του Ερνέστο Αγγελή

Daidalia oder das Leben einer Theorie
Ikaros: Kunst! Hat den eilenden kiel mit Segel und Steuer! beflu-gelt?! Kunst! das leichtfubige Gespann! Lenker der Liebe ist Kunst!O! vid!… und wenn die Musen!..O!ja!…dann dank ihrs doch!dab sie das dustre Bild der Wahr heit in! das heitre Reich der Kunst hin! überspielt! die Täuschung! die sie sch! afft! auf! riech Tick!sel-bst!zer!stort!und ihren Schein! der Wahrheit! nicht! betrüglich! unter! schiebt!
Ernst ist das Leben!h!Eiter!ist die Kunst!wie sie so schillert!… so Schillert!
Daidalos: Kunst ist unernst, kind! angesichts der Realität!
Ikaros: aber alles hat doch seinen Raum! Vater Dad!alle!
und der Raum des Lachens heiß! t! eben Kunst!
wo soll man denn sonst laaaaaaaachen!aaaaaaaach!en?
Δαιδάλια ή η ζωή μιας θεωρίας
Ίκαρος: Τέχνη! Διαθέτει γρήγορη καρίνα με πανί και πηδάλιο! Εμπνευσμένος;! Τέχνη! το ανάλαφρο πέταγμα! Οδηγός της αγάπης είναι η τέχνη! Ο! βιδ!… και αν οι μούσες!.. Ω! Ναι!… τότε χάρη σε αυτήν! ταμπονάρετε τη ζοφερή εικόνα της αλήθειας! στο εύθυμο βασίλειο της τέχνης! μεταγλωτισμένη! Καταστρέφει! την!απάτη!που!δημιουργεί!στη!μυρωδιά!Τικ! Εαυτό! καταστρέφει!και!δεν! δόλια!χαλάει! την εμφάνισή της! της!αλήθειας!
Η ζωή είναι σοβαρή! Ευ!χολή! είναι η τέχνη! πως λαμπυρίζει!… τόσο λαμπυρίζει!
Δαίδαλος: Η τέχνη δεν είναι σοβαρή, παιδί μου! μπροστά στην πραγματικότητα!
Ίκαρος: αλλά όλα έχουν τη θέση τους! Πατέρα Μπαμπά! όλοι!
και το δωμάτιο για γέλιο λέγεται τέχνη!
που αλλου θα αχαααχααχααααχ!! αχχααεεν;

Το παραπάνω απόσπασμα, σε δική μας απόδοση από τα γερμανικά, είναι από τον διάλογο ανάμεσα στον Ίκαρο και τον Δαίδαλο, στην πολυμεσική όπερα του Ανέστη Λογοθέτη Δαιδάλια, ένας διαλεκτικός μουσικός αναστοχασμός, με επίκεντρο τη διάσημη φράση του Φρήντριχ Σίλλερ: Ernst ist das Leben, heiter ist die Kunst. Σοβαρή είναι η Ζωή, χαρούμενη είναι η Τέχνη.
Στην όπερα του ΔΑIΔΑΛΙΑ, που ολοκληρώθηκε το 1980, ο Ανέστης Λογοθέτης (1921 – 1994), ο πρωτοπόρος της γραφικής σημειογραφίας και των μουσικών ραδιοφωνικών έργων, παρουσιάζει τον θρυλικό μύθο του προικισμένου αλλά αδίστακτου εφευρέτη Δαίδαλου, ως ένα συναρπαστικό θέατρο γλώσσας, ήχου και κίνησης, συμπεριλαμβανομένων των οπτικοακουστικών μέσων. Αυτό το έργο, με τον συνθέτη στο ρόλο του Δαίδαλου, έχει παιχτεί δεκάδες φορές σε όλη την Ευρώπη από το K&K Experimentalstudio. Στην πρώτη του παρουσίαση, προκάλεσε μεγάλη αίσθηση για τον πρωτοποριακό του χαρακτήρα και την οραματική του διάσταση.
Η πολυμεσική όπερα «Daidalia or The Life of a Theory» του μεγαλοφυούς πρωτοποριακού συνθέτη Ανέστη Λογοθέτη, βασίζεται στο μύθο του Δαίδαλου και αφηγείται την ιστορία ενός εφευρέτη του οποίου οι δημιουργίες αποδεικνύονται μοιραίες: αφού αυτός σκότωσε τον ανιψιό του Τάλω, φεύγει στην Κρήτη, όπου η θεά του φεγγαριού και βασίλισσα Πασιφάη τον αναγκάζει να κατασκευάσει μια συσκευή που θα της επιτρέψει να ενωθεί με τον λευκό θεϊκό ταύρο. Το αποτέλεσμα αυτού του σημαντικού ραντεβού είναι ο Μινώταυρος.
