(Εισήγηση του Σάββα Μιχαήλ στο στο ελεύθερο αυτοδιαχειριζόμενο θέατρο ΕΜΠΡΟΣ)
FRIDA KAHLO: ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΕΞΕΓΕΡΣΗ
“Εγώ η Φρίντα Κάλο είμαι…”
Ομιλία στο τριήμερο 7-9 Μαρτίου 2014 στο ελεύθερο αυτοδιαχειριζόμενο θέατρο ΕΜΠΡΟΣ με αφορμή την Ημέρα της Γυναίκας και με σημείο αναφοράς την ζωή και το έργο της Φρίντα Κάλο
Ταυτότητα;
Ποια στοιχεία ταυτότητας δίνει η ίδια η Frida Kahlo, ανατινάζοντας κάθε “κανονική”,δηλαδή τυπική, επιβεβλημένη από τα πάνω, αφηρημένη ταυτότητα;
“Γεννήθηκα μέσα στην φωτιά, πρωτοείδα τον κόσμο μέσα στην θέρμη της εξέγερσης. Γεννήθηκα μαζί με μια επανάσταση, είμαι χωρίς αμφιβολία παιδί αυτής της επανάστασης και ενός γέρου θεού που λάτρευαν οι πρόγονοί μου. Γεννήθηκα το 1910. Ήταν καλοκαίρι.”
Τόπος γέννησης: το Μεξικό- το μόνο σίγουρο. Αλλά ποιος ο χρόνος γέννησης, ποιο το όνομα της μητρός και, προπαντός, ποιο το ‘Όνομα του Πατρός;
Τα ληξιαρχικά βιβλία λένε ότι η Φρίντα Κάλο γεννήθηκε την 6η Ιουλίου 1907, τρία χρόνια πριν ξεσπάσει η Μεξικανική Επανάσταση του Εμιλιάνο Ζαπάτα, του Πάντσο Βίγια και των εξεγερμένων campesinos που πήρανε τα όπλα για Γη κι Ελευθερία. Ο ληξιαρχικός χρόνος, όμως, δεν συμπίπτει πάντα επακριβώς με τον ιστορικό χρόνο. Αν ο τόπος που γεννήθηκε η Φρίντα Κάλο είναι το Μεξικό, η “πατρίδα” της “μέσα στον χρόνο”, όπως ονομάζει την ιστορική εποχή ο Λέων Νταβίντοβιτς Τρότσκυ, δεν είναι άλλη από την ιμπεριαλιστική εποχή των πολέμων και των επαναστάσεων που ξεπροβάλει το 1910 με την Μεξικανική Επανάσταση στην πόρτα του ανερχόμενου αμερικανικού ιμπεριαλισμού για να γεννηθεί σαν μεσσιανικό Παιδίον Νέον, με την Οκτωβριανή Επανάσταση το 1917, όταν ο Μεγάλος Πόλεμος, κατά την μνημειώδη φράση του Λένιν, θα σπάσει την διεθνή αλυσίδα στον αδύνατο κρίκο της, την τσαρική Ρωσία.
Λίκνο της Φρίντα είναι η φωτιά, θέρμη της η εξέγερση, μητέρα και πατρίδα ή , σωστότερα, μητρίδα της η επανάσταση. Πατέρας της; “…ένας γέρος θεός που λάτρευαν οι πρόγονοί” της στο προκολομβιανό Μεξικό. Παράξενο κι αυτό, όπως, κι όλα σ’ αυτήν την γυναίκα: πατέρας της δεν είναι ο φυσικός πατέρας, ο άμεσος πρόγονος, ούτε οι πρόγονοί του και πρόγονοί της αλλά ένας γέρος θεός που λάτρευαν ο πρόγονοι στο μυθικό τους πάνθεον. Αυτός φέρει το Όνομα του Πατρός Αναγνωρίζεται ως πατέρας μόνον ένας Αρχέγονος Πατέρας από τα βάθη του προκολομβιανού μεξικανικού Μύθου.
Γνωρίζοντας την διαδρομή της Φρίντα Κάλο, και ιδιαίτερα την επιμονή της , στην όψιμη συνάντησή της με τον André Breton ότι τα έργα της δεν έχουν να κάνουν με τον υπερρεαλισμό και τα όνειρα, είναι αμφίβολο να υπάρχει μια ταύτιση του μυθικού γέρου θεού που θεωρεί πατέρα της με τον Ur-Vater, τον αρχέγονο πατέρα της πρωτόγονης ορδής στο φροϋδικό Τοτέμ και Ταμπού. Και θα ήτανε παραπλανητικό να θεωρηθούν τα λόγια της απλώς μια ρομαντική αναφορά στο μυθικό παρελθόν και το ιστορικό παρόν του γενέθλιου τόπου.
