Είναι μια Σοβιετική Αναγέννηση δυνατή και/ή αναγκαία;

του Σάββα Μιχαήλ-Μάτσα

Ομιλία στο 2ο Μαρξιστικό Φόρουμ Μόσχας: «Η Σοβιετική Ένωση και ο Σοβιετικός Μαρξισμός: Μαθήματα που πρέπει να βγουν στον 21^ο Αιώνα
(σηματοδοτώντας τα 100 χρόνια από την ίδρυση της ΕΣΣΔ)»
24-25 Νοεμβρίου 2022

1. Η παγκόσμια ιστορία σηματοδοτείται ανεξίτηλα από τον κεντρικό ρόλο που διαδραμάτισε η Σοβιετική Ένωση στην αλληλεπίδραση και τη διαμόρφωση των παγκόσμιων εξελίξεων, από την επαναστατική της αρχή, μετά την Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση του 1917 που συντάραξε τον κόσμο, ως την καταστροφική κατάρρευσή της το 1991 – και ακόμη και μετά από αυτήν.

Η ανθρωπότητα εξακολουθεί να ζει με το σοκ και τις συνέπειες της διάλυσης της ΕΣΣΔ. Η σκιά του 1991, αυτού που ο Γάλλος φιλόσοφος Alain Badiou είχε αποκαλέσει “un désastre obscure” – μια σκοτεινή καταστροφή, εξακολουθεί να πέφτει πάνω στις παγκόσμιες εξελίξεις και προοπτικές. Έχει προκαλέσει έναν γενικευμένο «αποπροσανατολισμό του κόσμου» μέχρι τώρα, όπως σωστά παρατήρησε ο ίδιος φιλόσοφος. Όλο και περισσότερο ο κόσμος διχάζεται από τις δικές του αντιφάσεις και τις διευρυνόμενες συγκρούσεις στα τέλη του 20^ού και καθώς προχωράμε στον 21^ο αιώνα, μπερδεύεται όλο και περισσότερο.

Για όσους δεν θέλουν να εθελοτυφλούν, μπορεί να ιδωθεί σήμερα, περισσότερες από τρεις δεκαετίες μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, ότι η κατάρρευση δεν ήταν ένα στιγμιαίο περιστατικό, ένα ήδη, πλήρως τετελεσμένο γεγονός, όπως οι επιφανειακοί ιμπρεσιονιστές και απολογητές του καπιταλισμού είχαν γιορτάσει πρόωρα σαν «το τέλος της ιστορίας». Το 1991 εξαπέλυσε μια ταραχώδη, παρατεταμένη, ακόμη μη ολοκληρωμένη διαδικασία με παγκόσμια δυναμική, που κλιμακώθηκε σήμερα από έναν πόλεμο δια  πληρεξουσίων που προκάλεσε το ΝΑΤΟ στην Ουκρανία κατά της μετασοβιετικής Ρωσίας, φέρνοντας τον κόσμο και την ανθρωπότητα στο σύνολό της στο χείλος της αβύσσου ενός Τρίτου Παγκόσμιου Πολέμου.

Κατά παράδοξο τρόπο, σε αυτή την πολεμική πυρκαγιά που βρίσκεται ήδη στον ένατο μήνα της, το φάντασμα της Σοβιετικής Ένωσης, των επαναστατικών της επιτευγμάτων, του επικού και τραγικού παρελθόντος της, μέχρι την καταστροφική πτώση της κατέχει κεντρική θέση.

Το ίδιο το 1991 γίνεται το μήλον της έριδος και των δύο αντιμαχόμενων στρατοπέδων.

Ο δυτικός ιμπεριαλισμός του ΝΑΤΟ, υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, προσπαθεί να ολοκληρώσει αυτό που ξεκίνησε το 1991 επιβάλλοντας manu militari τον αποικισμό και τον κατακερματισμό του πρώην σοβιετικού χώρου και της ίδιας της ρωσικής κεντρικής ενδοχώρας του.

