Πρόσφυγες – μετανάστες στη Χίο. Μαρτυρίες
της Μαρίας Φαφαλιού
Βιβλιοπαρουσίαση από την Κατερίνα Μάτσα
Μαρίας Φαφαλιού, EΝΤΟΠΙΣΤΗΚΕ ΒΑΡΚΑ… Πρόσφυγες-μετανάστες στη Χίο, Μαρτυρίες, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα Μάρτιος 2025, σελ. 260
Μόλις κυκλοφόρησε το εξαιρετικό αυτό βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού για το προσφυγικό, όπως το βίωσαν οι κάτοικοι της Χίου την περίοδο των μεγάλων προσφυγικών ροών το 2015-16, όταν αγκάλιασαν τους πρόσφυγες με όλη τη δύναμη της αλληλεγγύης τους, αλλά και μετέπειτα, όταν έκλεισαν τα σύνορα της Ευρώπης μετά την υπογραφή της συμφωνίας ΕΕ – Τουρκίας, όταν οι πρόσφυγες βρέθηκαν παγιδευμένοι στην Ελλάδα και το κλίμα αντιστράφηκε…
«Στόχος μέσα από το ταξίδι αυτό είναι η γνωριμία με τον Άλλον, με τον Ξένο, με το Γείτονα. Αλλά και με τον ίδιο τον εαυτό μας. Ώστε να χτιστούν γέφυρες, ν’ αλλάξουν στερεότυπα, να σπάσει –ή έστω να αμβλυνθεί- το στίγμα… Στίγμα είναι ο φόβος που βλέπω στο βλέμμα των άλλων, το γύρισμα της πλάτης, ο ήχος της πόρτας που κλείνει...», λέει η συγγραφέας του βιβλίου.
Το βιβλίο αναφέρεται στη Χίο –το δεύτερο νησί σε αριθμό αφίξεων προσφύγων– αποτυπώνει, όμως, πολλά κοινά βιώματα και από τα άλλα νησιά. Το υλικό που χρησιμοποίησε η συγγραφέας αντλήθηκε από πολλές πηγές, χιώτικες εφημερίδες, έντυπη και ηλεκτρονική ειδησεογραφία, ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, προσωπικές επαφές με πρόσφυγες, εθελοντές, δομές, φορείς και κυρίως μαρτυρίες, ιστορίες ανθρώπων. Καταγράφει με μεγάλη ευαισθησία την ωμή πραγματικότητα χωρίς εξωραϊσμούς, τις αποσιωπημένες φωνές, τις στιγμές της αλληλεγγύης, αλλά και τις στιγμές της μισαλλοδοξίας.
Από το 2012 αυξάνονταν διαρκώς οι μεταναστευτικές ροές στο νησί λόγω των πολέμων στη γειτονική Μέση Ανατολή. Το 2014 αποβιβάστηκαν 6.453 άτομα, ενώ το 2015 οι αφίξεις μέχρι τον Αύγουστο έφτασαν τα 28.928 άτομα. Άντρες, γυναίκες και παιδιά επιβιβάζονταν σε φουσκωτά, σε «πλωτά φέρετρα», ταξίδευαν από την Τουρκία στην Ελλάδα και έβγαιναν στην ακτή της Χίου, μουσκεμένοι ως το κόκκαλο, ενώ πολλοί δεν τα κατάφερναν και έμεναν για πάντα στο βυθό. Η θάλασσα ξέβραζε κορμάκια παιδιών.
Αυτή η χρονιά, το 2015, ήταν η χρονιά της μεγάλης αλληλεγγύης. Βάρκα, αυτή ήταν η λέξη που κυριαρχούσε στον ύπνο και τον ξύπνο των κατοίκων του νησιού εκείνο τον καιρό. Όλοι έτρεχαν να βοηθήσουν. Δημιουργήθηκαν ομάδες διάσωσης από εθελοντές, που με αυτοθυσία προσπαθούσαν να διασώσουν τους ικέτες. Στήθηκαν κοινωνικές κουζίνες για να προσφέρουν τροφή στους πρόσφυγες. Ο Δημοτικός Κήπος γέμισε σκηνές, γιατροί τούς επισκέπτονταν καθημερινά, αλληλέγγυοι έφερναν είδη πρώτης ανάγκης, φαγητό, ρούχα για μεγάλους και παιδιά. Όταν ο Κήπος γέμισε άνοιξαν δύο δημοτικά γυμναστήρια για να κοιμάται όλος αυτός ο κόσμος. Με τη βοήθεια της Ύπατης Αρμοστείας δημιουργήθηκε το προσφυγικό camp της Σούδας και μετά της ΒΙΑΛ. Πολλοί ντόπιοι φιλοξένησαν ολόκληρες οικογένειες από τη Συρία. Τα παιδιά του χωριού έκαναν παρέα με τα προσφυγόπουλα. Δημιουργήθηκαν παιδότοποι. Στα παιδιά προσφέρθηκαν ρούχα και παιχνίδια. Δημιουργήθηκαν φιλίες, που έμελλε για κάποιους να μείνουν αξέχαστες. Οι υπηρεσίες ταυτοποίησης λειτουργούσαν με τέτοιο τρόπο που η παραμονή στο νησί ήταν μικρή, σε λίγα 24ωρα επιβιβάζονταν στο πλοίο και έφευγαν, συνεχίζοντας το ταξίδι τους στην Ευρώπη,
Ύστερα, ήρθε η «μαύρη συμφωνία». Η συμφωνία ΕΕ – Τουρκίας, που υπογράφτηκε στις 18 Μάρτη 2016 και χαρακτηρίζει την Τουρκία “ασφαλή χώρα”, κλείνοντας ερμητικά τα σύνορα της Ευρώπης για τους πρόσφυγες. Με τα λόγια ενός Χιώτη αλληλέγγυου, του Δημ. Λαβατσή «Η περίοδος αλληλεγγύης του χειμώνα 2015-2016 τελείωσε γρήγορα και βάναυσα, όταν μετά τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας στις 18/3/2016 δημιουργήθηκαν τα ΚΥΤ και οι αλληλέγγυοι αποκόπηκαν από τους πρόσφυγες λόγω του περιορισμού και του εγκλεισμού τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μακρυά από τους αστικούς ιστούς. Προς το τέλος της άνοιξης 2016 η ρατσιστική παραπληροφόρηση και τα ψέμματα για τις παροχές προς τους πρόσφυγες οργιάζουν στα ΜΚΔ».