Σε μια επιγραφή της αρχαίας Μεσοαμερικής, σε ιερογλυφικά της παράδοσης Ολμέκ που αποκρυπτογραφήθηκαν το 1997, διαβάζουμε τα εξής μυστηριώδη: Ο Αλλόμορφος φανερώθηκε θεϊκά στο σώμα του.
Κι αν υποθέσουμε ότι ο Αλλόμορφος των Ολμέκ είναι ο γέρος θεός -πατέρας της Φρίντα Κάλο που και η ίδια δεν κατονομάζει; Αν ο πατέρας της είναι ακριβώς κάποιος ή κάποια ή κάτι που αλλάζει διαρκώς μορφές, δεν καθηλώνεται ποτέ σε μια ταυτότητα αλλά που φανερώνεται με τρόπο θεϊκό και μάλιστα στο σώμα; Αν ο Αλλόμορφος δεν είναι καν ένας αρσενικός Πρωτέας του “δικού μας” ομηρικού κόσμου, αν είναι στην πραγματικότητα μια προκολομβιανή Αλλόμορφη που φανερώνεται θεϊκά σε ένα θηλυκό σώμα και μάλιστα ανάπηρο μα αισθησιακό, θα έλεγες πανέμορφο, όπως το σώμα της ίδιας της Φρίντα Κάλο;
Κάτι θα μπορούσε να μας διδάξει επί τούτου ο Antonin Artaud που βυθίστηκε στο πιο βαθύ Μεξικό, έμαθε τα μυστήρια και τις τελετές των Ταραχουμάρας και πήρε μέρος στο Τουτουγκούρι, την Ιεροτελεστία του Μαύρου Ήλιου. Στο ποίημά του Ci-gît (Ενθάδε κείται) θα γκρεμίσει κάθε κατεστημένη γενεαλογία και κάθε γνωστό σύστημα γονεϊκών σχέσεων
Εγώ, ο Αντονέν Αρτώ, είμαι ο γιος μου, ο πατέρας μου, η μητέρα μου,
και εγώ ΄
ισοπεδωτής του ηλίθιου περίπλου όπου σφάζεται η γενεαλογία
του περίπλου μπαμπάς-μαμά
και παιδί
Θα μπορούσαμε να ακούγαμε και την Φρίντα να λέει
Εγώ, η Φρίντα Κάλο, είμαι ο πατέρας μου, η μητέρα μου, η αδερφή μου Κριστίνα, ο Ντιέγο, ο Λεβ Νταβίντοβιτς
και εγώ
Νοιώθετε έκπληξη; Δείτε ξανά τους πίνακές της, μαζί κι εκείνον με τις δύο Φρίντες.
Η εξέγερση για την χειραφέτηση της γυναίκας , μέτρο και όρος της καθολικής ανθρώπινης χειραφέτησης, του ελευθεριακού κομμουνισμού, αρχίζει, όπως έλεγε και η προλετάρια πρωτοφεμινίστρια Claire Démar με την έφοδο ενάντια “ στο νόμο του αίματος και της γονικής εξουσίας”.
Fragmentum
Στην Φρίντα, οι σχέσεις συγγένειας και οι συμπαγείς ταυτότητες τινάζονται σε χίλια κομμάτια. Ο Μπρετόν, ως γνωστό, την περιέγραψε σαν κορδέλα τυλιγμένη σε μια βόμβα. Μόνο που η όμορφη κορδέλα είναι το φιτίλι κι αυτό αναμμένο. Μπορεί η έκρηξη να είναι καταστροφική για το ίδιο το σώμα της βόμβας κι επικίνδυνη για όσους βρίσκονται κοντά της και την αγγίζουν. Μπορεί να γίνει, όμως, και λυτρωτική, μία ίαση.
Ας ακούσουμε ξανά την Φρίντα να αυτο-παρουσιάζεται
“Δεν είμαι άρρωστη. Είμαι σπασμένη. Αλλά είμαι ευτυχισμένη όσο μπορώ να ζωγραφίζω”.