Η Ρωσία αντιστέκεται σε αυτό που αντιλαμβάνεται ως την κλιμάκωση και αποκορύφωμα της καταστροφής του 1991. Η συντριπτική πλειοψηφία των λαών της Ρωσίας δικαίως βλέπει στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο μια υπαρξιακή απειλή, μια βάναυση επιστροφή στον εφιάλτη και την ταπείνωση της χαοτικής δεκαετίας του 1990 σε μια ακόμα πιο φρικτή μορφή. Οι αναμνήσεις της ναζιστικής εισβολής του Χίτλερ το 1941 και του «Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου» αναβιώνουν με την επανεμφάνιση των ένοπλων ναζιστικών εγκληματικών συμμοριών του Μπαντέρα και την πάλη εναντίον τους. Δεν είναι τυχαίο που στα πεδία των μαχών του Ντονμπάς τα ρωσικά στρατεύματα κατεδαφίζουν τα αγάλματα του Στεπάν Μπαντέρα, τα οποία ανέγειρε το καθεστώς του Κιέβου στη θέση των αγαλμάτων του Λένιν της σοβιετικής περιόδου, αποκαθιστούν τα μνημεία τού ηγέτη των Μπολσεβίκων και υψώνουν την Κόκκινη Σημαία της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτές οι πράξεις δεν είναι απλώς μια εκδήλωση ανάμνησης και νοσταλγίας για ένα αμετάκλητο παρελθόν. Παρά τις επίσημες κρατικές αρνήσεις και τον εθνικιστικό συντηρητικό λόγο, είναι εκφράσεις μιας βαθύτερης ιστορικής απαίτησης, που έχει εμπεδωθεί, έναν αιώνα τώρα, από την ίδρυση της ΕΣΣΔ στην κοινωνική συνείδηση και παραμένει ριζωμένη σε ιστορικά διαμορφωμένες σχέσεις κοινωνικής ζωής.

Καθώς η ιμπεριαλιστική πολεμική εκστρατεία αποικισμού προσπαθεί να ολοκληρώσει την καταστροφή του 1991, από την υπαρξιακή απειλή μιας ολοκληρωτικής κατάρρευσης προκύπτει η επείγουσα ανάγκη όχι μόνο για αντίσταση και αναβολή της επαπειλούμενης καταστροφής ή διατήρησης ενός ανέφικτου status quo, αλλά υπέρβασης και αντιστροφής της καταστροφής του 1991.

Ολοκλήρωση ή αντιστροφή τής καταστροφής του 1991; Αυτό είναι το ερώτημα.

Τι από τα δύο είναι δυνατό ή/και αναγκαίο; Ποιος, ενδεχομένως, από τους αντιπάλους θα ηττηθεί και ποιος θα είναι ο νικητής; Ποιος ποιόν; Кто кого; Το μέλλον όχι μόνο της μετασοβιετικής Ρωσίας ή της ιμπεριαλιστικής Δύσης αλλά και της ανθρωπότητας εξαρτάται από την απάντηση – όχι απλώς στη θεωρία αλλά στην πραγματικότητα και μέσα στην ιστορική πράξη.

2. Ας διερευνήσουμε και τις δύο αντίθετες κατευθύνσεις στο σημερινό ιστορικό σταυροδρόμι.

Πρώτον, ας ξεκινήσουμε από την ακόμα παγκόσμια ηγεμονική δύναμη, τον ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ: γιατί χρειάζεται να ολοκληρώσει την καταστροφή του 1991, την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης;

Αυτή η μακροχρόνια ανάγκη του ιμπεριαλισμού εκδηλώθηκε χωρίς καθυστέρηση αμέσως μετά την ανακοίνωση του τέλους της ΕΣΣΔ τον Δεκέμβριο του 1991. Λίγες βδομάδες αργότερα, στις 2 Ιανουαρίου 1992, εισήχθη από το αμερικανοκίνητο ΔΝΤ η λεγόμενη «θεραπεία σοκ» για να καταστρέψει βάναυσα και γρήγορα τη σοβιετική οικονομία δημιουργώντας τις βάσεις μιας καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς. Ένα μήνα αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1992, το Πεντάγωνο των ΗΠΑ εξέδωσε μια νέα Στρατηγική Αμυντική Οδηγία, υπό την εποπτεία του Πολ Γούλφοβιτς (που θα είναι, αργότερα, ένας από τους κύριους νεοσυντηρητικούς αρχιτέκτονες των πολέμων στο Αφγανιστάν και το Ιράκ), εστιάζοντας σε μια κεντρική στρατηγική αποστολή: «Να αποτρέψει τη μετασοβιετική Ρωσία να αναδειχθεί ξανά ως συστημικός απειλητικός αντίπαλος των Ηνωμένων Πολιτειών».

Και οι δύο ενέργειες, η οικονομική «θεραπεία σοκ» των ΗΠΑ/ΔΝΤ και η νέα στρατιωτική στρατηγική του αμερικανικού Πενταγώνου, ήταν εγγενώς αλληλένδετες. Οι υλικές κοινωνικοοικονομικές βάσεις της Σοβιετικής Ένωσης έπρεπε να καταστραφούν και να επιβληθεί ένας στρατιωτικός ζουρλομανδύας των ΗΠΑ/ΝΑΤΟ στον αχανή πρώην σοβιετικό χώρο και στη Ρωσία, για να αποτρέψει την ανατροπή της καταστροφής του 1991, και κατά συνέπεια την επανεμφάνιση «ενός συστημικού απειλητικού αντίπαλου των Ηνωμένων Πολιτειών».

