κορίτσι ήθελε να μείνει στο δωμάτιό του και υποσχέθηκε να παίξει ήσυχα, χωρίς να τον ενοχλήσει στο ελάχιστο. Μετά απ’ τη συγκατάθεση του Μίτια, της επιτρεπόταν να το κάνει αυτό, αλλά μόνο «ήσυχα». Μία ώρα αργότερα, όταν επέστρεψε η μητέρα, η Lyusha καθόταν στο γραφείο του Μίτια, πάνω στα χαρτιά του και αυτός της έλεγε κάτι. Ίσως «για έναν έξυπνο ράφτη». Αν ήταν όντως έτσι, η Lyusha δεν παρενέβαινε καθόλου, αλλά, αντίθετα, βοηθούσε το Μίτια στο επιστημονικό του έργο.

Ακόμα κι αν δεν ήταν έτσι, η σπαρταριστή γερμανική φράση τον βοήθησε να κάνει την ίδια πρόβλεψη που παρέμεινε σε ισχύ για περισσότερα από ογδόντα χρόνια. Και γίνεται όλο και πιο προκλητική.

Αλλά πήδηξα πολύ μακριά. Ας πάμε πίσω μερικές δεκαετίες, όταν η ηγεσία της χώρας ανακοίνωσε την γκλάσνοστ (διαφάνεια) – και το ζήτημα των βιογραφικών ερευνών μου έγινε κατάλληλο για δημοσίευση. Τόσο κατάλληλο που το 1990 εκδόθηκε ένα βιβλίο με τον μη περίπλοκο τίτλο «Ματβέι Πέτροβιτς Μπρονστάιν. 1906-1938».

Ραντεβού μισό αιώνα αργότερα

Η ίδια γκλάσνοστ το καλοκαίρι του 1990 έδωσε την ευκαιρία στη Λύδια Κορνέεβνα να γνωρίσει τον φάκελο φυλάκισης του συζύγου της.

Το περιεχόμενο του φακέλου αρχειοθέτησης αρχίζει με το ένταλμα σύλληψης που εκδόθηκε στο Λένινγκραντ την 1^η Αυγούστου 1937. Ο Μπρονστάιν Ματβέι Πέτροβιτς συνελήφθη στο Κίεβο, στο σπίτι των γονιών του. Κατάσχεσαν ένα εισιτήριο για το Κισλοβόντσκ, ένα σαπούνι, οδοντόκρεμα, κορδόνια… και «ως ένας ιδιαίτερα επικίνδυνος εγκληματίας» στάλθηκε «με ειδική συνοδεία σε ξεχωριστό βαν μεταφοράς στο Λένινγκραντ, στη διάθεση της NKVD της περιοχής του Λένινγκραντ».

Σύμφωνα με επίσημα έγγραφα, στις 2 Οκτωβρίου, κατά την πρώτη ανάκριση, αρνήθηκε τις κατηγορίες. Δε γνώριζε ακόμη ότι από το 1930 ήταν μέλος μιας οργάνωσης της οποίας στόχος ήταν «να ανατρέψει τη σοβιετική εξουσία και να θεσπίσει ένα πολιτικό σύστημα στο οποίο οι διανοούμενοι θα συμμετείχαν στην κυβέρνηση σε ισότιμη βάση με άλλα τμήματα του πληθυσμού, ακολουθώντας το παράδειγμα των δυτικών χωρών».

Το κατηγορητήριο του απέδωσε συμμετοχή σε «φασιστική τρομοκρατική οργάνωση», η οποία, μεταξύ άλλων, προκάλεσε βλάβες «στον τομέα της εξερεύνησης ορυκτών και τη διαχείριση των υδάτινων πόρων της ΕΣΣΔ».