“Δεν είμαι άρρωστη”. Το λέει αγέρωχα μια γυναίκα που έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της με γιατρούς και στα νοσοκομεία, αρνούμενη κάθε συμβιβασμό με την αρρώστια και τον θάνατο. Αντλεί όχι μόνο δύναμη και θάρρος αλλά και ευτυχία “όσο μπορεί να ζωγραφίζει”, μια αστείρευτη ευτυχία που χαρίζει η ακατάβλητη δύναμη των ανίσχυρων, η Τέχνη.
“Δεν είμαι άρρωστη. Είμαι σπασμένη.”Αψηφά την αρρώστεια όχι παρά αλλά μέσα στην αδιάκοπη οδύνη του σώματος που αναγνωρίζει ότι του λείπει η ακεραιότητα. Είναι το “σπασμένο σώμα” της. Το σπασμένο σώμα μιας γυναίκας που αγαπάει παράφορα τον έρωτα και την ζωή. Μια ερωτική γυναίκα- θραύσμα που σφύζει από ζωή και πάθος για την ζωή.
Το γυναικείο σώμα-θραύσμα μπορεί να ιδωθεί από τρεις τουλάχιστον πλευρές.
Πρώτον, είναι πράγματι ένα σώμα που έχει υποστεί ένα συντριπτικό πλήγμα με βαρύτατα πολλαπλά κατάγματα. Του λείπει η ακεραιότητα, αυτό, τέλος πάντων, που θεωρείται σαν ακεραιότητα.
Δεύτερο, το θηλυκό θραύσμα δεν είναι μόνον ένα ον στο οποίο κάτι δεν υπάρχει πια. Ένα Fragmentum μπορεί να είναι και μια ύπαρξη, στην οποία κάτι δεν υπάρχει ακόμα. Η θηλυκή ύπαρξη ως θραύσμα κι άνοιγμα στα επερχόμενα, μορφή της Ουτοπίας, το αντικείμενο και αίτιο κάθε πόθου για εξέγερση. Αυτό που δεν υπάρχει ακόμα, το Noch Nichts Sein του μαρξιστή φιλόσοφου της Ελπίδας Ernst Bloch, είναι Κάτι που υπάρχει μόνον εν δυνάμει ή εν τω γίγνεσθαι, σαν εκείνα τα παραδείσια πλάσματα μιας πρωτοεμφανιζόμενης ζωής που μας θυμίζει ένα σολωμικό ποιητικό fragmentum
Γλυκιά ζωή, που το πουλί μισοπλασμένο ακόμα
είχε πρωτύτερα αισθανθή με τον κιλαϊδισμό του
και τον αέρα εχτύπουνε με το ζεστό φτερό του΄
κι ο αέρας ο αμόλυντος, το δέντρο πούχε ανθίσει
το καρτερούσαν ν’ ανεβή να πρωτοκιλαϊδήση
Τρίτο και βασικότατο, μια γυναίκα-θραύσμα φανερώνει εναργέστερα την αλήθεια που κρύβεται στην περίφημη-και παρεξηγημένη- λακανική ρήση la femme n’ est pas toute, η γυναίκα δεν υπάρχει όλη. Δεν υπάρχει Η Γυναίκα, μια συνολική κατηγορία που να μπορεί να καλύπτει όλες τις γυναίκες στο Ένα, στο Κοινό, σε μια και μόνη Νόρμα. Αντίθετα από ό,τι νομίζει μια παρερμηνεία, ο Jacques Lacan αναδεικνύει το στοιχείο εκείνο που κάνει μια γυναίκα δύναμη ανατροπής των θεσπισμένων κανόνων της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων κι έτσι, επίσης, αντικείμενο μιας ακόμα μεγαλύτερης καταδυνάστευσης.