Τώρα ο Δαίδαλος έχει μπελάδες. Ο βασιλιάς του ζητά να αφαιρέσει αυτό το αίσχος και να εξαφανίσει τον ταυροκέφαλο. Ο Δαίδαλος χτίζει τότε τον λαβύρινθο του οποίου ο ίδιος γίνεται αιχμάλωτος. Για να ξεφύγει από τη φυλακή που δημιούργησε ο ίδιος, κατασκευάζει φτερά με τα οποία ο ίδιος και ο γιος του Ίκαρος τολμούν να δραπετεύσουν. Ο Ίκαρος πέφτει στη θάλασσα και πεθαίνει. Ο Δαίδαλος φτάνει στη Σαρδηνία και γίνεται παίκτης μαριονέτας και διασκεδαστής της βασιλικής οικογένειας. Ο Μίνωας τον παρακολουθεί, αλλά ο Δαίδαλος καταφέρνει να τον σκοτώσει. Ο Δαίδαλος πρέπει να ξαναφύγει. Τα ίχνη του χάνονται τελικά στη Σαρδηνία.

Ο Ανέστης Λογοθέτης, το 1976, αφού παρατήρησε αιωροπτερόνια που είχαν αποπλεύσει από το Loserfelsen κοντά στο Altaussee στην κοιλάδα, όπου ένας από τους οδηγούς τους -οδηγούμενος από τη φιλοδοξία του πατέρα του- πέθανε σε ένα θανατηφόρο ατύχημα, άρχισε να προσαρμόζει το μυθικό υλικό για τη σύγχρονη περίοδο. Η διάσταση του κακού τεκμηριώνεται επίσης από αποσπάσματα μεταγενέστερων εποχών, για παράδειγμα από το «Ars Amandi» του Οβίδιου ή από την αυτοβιογραφία του διοικητή του στρατοπέδου του Άουσβιτς, Rudolf Höß. Ο Horst Ogris έγραψε για την ευφάνταστη πρεμιέρα της «μικρής έκδοσης», που έλαβε χώρα στις 23 Ιουνίου 1980 στο Klagenfurt:
“Ο ίδιος ο συνθέτης Λογοθέτης παίζει τον Δαίδαλο, αυτή την φαινομενικά ανώτερη αρχή της ελπίδας που δύσκολα αφήνει αμφιβολίες να το επηρεάσουν και εμποδίζει κάθε απελπισία επινοώντας τις πιο σοφιστικέ φόρμουλες. Η φαντασία, ο έρωτας, το σεξ, η βία και η αγάπη αντιτίθενται στην εξουσία. Διχασμένοι, καθώς και όλο το σκηνικό σύστημα της παράστασης, του εναντιώνονται: από τη μια ο Ίκαρος, που το όνειρο να πετάξει -να ξεπεράσει την πραγματικότητα- του κοστίζει τη ζωή, από την άλλη η φιγούρα της Αριάδνης, η οποία με όλη τη δημιουργική της περιέργεια, παραμερίζει κάθε κίνδυνο, ακόμα και τον Μινώταυρο, που την ελκύει και την φοβίζει εξίσου’ είναι ικανός όμως να δραπετεύσει. Κομβικό σημείο αυτής της πετυχημένης απόδρασης: Αποκοιμίζει το τέρας με μουσική. Αυτό είναι μόνο ένα από τα πολλά σημεία εκκίνησης του έργου και της παράστασης, που καταφέρνει να αφήσει το αρχαϊκό υλικό να ανατραπεί αστραπιαία στα τρέχοντα προβλήματα. Η Gunda König ήταν στον διπλό ρόλο του Ikaros/Ariadne και ο Walter Stangl ο Μινώταυρος, με τον Αrno Patscheider να δανείζει τη φωνή του συγκροτήματος, παραδίδοντας εντυπωσιακά μνημεία ανεπιφύλακτης υποκριτικής απόλαυσης. Αυτό όμως που κάνει αυτή τη βραδιά στο Künstlerhaus τόσο εντυπωσιακή και που της προσδίδει πρωτοποριακές διαστάσεις με την καλύτερη έννοια της λέξης είναι η εντυπωσιακή χρήση διαφορετικών καλλιτεχνικών εκφραστικών μέσων και ο επιτυχημένος συνδυασμός τους. Διότι στη μουσική του Λογοθέτη, που καθρεφτίζεται, αντιστρέφεται, αντεπιτίθεται