Το Στρατιωτικό Συμβούλιο του Ανωτάτου Δικαστηρίου συνεδρίασε στις 18 Φεβρουαρίου 1938. Διήρκεσε είκοσι λεπτά – από τις 8:40 έως τις 9:00. Η ετυμηγορία -«εκτέλεση, με κατάσχεση όλων των περιουσιακών στοιχείων που του ανήκουν προσωπικά»- εκτελέστηκε αμέσως. Το πιστοποιητικό εκτέλεσης κατατίθεται στην υπόθεση.

Η Λύδια Κορνέεβνα συνόψισε την εντύπωσή της γι’ αυτά τα έγγραφα ως εξής: «Είναι ευτυχία που εκτελέστηκε ενώ ήταν ακόμα στη φυλακή…». Είχε δίκιο. Οι φυσικοί Alexander Vitt και Semyon Shubin, που συνελήφθησαν το 1937, έλαβαν διαφορετικές ποινές – πέντε και οκτώ χρόνια φυλακή, αλλά και οι δύο πέθαναν στα στρατόπεδα της Κολύμα το ‘38. Και πριν απ’ αυτό – σκηνές από τη Σιβηρία, μια κοινωνία εγκληματιών και όλα τα άλλα, που οι ως εκ θαύματος επιζώντες διέσωσαν…

Ένας από τους επιζώντες, ο Boris Arkadievich Velikin, το 1990, ξεκίνησε να διαβάζει τις «Σημειώσεις για την Άννα Αχμάτοβα», που δημοσιεύτηκαν πρώτη φορά στην πατρίδα του. Το βιβλίο αποτελείται από τις καταχωρήσεις ημερολογίου της Λύδιας Κορνέεβνα και ο πρόλογος είναι μια ιστορία για τη διασταύρωση των πεπρωμένων τους το 1937, όταν συνελήφθη ο γιος της Αχμάτοβα: «Φεβρουάριος 1938. Από ένα ξύλινο παράθυρο της [φυλακής] Shpalernaya, όπου εγώ, σκύβοντας είπα: “Μπρονστάιν, Ματβέι Πέτροβιτς” -και απλώνοντας τα χρήματα- μια βαριά φωνή μου απάντησε από πάνω: “Έξω!” – και ο άντρας, του οποίου το πρόσωπο βρισκόταν σε ύψος απρόσιτο στον επισκέπτη, έσπρωξε το χέρι μου πίσω με τον αγκώνα του και τη χοντρή κοιλιά του αρπάζοντας τα χρήματα».⁶Τσουκόβσκαγια Λ., Σημειώσεις για την Άννα Αχμάτοβα, Βιβλίο Πρώτο, 1938-1941, Μόσχα, 1989.

Αφότου το διάβασε αυτό, ο Velikin συνειδητοποίησε ποιάς σύζυγός ήταν ο άνδρας που είχε συναντήσει στη φυλακή του Λένινγκραντ τον Δεκέμβριο του 1937. Ο Velikin θυμόταν ότι η σύζυγος του Μπρονστάιν ήταν κόρη συγγραφέα, αλλά ξέχασε ποιανού. Έτσι βρήκε την Τσουκόβσκαγια.

Η Λύδια Κορνέεβνα με ενημέρωσε γι’ αυτό, δυσκολευόμενη να αναπνεύσει. Έπασχε από πνευμονία και δε μπορούσε να σηκωθεί από το κρεβάτι: «Τι καταστροφή! Μπορώ να λάβω ένα μήνυμα απ’ τον Μίτια, αλλά δεν έχω δύναμη…». Μου ανέθεσαν να συναντηθώ με τον απροσδόκητο αγγελιοφόρο. Στα ογδόντα πέντε, φαινόταν εξαιρετικά χαρούμενος. Έδειξε το πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο του για τη μεταλλουργία, ανέφερε ότι επέστρεψε πρόσφατα από ένα επαγγελματικό ταξίδι στα Ουράλια.