Η συνεχής επέκταση προς ανατολάς του ΝΑΤΟ μέχρι τα σύνορα της Ρωσίας από τη δεκαετία του 1990 έως σήμερα, η ιμπεριαλιστική επιθετικότητα, οι επεμβάσεις και οι πόλεμοι στο υπογάστριό της και γύρω της, από τα Βαλκάνια (πρώην Γιουγκοσλαβία) μέχρι την Κεντρική Ασία και τη Μέση Ανατολή (Αφγανιστάν, Ιράκ), από την Ανατολική Μεσόγειο (Λιβύη, Συρία) έως τις χώρες γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα και τον Καύκασο, οι «έγχρωμες» αντεπαναστάσεις και τα πραξικοπήματα (Γεωργία, Ουκρανία) και τώρα ο πόλεμος δι’ αντιπροσώπων του ΝΑΤΟ μέχρι την τελευταία σταγόνα Ουκρανικού και Ρωσικού αίματος είναι διαδοχικά βήματα που εξυπηρετούν τον ίδιο στρατηγικό στόχο: να ολοκληρώσουν και να κάνουν μη αναστρέψιμη την καταστροφή του 1991 εφαρμόζοντας το περιβόητο Δόγμα Μπρεζίνσκι, να διαλύσουν την επικράτεια της πρώην Σοβιετικής Ένωσης με τη ρωσική της κεντρική ενδοχώρα σε έναν κατακερματισμένο χώρο ημι-αποικιών τής ιμπεριαλιστικής Δύσης υπό την ηγεσία των ΗΠΑ.

Μια παλινόρθωση του καπιταλισμού στη μετασοβιετική Ρωσία δεν θα μπορούσε να είναι η ανέφικτη επιστροφή στον ρωσικό καπιταλισμό πριν από το 1917, με ή χωρίς Τσάρο. Η ενσωμάτωσή της στον παγκόσμιο καπιταλισμό απαιτεί τον κατακερματισμό και τον αποικισμό της, όπως είχε προειδοποιήσει ήδη από το 1929 ο Λεβ Ντ. Τρότσκι¹Leon Trotsky, Writings1929,  Pathfinder Press, 1975, σελ. 55. Αυτό που ήταν αλήθεια τότε, γίνεται δραματικά αληθέστερο στις σημερινές ταραγμένες παγκόσμιες συνθήκες του 21^ου αιώνα.

3. Ποια ιστορική αναγκαιότητα, αν υπάρχει τέτοια, ωθεί τον ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ σε μια παγκόσμια πολεμική ανάφλεξη; Γιατί αυτή η κλιμακούμενη ιμπεριαλιστική πολεμική κίνηση, που θέτει πλέον σε κίνδυνο όχι μόνο τη μετασοβιετική Ρωσία (μαζί με τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, τον άλλο «κύριο συστημικό στρατηγικό αντίπαλο των ΗΠΑ» σύμφωνα με το πρόσφατα δημοσιευμένο επίσημο έγγραφο των ΗΠΑ της Εθνικής Στρατηγικής Ασφαλείας του 2022) αλλά την ανθρωπότητα στο σύνολό της;

Η Ύβρις της πολυδιαφημισμένης «μονοπολικής στιγμής» και μιας αιώνιας παγκόσμιας κυριαρχίας μιας «αμερικανικής αυτοκρατορίας» στα τέλη του 20^ού αιώνα ήταν βραχύβια. Η Νέμεσις ήρθε στις αρχές του 21^ου αιώνα. Ενώ η ενδόρρηξη της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 θεωρήθηκε ως το υψηλότερο θριαμβευτικό σημείο της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, η ίδια η παγκοσμιοποίηση του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου κατέρρευσε στο Κραχ του 2008, στην Παγκόσμια Χρηματοοικονομική Κρίση που ακολουθήθηκε από μια Μακρά Ύφεση και διαδοχικούς καταστροφικούς κραδασμούς μέχρι τώρα. Οι πολεμικές αποστολές του παγκόσμιου ηγεμόνα των ΗΠΑ με τους «Πρόθυμους Συμμάχους» του στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000 οδήγησαν, δύο δεκαετίες αργότερα, στην ταπεινωτική ήττα των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, τη χειρότερη αμερικανική ήττα μετά το Βιετνάμ το 1975 και στη χαοτική καταστροφή του στο Ιράκ. Ο αλαζονικός υπερατλαντικός αυτοανακηρυγμένος «παγκόσμιος Αυτοκράτορας» δεν μπορεί πλέον να κρύψει τη γύμνια του – με άλλα λόγια την ιστορική παρακμή της Αμερικής.