Αναπτύσσοντας παραπέρα την σύλληψη της “μη όλης” γυναίκας, ο Λακάν, στο Σεμινάριό του με τίτλο …ou pire, …ή και[ακόμα] χειρότερα θα ελιχθεί παιγνιωδώς γύρω από την γαλλική λέξη soupir, αναστεναγμός και soupirer, αναστενάζω, ποθώ, ποθώ και στενάζω. Βάζοντας μια απόστροφο και σπάζοντας την λέξη, διαμορφώνει αντίστοιχα τα s’ ou pire και s’oupirer, όπου ο πόθος και στεναγμός οδηγούν στο ακόμα χειρότερο. Για να πει στη συνέχεια
Une femme ne s’ oupire pas de l’ Un ,étant de l’ Autre
που θα προσπαθήσουμε να το αποδώσουμε ως εξής
Μια γυναίκα δεν ποθεί /δεν πάει στα χειρότερα/στο Ένα,αφού είναι από το Άλλο
Με άλλα λόγια, καμιά νόρμα περί “ μίας κανονικής γυναίκας”|, καμιά φυσιοκρατία για την γυναικεία φύση και καμιά ουσιοκρατία για την γυναικεία ουσία δεν μπορεί να δεσμεύσει μια γυναίκα κάτω από το Κοινό, μια ενιαία ταυτότητα που θα κάνει αφαίρεση της Ετερότητας της σε όλη την απειρία των διαφορών της. Μια γυναίκα είναι από το Άλλο κι αντιστέκεται στο Ένα, στο Κοινό, την αφηρημένη Ταυτότητα, στην οποία θέλει διαρκώς να την υποτάσσει η μία και μόνη πατριαρχική εξουσία, σε όλες τις μεταμορφώσεις της ταξικής κοινωνίας. Το Ένα και Κοινό δεν είναι άλλο από τον φρικτό θεό Βάαλ: όπως μας θυμίζει ο άντρας μιας πόρνης και προφήτης, ο Ωσηέ, “Βάαλ” σημαίνει στις γλώσσες της Φοινίκης και της Χαναάν “σύζυγος κι αφέντης” ( Ωσηέ 2:18). Ελευθερία της ανθρωπότητας δεν θα υπάρξει όσο δεν γκρεμιστούν όλα τα είδωλα και τα φετίχ, και προπαντός το φετίχ του εμπορεύματος, του χρήματος, του κεφαλαίου, και μαζί τους το είδωλο του πατριάρχη Βάαλ. Αυτή θα είναι η μεσσιανική Ημέρα η Μεγάλη και Φοβερή, Γιομ Α-Γκαντόλ βε Α-Νορά.
Ο νόμος της ελευθερίας
Η Φρίντα Κάλο δεν ποθεί το Ένα ούτε βαδίζει προς τα χειρότερα, τον Κανόνα. Η Φρίντα Κάλο είναι από το Άλλο, από Αλλού και πάει Αλλού.
Η κίνησή της προς την Ελευθερία, ξεκινά ρητά από την κοινωνική επανάσταση στο Μεξικό , για να διασταυρωθεί και να συνδεθεί με την παγκόσμια διαρκή επανάσταση που άρχισε τον Οκτώβρη του 1917, με το έπος και την τραγωδία της, εγγράφοντας και τα δύο, έπος και τραγωδία, πάνω στο ίδιο της το καθημαγμένο σώμα- ένα σώμα χωρίς όργανα, corps sans organes, σαν αυτά που οραματίζονταν ο Αρτώ. Καμιά οργανική κανονικότητα δεν μπορούσε να την δεσμεύσει.
Θυμίζει σ’ αυτό, την τόσο διαφορετική κατά τα άλλα Κλαιρ Ντεμάρ, την προλετάρια σαινσιμονίστρια της Επανάστασης του Ιουλίου 1830 που τόσο λαμπρά μας έχει αποκαλύψει η Ελένη Βαρίκα.
Η Ντεμάρ, η πραγματικά ελευθεριακή αυτή Γαλλίδα εργάτρια του 19ου αιώνα, όπως γράφει η Βαρίκα, “ ανέπτυξε μια κριτική συνείδηση των κινδύνων μιας υποστασιοποιημένης φυλετικής ταυτότητας και αντιτάχθηκε με πάθος στην αρμοδιότητα οποιασδήποτε αρχής(έστω και αυτής της φεμινιστικής συλλογικότητας) να ορίσει “την πραγματική φύση και τις ανάγκες των γυναικών” ”(Ελένη Βαρίκα, Με διαφορετικό πρόσωπο-Φύλο, Διαφορά και Οικουμενικότητα, Κατάρτι β΄ έκδοση 2005 σ.207) Η Κλαιρ Ντεμάρ , όπως τονίζει η ίδια, είναι αντίθετη στο να “προσπαθούμε να περιορίσουμε μέσα στα ίδια όρια, μέσα στα πλαίσια ενός σταθερού νόμου εξέλιξης και ζωής, φύσεις οι οποίες ποικίλουν ως προς την δύναμη, ως προς την ένταση και το βάθος της ενεργητικότητας τους. Και την ίδια στιγμή που δίνουμε τον ορισμό της φύσης και της επιθυμίας μας διακηρύσσουμε ανοιχτά ότι κάθε φύση, κάθε επιθυμία είναι ιερή, ωραία και απαιτεί ικανοποίηση”( β. ό. π. π. σ.222)