Το 1937, αυτός, ένας παθιασμένος εργάτης αφοσιωμένος στο σοβιετικό καθεστώς εργαζόταν ως μηχανικός στο εργοστάσιο Κίροφ. Συνελήφθη στις 4 Δεκεμβρίου. Εμβρόντητος, βρέθηκε σε ένα κελί σχεδιασμένο από την τσαρική χωροφυλακή για δεκαέξι άτομα. Οι σοβιετικοί χωροφύλακες στρίμωξαν δέκα φορές περισσότερους εκεί μέσα. Στα κρεβατάκια, τα οποία χαμήλωναν τη νύχτα, λίγοι μπορούσαν να χωρέσουν. Εκείνοι που δεν έφτανε η σειρά τους κοιμούνταν στο πάτωμα, οι νεοφερμένοι – δίπλα στη βούτα.

Θυμόταν αρκετούς από τους εκατόν πενήντα συγκρατουμένους. Ένας ήταν ηθοποιός του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας, ο οποίος υποδύθηκε αργότερα τον Στάλιν. Ένας ήταν εργάτης των σιδηροδρόμων που δεν εκτελέστηκε λόγω ενός λάθους της φυλακής στο μεσαίο του όνομα. Και ένας θεωρητικός φυσικός.

Στο κελί δεν συζήτησε τις κατηγορίες που εφευρέθηκαν από τον ανακριτή. Κρυβόμενοι απ’ το παράλογο, οι κρατούμενοι -αν είχαν τη δύναμη- μιλούσαν για τον άνθρωπο: για τη δουλειά, για τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο. Οργάνωναν διαλέξεις. Ο Ματβέι Πέτροβιτς βραβεύτηκε με χειροκροτήματα για την ιστορία του σχετικά με τη θεωρία της σχετικότητας.

Ο Velikin έμεινε έκπληκτος από το γεγονός ότι ο φυσικός στον οποίο είχε μόλις μιλήσει για τις περιπλοκότητες της μεταλλουργικής παραγωγής του εξήγησε αμέσως το νόημα της τεχνολογίας τήξης μιας ειδικής παραγωγής χάλυβα. Σε έναν άλλο φυλακισμένο, ο οποίος επινόησε κάποιο είδος προσαρμογής σε όπλο, εξήγησε την επιστημονική ουσία της εφεύρεσής του.

Το επάγγελμα ενός θεωρητικού φυσικού είναι να φτάνει στην ουσία.

Αυτά που είπε ο αγγελιοφόρος από το ‘37, έπεισαν τη Λύδια Κορνέεβνα ότι επρόκειτο για τον Μίτια…

Ήθελε να μάθει πού ήταν ο τάφος του. Δεν μοιράστηκα τις επιθυμίες της. Πόσα θύματα είναι παραχωμένα στην παγωμένη γη της Κολύμα;! Και τι είναι πιο αξιοσέβαστο – μια αδελφότητα των χαμένων που έμειναν άταφοι, ή μια περιφραγμένη περιοχή σε νεκροταφείο;

Ένας πολυμαθής αναγνώστης ενός βιβλίου για τον Μπρονστάιν με επαίνεσε: «Έχετε δημιουργήσει ένα εξαιρετικό μνημείο». Αναστατώθηκα: τα μνημεία –από γρανίτη ή από βιβλία- δεν είναι δική μου δουλειά. Η δουλειά μου είναι να αναστήσω ένα άτομο που λείπει τόσο!

Μετάφραση Γιαν. Σιμ. – Θόδ. Κουτσουμπός

• Υποσημειώσεις Γιαν. Σιμ.

Για τη μετάφραση χρησιμοποιήσαμε την αγγλική εκδοχή του κειμένου που μας έστειλε ο σύντροφος Josip Ambramson από το Λένινγκραντ (Πετρούπολη) τον οποίο ευχαριστούμε. Διασταυρώσαμε το αγγλικό κείμενο με το ρωσικό πρωτότυπο.