Αν και εξακολουθεί να είναι η ηγεμονική δύναμη στον καπιταλιστικό κόσμο, η κρίση και η παρακμή τού αμερικανικού ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού σε όλες τις πτυχές -κοινωνική, οικονομική, πολιτική, γεωπολιτική- δεν είναι πια μυστικό. Η ιμπεριαλιστική της επιθετικότητα και η πολεμική κίνηση στην παγκόσμια σκηνή φανερώνουν μια απέλπιδα προσπάθεια να ξεπεραστεί η παρακμή, να «κάνουμε την Αμερική μεγάλη ξανά» (Τραμπ), να «αποκαταστήσουμε τον ηγετικό ρόλο της Αμερικής στον κόσμο» (Μπάιντεν). Για να αποκαταστήσει την εσωτερική της ισορροπία, η Αμερική χρειάζεται να αποκαταστήσει μια παγκόσμια ισορροπία, η οποία έχει καταρρεύσει με την κρίση²Λ. Τρότσκι, Ευρώπη και Αμερική, 1926. Γι’ αυτό το λόγο, η λυσσασμένη εκστρατεία κατά της Ρωσίας και της Κίνας ως κύριων στρατηγικών αντιπάλων, ακόμη και σαν υπαρξιακής απειλής.

Θα ήταν λάθος να δούμε την παρακμή της Αμερικής στο παγκόσμιο περιβάλλον σαν ένα εθνικά περιορισμένο φαινόμενο που περιμένει μια άλλη ανερχόμενη χώρα ή πολλά εθνικά κέντρα να πάρουν τη θέση της μέσα στο μεταβαλλόμενο αλλά ακόμα καπιταλιστικό παγκόσμιο ιστορικό περιβάλλον. Η Αμερική αντιπροσωπεύει το υψηλότερο σημείο στο οποίο έφτασε η ιστορική ανάπτυξη του καπιταλισμού ως κοινωνικού συστήματος και τρόπου παραγωγής παγκοσμίως. Η παρακμή της εκδηλώνει με τον πιο εκρηκτικό τρόπο την ιστορική παρακμή όχι ενός εθνικού αλλά του παγκόσμιου καπιταλισμού.

Η σπειροειδής ανάπτυξη της κρίσης της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου από το 2008 και μετά, με επίκεντρο τις Ηνωμένες Πολιτείες, δεν εγκαινιάζει μια «απο-παγκοσμιοποίηση» και επιστροφή στον εθνικό κατακερματισμό³Savvas Michael-Matsas ‘Deglobalization or capitalist globalization in crisis?. Είναι μια παγκόσμια κρίση ακριβώς επειδή η παγκόσμια ολοκλήρωση που έχει προωθήσει το κεφάλαιο συγκρούεται με τα εξωτερικά και εσωτερικά όρια του ίδιου του κεφαλαίου ως κοινωνικής μεταβολικής τάξης στις σχέσεις Φύσης και κοινωνίας⁴István Mészáros, Beyond Capital [Πέρα από το Κεφάλαιο] Monthly Review Press.. Το παγκόσμιο πανδημικό σοκ και η αυξανόμενη απειλή μιας κλιματικής καταστροφής είναι καταστροφικές εκδηλώσεις αυτής της σύγκρουσης⁵Savvas Michael–Matsas, Pandemic and Crisis.. Όμως, ταυτόχρονα, η κρίση της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου καταδεικνύει ότι υπάρχει τόσο η αντικειμενική αναγκαιότητα όσο και η δυνατότητα των σύγχρονων κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων να προχωρήσουν πέρα από το κεφάλαιο.

Ο Χέγκελ είχε τη διαλεκτική διορατικότητα να παρατηρήσει ότι μια περίοδος παρακμής και πτώσης της Ιστορίας «φανερώνει μέσα της την εμφάνιση μιας ανώτερης αρχής με την απλή μορφή άρνησης της δικής της αρχής». Η ιστορική παρακμή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού είναι η αρνητική μορφή εμφάνισης της ανάδυσης μιας ανώτερης αρχής της κοινωνικής μεταβολικής τάξης – του παγκόσμιου Σοσιαλισμού.