Με την ίδια ορμή και διορατικότητα επιτέθηκε στα αστικά όρια της Γαλλικής Επανάστασης: “ Κάτω, λοιπόν, οι κώδικες και οι χάρτες σας[…] που διακηρύσσουν τους ανθρώπους ίσους απέναντι στο νόμο, όταν ανάμεσά τους[…] ένας μικρός αριθμός συγκεντρώνουν όλο τον πλούτο και την ευτυχία που άρπαξαν δια της βίας από τους υπόλοιπους, τους υπόλοιπους που πεθαίνουν της πείνας δουλεύοντας για τους πλούσιους[…] και αν οι νόμοι σας είναι απατηλοί για τους άνδρες , πόσο μάλλον για τις γυναίκες,[…] για τις γυναίκες που τις αποκλείετε από κάθε πολιτική δραστηριότητα και τις κρατάτε κλεισμένες στα σπίτια σας σαν άλογα για παρελάσεις”( βλ. ό. π. π. σ.213-214)
Η Ντεμάρ θα έρθει σε ρήξη και με τον σαινσιμονικό ουτοπικό σοσιαλισμό υπό την ηγεσία του Prosper Enfantin, καθώς ο σαινσιμονισμός κήρυσσε την εναρμόνιση των κοινωνικών αντιθέσεων. Ο Ανφαντέν, μάλιστα, προέβλεπε το ερχομό μιας “Γυναίκας-Μεσσία” σαν υπέρτατης ενσάρκωσης της ειρηνικής Συμφιλίωσης των εχθρικών κοινωνικών τάξεων. Στο όνομα της έλευσης αυτής της Ολικής Γυναίκας με Γ κεφαλαίο, μιας Femme Toute, έδιωξε από την σέχτα του κι όλα τα γυναικεία μέλη της! Όπως γράφει η Βαρίκα, η Ντεμάρ ανατρέπει “ τόσο την ανδροκρατική ερμηνεία [περί Γυναίκας- Μεσσία] του Ανφαντέν όσο και την κανονιστική οπτική της χειραφέτησης που προτεινόταν από την φεμινιστική συλλογικότητα” και βροντοφωνάζει:
“ Υποστηρίζω ότι ο λόγος του ΘΗΛΥΚΟΥ ΣΩΤΗΡΑ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΛΟΓΟΣ ΑΥΤΕΞΟΥΣΙΑ ΣΤΑΣΙΑΣΤΙΚΟΣ, γιατί θα έχει απέραντη ευρύτητα, κι επομένως θα ικανοποιεί κάθε φύση, κάθε επιθυμία” ( βλ. ό. π. π. σ.223)
Ο στασιαστικός της λόγος στρέφεται πρώτα-πρώτα ενάντια στην ιεραρχική δομή της πατριαρχικής κοινωνίας και για την κατάλυση του “νόμου του αίματος” που στο όνομά του θα ουρλιάζουν και θα ομνύουν οι κάθε είδους Ναζί και Χρυσαυγίτες του χτες και του σήμερα
“ …είναι μέσα από τόσα βογκητά τα οποία υψώνονται και στο άκουσμα μονάχα του ονόματος πατέρας ή μητέρα που αποτολμώ να υψώσω την φωνή μου για αν διακηρύξω το νόμο της ελευθερίας και της χειραφέτησης , ενάντια στο νόμο του αίματος και της γονικής εξουσίας! ”( βλ. ό. π. π. σ.226)
Η Κλαιρ Ντεμάρ θα καταγράψει τις σκέψεις της σε μια μπροσούρα με τον τίτλο Ο μελλοντικός μου νόμος που την τελειώνει λίγες μέρες πριν αυτοκτονήσει , 33 μόλις χρονών. Ο καιρός της δεν είχε έρθει ακόμα κι η απουσία του την σκότωσε. Δεν μίλησε, όμως, ούτε έπραξε επί ματαίω: “ ούτω λαλείτε και ούτω ποιείτε, ως διά νόμου ελευθερίας μέλλοντες κρίνεσθε” (Ιακ. 2:12)
Η μορφή της Κλαιρ Ντεμάρ χάθηκε. Αλλά η Αλλόμορφη φανερώθηκε θεϊκά στο σώμα της Φρίντα Κάλο. Και μίλησε με μια φωνή παράξενη, με έντονη ρωσική προφορά: “Εγώ, η Φρίντα Κάλο, είμαι ο Λεβ Νταβίντοβιτς – η Διαρκής Επανάσταση!”
6 και 7 Μαρτίου 2014
Για την Ημέρα της Γυναίκας