και πολλαπλασιάζεται με το ηχογραφημένο υλικό έτσι ώστε μια ακουστική ζούγκλα γεμάτη αισθησιασμό να αναδύεται από τη δροσιά της σύγχρονης συνθετικής αισθητικής, υπάρχουν ταινίες, διαφάνειες, γραφικές σημειώσεις του συνθέτη και έξυπνα χρησιμοποιημένα στοιχεία χωρικού θεάτρου που μαζί αποδίδουν ένα έργο τέχνης που ξεπερνά ξεκάθαρα και εντυπωσιακά τα όρια της ατομικής τέχνης προς την κατεύθυνση ενός συνολικού έργου τέχνης. Αν λάβει κανείς υπόψη του όλους αυτούς τους παράγοντες και τους σταθμίσει, μπορεί να δηλώσει ότι δεν πέτυχε μόνο μία πρεμιέρα ενός μουσικού έργου. Αντίθετα, αυτό που μετράει σε αυτό το μέρος, όπου σχεδόν κανείς δεν έχει σκεφτεί πέρα από τη ζωγραφική σε πάνελ, είναι η απόδειξη ότι η περφόρμανς μπορεί να είναι κάτι πολύ συναρπαστικό.” [Ogris, Horst: Einneuer Weg! Στο: Kleine Zeitung, 25/6/ 1980.].
Στον Φάουστ του Γκαίτε, ο Μεφιστοφελής έλεγε τα διάσημα λόγια που θα παραθέσει αργότερα ο Λένιν στα Φιλοσοφικά του Τετράδια (1914-16): «Γκρίζα η κάθε θεωρία φίλε μου καλέ, το χρυσοδέντρι της ζωής πράσινο θάλλει».

Εμείς λοιπόν, εν έτει 2022, ακόμα και σε αντίθεση με την διαπίστωση του προαναφερθέντος κριτικού περί διαχωρισμού ανάμεσα στον Δαίδαλο, τον Ίκαρο, την Αριάδνη, ακόμα και τον συμπαθή σε αυτήν την περίπτωση Μινώταυρο, υποστηρίζουμε πως ο Λογοθέτης ευνοούσε, επιθυμούσε και οργάνωνε την επίθεσή τους, ενάντια στον Μίνωα και κάθε τύραννο. Εξάλλου η μουσική, η ζωή και όλο το έργο του Ανέστη Λογοθέτη, δεν είναι παρά ένας υψιπετής στοχασμός για τη ζωή και το μεγαλείο του έρωτα. Και αυτός ο στοχασμός είναι η έκφραση της ανθρώπινης σοφίας, όπως έλεγε και ο Μπαρούχ Σπινόζα. Την σοφία αυτήν, ας την αφουγκραστούμε στη μουσική του Λογοθέτη. Στο έργο εκείνο, την Δαιδάλια, που αποτέλεσε τον προπομπό, του magnum opus του μεγάλου συνθέτη: της ηλεκτρονικής ραδιοφωνικής όπερας «Από τι Υλικό είναι Φτιαγμένη η Πέτρα του Σίσυφου», σύνθεση του 1984-86. Αλλά σε σχέση με το Σισύφειο εγχείρημα του Ανέστη Λογοθέτη και τη σχέση του με την όπερα του Λουίτζι Νόνο «Προμηθέας – Μια τραγωδία της Ακρόασης», τα ίδια ακριβώς χρόνια της δεκαετίας του 80, θα επανέλθουμε σε επόμενο σημείωμά μας.
Σημείωση: Η πολυμορφική παρτιτούρα του έργου, περιλαμβάνεται μαζί με άλλες παρτιτούρες και κείμενα για τον Ανέστη Λογοθέτη και την πρωτοποριακή μουσική του, στην ειδική έκδοση του Ιστορικού Μουσείου Τέχνης της Βιέννης τον Ιούλιο του 2002, με τίτλο: Anestis Logothetis. erSCHAUTE KLANGE. Στην παρτιτούρα αυτή, η οποία ανήκει στην παγκόσμιας πρωτοτυπίας τεχνοτροπία της πολυμορφικής σημειογραφίας που επινόησε ο Ανέστης Λογοθέτης, υπάρχουν όλα τα στοιχεία της μουσικής στη συγκεκριμένη σκηνή της όπερας: τονικά ύψη και αξίες, ερμηνευτική εκφορά του ήχου και ο μουσικοποιητικός διάλογος των δύο προσώπων.