4.Η εποχή μας της ιμπεριαλιστικής παρακμής του καπιταλισμού, μια «εποχή πολέμων και επαναστάσεων» σύμφωνα με τον ορισμό του Λένιν, είναι ακριβώς αυτή η εποχή μετάβασης όχι μόνο προς μια οποιαδήποτε άλλη «ανώτερη αρχή» ή κοινωνική μεταβολική τάξη ή νέο τρόπο παραγωγής όπως στο παρελθόν, αλλά της πιο κρίσιμης, πιο δύσκολης και πιο δραματικής μετάβασης: από την τελευταία ανταγωνιστική μορφή ταξικής κοινωνίας, τον καπιταλισμό, σε μια αταξική παγκόσμια κομμουνιστική κοινωνία που βασίζεται στην κοινωνική δυνατότητα να απελευθερώσει τη ζωντανή ανθρώπινη ενέργεια ως αυτοσκοπό. Σε αντίθεση με όλες τις προηγούμενες ιστορικές περιόδους μετάβασης, είναι, με τους όρους του Μαρξ, η μετάβαση από την προϊστορία στην πρώτη πραγματική ανθρώπινη ιστορία⁶K. Mαρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας- Εισαγωγή του 1859., το αληθινό βασίλειο της ελευθερίας⁷K. Μαρξ, Κεφάλαιο, Τόμ. 3^ος, Μόσχα, Εκδόσεις Progress, 1977, σελ. 820.

Οι πρώτες στιγμές της μεταβατικής μας εποχής, τα πρώτα σημάδια ανάδυσης και πραγματοποίησης της δυνατότητας και της αναγκαιότητας της παγκόσμιας ανθρώπινης χειραφέτησης εμφανίστηκαν από τις αρχές του 20^ού αιώνα, σε μια ανισόμερη και συνδυασμένη εξέλιξη, με την επαναστατική αφύπνιση των αποικιακών λαών και πάνω απ’ όλα με την κοινωνική επανάσταση στη Ρωσία, την αρχή της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης, την άνοδο των Σοβιέτ το 1905, την ανάληψη της εξουσίας από τα Σοβιέτ υπό την ηγεσία των Μπολσεβίκων το 1917, την ίδρυση από τη σοβιετική εξουσία της Σοβιετικής Ένωσης το 1922.

Όχι τυχαία, ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς, στη Συμφωνία του Νο. 12 αφιερωμένη στην Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, έδωσε στο τελευταίο του μέρος τον τίτλο «Η Αυγή της Ανθρωπότητας».

Τα Σοβιέτ και η σοβιετική εξουσία δεν μπορούν να διαχωριστούν από τις ρίζες τους στον μεταβατικό χαρακτήρα της εποχής.

Η άνοδος των Σοβιέτ, πρώτα στην Επανάσταση του 1905, την «γενική δοκιμή του 1917», ήταν μια πρωτότυπη, αυθόρμητη δημιουργία των επαναστατών εργατών, αλλά καθόλου μια τεχνητή κατασκευή. Ήταν η έκφραση μιας νέας εποχής, των βαθύτερων απαιτήσεων των νέων ιστορικών κοινωνικών συνθηκών. Γεννήθηκαν ως «νέες μορφές δημόσιας ζωής πέρα από τα όρια κάθε νομικού ορισμού», όπως δήλωσε ο Τρότσκι, ο πρόεδρος του πρώτου Σοβιέτ στην Ιστορία, στη δίκη του ενώπιον των τσαρικών δικαστών⁸Λ. Τρότσκι, 1905, Ένεκεν (στα Ελληνικά) σελ. 368.

Τα Σοβιέτ δεν είναι απλώς μια άλλη μορφή πάλης και κατά συνέπεια κάποια άλλα όργανα εξουσίας, όπως αυτά που συγκροτήθηκαν στο ιστορικό παρελθόν της ταξικής κοινωνίας. Η σοβιετική εξουσία δεν είναι απλώς μια άλλη μορφή κρατικών θεσμών όπως σε προηγούμενους κοινωνικούς σχηματισμούς με το ιδιαίτερο στον καθένα κράτος του. Η γνήσια επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου, όπως είχε γράψει ο Μαρξ στον Γιόζεφ Βαντερμάιερ⁹. Καρλ Μαρξ στον Γιόζεφ Βαντερμάιερ, 5 Μαρτίου 1852 Διαδικτυακό Αρχείο Μαρξ/Ένγκελς. συνιστά «την μετάβαση στην κατάργηση όλων των τάξεων». Αργότερα, στα κείμενά του για την Παρισινή Κομμούνα του 1871, ο Μαρξ βλέπει στην Κομμούνα μια επανάσταση ενάντια στο Κράτος καθεαυτό  και μια απαραίτητη μορφή στη μετάβαση στον κομμουνισμό, σε μια αταξική κοινωνία πέραν από το Κράτος. Το εργατικό κράτος των Σοβιέτ, όπως είχε τονίσει ο Λένιν, γράφοντας στην παρανομία, στην πιο κρίσιμη στιγμή της Επανάστασης του 1917, είναι «ένα ημι-κράτος του τύπου της Παρισινής Κομμούνας», μια μεταβατική μορφή στη διαδικασία «μαρασμού του Κράτους». Αυτές είναι οι πολιτικές βάσεις και οι προοπτικές για την ίδρυση της Ένωσης των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών στις 30 Δεκεμβρίου του 1922.