Ομάδες κρούσης της Χρυσής Αυγής, μέλη της τοπικής ΝΔ, “άνθρωποι της νύχτας”, επιχειρηματίες και «νοικοκυραίοι» απειλούν αλληλέγγυους, κακοποιούν γυναικόπαιδα, τρομοκρατούν τους πρόσφυγες, που μέσα στην απελπισία τους που παγιδεύτηκαν στο νησί καταλαμβάνουν τον Απρίλη 2016 το λιμάνι, απαιτώντας την επιβίβασή τους σε πλοία για να φύγουν από το νησί.
Στο μεταξύ στα στρατόπεδα Σούδας και ΒΙΑΛ οι συνθήκες γίνονται όλο και πιο άθλιες. Όπως αναφέρουν οι Ν. Γκιωνάκης και Στ. Στυλιανίδης όλα καταμαρτυρούν την απόλυτη έλλειψη στοιχειώδους σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, την πλήρη άρνηση των δικαιωμάτων των προσφύγων, ενώ οι φορείς που δραστηριοποιούνται στο προσφυγικό δρουν ασυντόνιστα και συχνά ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Στην πιο δύσκολη θέση βρίσκονταν οι γυναίκες, που ήταν υποχρεωμένες να μείνουν σε καταυλισμούς γεμάτους κινδύνους, αφού δεν υπήρχαν προβλέψεις για την ασφάλεια τους (ξεχωριστοί χώροι, ντούς, τουαλέτες κ.ά.). Πολλές είχαν υποστεί βία, που φοβούνταν να καταγγείλουν. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες έλαβε το 2017 αναφορές από 622 επιζώντες έμφυλης βίας που είχαν εγκλωβιστεί στα ελληνικά νησιά, το 30% κατά την άφιξή τους στην Ελλάδα. Το 80% όσων είχαν υποστεί βία στα νησιά ή στην ενδοχώρα ήταν γυναίκες. Το μεγαλύτερο, βέβαια, πρόβλημα είναι τα ασυνόδευτα παιδιά, κυρίως αγόρια, πολλά απ’ τα οποία μένουν άστεγα αφού δεν υπάρχουν αρκετοί ξενώνες για να τα φιλοξενήσουν.
Το Νοέμβρη 2016 γίνεται στη Χίο ένα φοβερό πογκρόμ βίας σε βάρος των προσφύγων από τις ομάδες κρούσης της Χρυσής Αυγής, που δρουν ανενόχλητες από την αστυνομία, ενώ οι δυνάμεις της Frontex υπαγορεύουν συλλήψεις και εμποδίζουν τη δράση των εθελοντών.
Στο βιβλίο υπάρχουν συγκλονιστικές μαρτυρίες για την κατάσταση όπως διαμορφώθηκε στο νησί, για τη συμπόνια και την αλληλεγγύη της πλειοψηφίας των κατοίκων, που όπως είπαν, μέσα από αυτή τη σχέση προσφοράς αισθάνθηκαν ότι έγιναν καλύτεροι σαν άνθρωποι. Υπάρχουν, επίσης, και οι μαρτυρίες των ίδιων των προσφύγων που βρέθηκαν εγκλωβισμένοι στο νησί, πίσω από συρματοπλέγματα, έχοντας χάσει τα όνειρά τους, το χαμόγελό τους, τις ελπίδες τους. Όμως το βιβλίο είναι γραμμένο με τόση ανθρωπιά, τόση αγάπη για τους ανήμπορους, που συντηρεί την ελπίδα όλων για ένα καλύτερο κόσμο…