Η μετάβαση δεν είναι ούτε στιγμιαία ή αυτόματη αλλαγή ούτε γραμμική εξέλιξη, αλλά μια μη γραμμική, αντιφατική, δηλαδή διαλεκτική διαδικασία τής οποίας το αποτέλεσμα δεν είναι προκαθορισμένο αλλά εξαρτάται από την πάλη μεταξύ των ζωντανών δυνάμεων, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, σε διαρκώς μεταβαλλόμενες αντικειμενικές συνθήκες.

Κατά τη μεταβατική περίοδο, τα Σοβιέτ (μαζί με άλλα όργανα της εργατικής δημοκρατίας όπως συνδικάτα, συνεταιρισμοί κ.λπ.) είναι απαραίτητα για να διαμεσολαβήσουν στις αντιφάσεις μεταξύ της προόδου της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και των πιέσεων των εμπορευματικών – χρηματικών σχέσεων και των δυνάμεων της αγοράς, τόσο στο εσωτερικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, όσο η παγκόσμια οικονομία εξακολουθεί να κυριαρχείται από τον νόμο της αξίας και οι υψηλότερες σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις βρίσκονται υπό τον έλεγχο των μητροπολιτικών καπιταλιστικών κέντρων στον Παγκόσμιο Βορρά¹⁰Λέον Τρότσκι, Towards Socialism or Capitalism? New Park Publications 1976.

Η θεμελιώδης αντίφαση στις μεταβατικές μετακαπιταλιστικές κοινωνίες είναι μεταξύ του παγκόσμιου χαρακτήρα των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων και του εθνικού χαρακτήρα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, που ξεκινά και αναπτύσσεται πρώτα σε μια χώρα ή μια ομάδα χωρών. Από αυτήν την αντίφαση προκύπτουν όλες οι άλλες (μεταξύ των τομέων της οικονομίας, μεταξύ παραγωγής και διανομής, παραγωγής και κατανάλωσης, μεταξύ κρατικής γραφειοκρατίας και κοινωνίας, κ.λπ.). Στο μεταβατικό διάστημα γίνεται η προσπάθεια διαμεσολάβησης αυτών των αντιφάσεων, υπό τη σοβιετική εξουσία, με συνεχείς μετασχηματισμούς ώστε να ενισχύονται οι σοσιαλιστικές τάσεις, αλλά η θεμελιώδης αντίφαση μπορεί να λυθεί μόνο με την επέκταση της παγκόσμιας επαναστατικής διαδικασίας μέχρι τη νίκη της στα μητροπολιτικά κέντρα του παγκόσμιου καπιταλισμού.

Ο Λένιν απευθυνόμενος στο Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο Κομμουνιστικών Οργανώσεων των Λαών της Ανατολής σκιαγράφησε σωστά την ιστορική προοπτική της συνδυασμένης και άνισης ανάπτυξης της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης σε αυτό που σήμερα ονομάζεται Παγκόσμιος Βορράς και Παγκόσμιος Νότος: «Είναι αυτονόητο ότι η τελική νίκη μπορεί να κερδηθεί μόνο από το προλεταριάτο όλων των προηγμένων χωρών του κόσμου και εμείς, οι Ρώσοι, αρχίζουμε το έργο που θα εδραιώσει το βρετανικό, γαλλικό ή γερμανικό προλεταριάτο. Βλέπουμε όμως ότι δεν θα μπορέσουν να νικήσουν χωρίς τη βοήθεια των εργαζομένων μαζών όλων των καταπιεσμένων αποικιακών λαών – πρώτα και κύρια των λαών της Ανατολής. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η μετάβαση στον κομμουνισμό δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο από την πρωτοπορία. Το καθήκον μας είναι να αφυπνίσουμε τις εργατικές μάζες σε επαναστατική δραστηριότητα, σε ανεξάρτητη δράση και οργάνωση, ανεξάρτητα από το επίπεδο που έχουν φτάσει˙ να μεταφράσουμε την αληθινή κομμουνιστική διδασκαλία, που προοριζόταν για τους κομμουνιστές των πιο προηγμένων χωρών στη γλώσσα κάθε λαού˙ να φέρουμε σε πέρας αυτά τα πρακτικά καθήκοντα που πρέπει να εκτελεστούν αμέσως, και να ενωθούμε με τους προλετάριους άλλων χωρών σε κοινό αγώνα»¹¹Β. I. Λένιν,Ομιλία στο Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο Κομμουνιστικών Οργανώσεων των Λαών της Ανατολής, 22 Νοεμβρίου 1919, στα Άπαντα, Μόσχα, Εκδόσεις Progress 1972, Τόμ. 30 σελ. 162. Ελληνική έκδοση τόμος 39, σελ. 330..

 Αυτή η απεύθυνση έγινε το 1919 αλλά παραμένει επίκαιρη και ζωτικής σημασίας σε όλο τον αιώνα που έχει περάσει μέχρι σήμερα. Οι ήττες και τα ζιγκ ζαγκ της παγκόσμιας επανάστασης που ακολούθησαν, συμπεριλαμβανομένης της καταστροφής του 1991 με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης δεν ακύρωσαν το περιεχόμενο της αλήθειας τους. Αντιθέτως, τα ζιγκ ζαγκ, οι ήττες, οι καταστροφές καθώς και τα επιτεύγματα και οι νίκες του περασμένου αιώνα και οι προοπτικές του μέλλοντος θα μπορούσαν να αναλυθούν και να κατανοηθούν σωστά μέσα από την ιστορική σκοπιά του Λένιν – την προοπτική και την κληρονομιά της Οκτωβριανής Επανάστασης, της «αυγής της ανθρωπότητας».

5. Τα τελευταία εκατό χρόνια, ολόκληρη η ανθρωπότητα -και ιδιαίτερα οι σοβιετικοί λαοί- πλήρωσαν γιγάντιο τίμημα για τις ήττες και την παρατεταμένη καθυστέρηση της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Δύση, την άνοδο του φασισμού, τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τον (καθόλου) «Ψυχρό Πόλεμο», την ιμπεριαλιστική επιθετικότητα, τα πραξικοπήματα, τις δικτατορίες, τις λεηλασίες και τα φρικτά εγκλήματα κατά των λαών του Παγκόσμιου Νότου.

Όμως η ιστορική παρακμή του καπιταλισμού δεν ξεπεράστηκε Αντίθετα, επιδεινώθηκε και έγινε αβυσσαλέα στον 21^ο αιώνα, όπως δείχνει η συνεχιζόμενη, αλλά άλυτη και σπειροειδής ανέλιξη της κρίση της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου, που απειλεί την ανθρωπότητα όχι απλώς με βαρβαρότητα αλλά με εξαφάνιση της ζωής από την κλιματική καταστροφή ή/και από ένα Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, που σηματοδοτούν το συστημικό του αδιέξοδο.

Ούτε ο μεταβατικός χαρακτήρας της επαναστατικής εποχής εξαφανίστηκε. Αποδεικνύεται όχι μόνο από την τρέχουσα παγκόσμια κρίση και την ίδια την αμετάκλητη καπιταλιστική παρακμή, αλλά και με τις αλληλένδετες λαϊκές εξεγέρσεις των εκμεταλλευομένων και καταπιεσμένων σε όλο τον κόσμο, τους επαναστατικούς ταξικούς αγώνες, όπως στα «Κόκκινα Χρόνια» της δεκαετίας 1960-70, και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα που οδήγησαν στη διάλυση των ευρωπαϊκών αποικιακών αυτοκρατοριών.                    

Η παγκόσμια επανάσταση δεν έχει εξαερωθεί.

Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης καθόλου δεν απέδειξε κάποια τάχα απατηλή «ανωτερότητα» του γηραλέου καπιταλισμού. Οι ήττες τής παγκόσμιας επανάστασης και η παρατεταμένη απομόνωση υπό συνθήκες ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης και μόνιμης πίεσης οδήγησαν σε υπερανάπτυξη της γραφειοκρατίας. Ο γραφειοκρατικός μηχανισμός, διαχωρισμένος από τις μάζες και καταπιέζοντάς τες, άδειασε τα Σοβιέτ από το χειραφετητικό τους περιεχόμενο και την πραγματική διαμεσολαβητική τους λειτουργία και εγκατέλειψε κάθε προοπτική παγκόσμιας επανάστασης αναζητώντας προσαρμογή στις πιέσεις του ιμπεριαλισμού. Συσσωρεύοντας λάθη και εγκλήματα, η γραφειοκρατία έγινε μηχανισμός φρεναρίσματος της σοσιαλιστικής ανάπτυξης. Η μακρά στασιμότητα και το αδιέξοδο, που ώθησαν τη νομενκλατούρα να στραφεί στην καπιταλιστική παλινόρθωση, δεν ήταν προϊόν υπερανάπτυξης καπιταλιστικών τάσεων στη μεταβατική μετακαπιταλιστική οικονομία και κοινωνία, αλλά, αντίθετα, γραφειοκρατική ασφυξία και στραγγαλισμός των σοσιαλιστικών της τάσεων. Η εγκατάλειψη του επαναστατικού προλεταριακού διεθνισμού και η προσαρμογή στον δυτικό ιμπεριαλισμό έληξε με μια πλήρη συνθηκολόγηση – κερδοφόρα για αυτούς τους λίγους προνομιούχους που έγιναν ολιγάρχες αλλά και φοβερά οδυνηρή για τους σοβιετικούς λαούς και την ανθρωπότητα συνολικά.

Κατά τη σοβιετική περίοδο, παρά την γραφειοκρατική κακοδιαχείριση, την βίαιη καταστολή και τις στρεβλώσεις, η υπεροχή της σοσιαλιστικής οικοδόμησης έναντι του παρακμάζοντος καπιταλισμού επέτρεψε γιγάντια κοινωνικά και οικονομικά επιτεύγματα σε σύντομο χρονικό διάστημα, γεγονός που αποτελεί τεράστια ιστορική εμπειρία για τις μάζες, τόσο ηρωική όσο και τραγική, μια πείρα που δεν διαγράφηκε ποτέ από τη συνείδηση εκατοντάδων εκατομμυρίων σοβιετικών ανθρώπων. Η αντίθεση με τις δυστυχίες και τις ταπεινώσεις τής καπιταλιστικής παλινόρθωσης είναι μια συνεχής υπενθύμιση για τα θύματά της – και η αναβίωση μιας σοβιετικής εξουσίας ένας διαρκής φόβος των ιμπεριαλιστών στην παρακμάζουσα Δύση καθώς και στους κομπραδόρες κι ολιγάρχες στην Ανατολή.

6. Όπως έχουμε επισημάνει σε προηγούμενη περίσταση και άρθρο¹²Βλέπε Σάββας Μιχαήλ-Μάτσας, Ουκρανία: Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος και η απειλητική καταστροφή, 5 Οκτωβρίου 2022 redmed.org, και στα Ρωσικά στο Kommunist Leningrada No5/2022 (149), η διαδικασία όψιμης παλινόρθωσης ενός κοινωνικού συστήματος που βρίσκεται σε προχωρημένη ιστορική παρακμή, κρίση και αδιέξοδο σε παγκόσμια κλίμακα δεν μπορεί παρά να φτάσει σε αδιέξοδο. Είναι σαφές ότι το παγκόσμιο οικονομικό κραχ και η Μακρά Ύφεση του 2008 συνοδεύτηκε, μέσα από μια ανισόμερη και συνδυασμένη ανάπτυξη, με μια Μακρά Στασιμότητα στη μετασοβιετική Ρωσία, την κλιμάκωση της επέκτασης και των προκλήσεων του ΝΑΤΟ και το τέλος της μεταψυχροπολεμικής περιόδου. Στην πραγματικότητα, η πολεμική ανάφλεξη στην Ουκρανία, στην καρδιά της Ευρώπης, σηματοδοτεί τη διασταύρωση ενός διπλού αδιεξόδου: του αδιεξόδου του ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού υπό την ηγεσία των ΗΠΑ στη λεγόμενη «συλλογική Δύση» από την μια, και, από την άλλη, του αδιεξόδου της διαδικασίας της καπιταλιστικής παλινόρθωσης στον πρώην σοβιετικό χώρο στην Ευρασία.

Ο ιμπεριαλισμός των ΗΠΑ/ΝΑΤΟ προσπαθεί να σπάσει το αδιέξοδό του παίρνοντας τον δρόμο του πολέμου εναντίον της Ρωσίας και της Κίνας, κηρύσσοντας και επεκτείνοντας παγκοσμίως ένα νέο «Δόγμα Μονρόε», στο οποίο όχι μόνο η Λατινική Αμερική πρέπει να αποτελεί την «πίσω αυλή των ΗΠΑ», αλλά και η Ευρώπη να είναι η υποτελής της, η Αφρική «η νότια πτέρυγα του ΝΑΤΟ» (τάδε έφη Γ. Στόλτενμπεργκ), ο «Ινδο-Ειρηνικός» μια «αμερικανική λίμνη» και η Ασία μια τεράστια σφαίρα ημι-αποικιών.

Δεν είναι τυχαίο ότι στην πολεμική του πορεία για να αποκαταστήσει την φθίνουσα παγκόσμια ηγεμονία του, ο ιμπεριαλισμός των ΗΠΑ στοχεύει πρώτα απ’ όλα στη Ρωσία και την Κίνα ως τους κύριους στρατηγικούς του εχθρούς. Αυτές είναι οι δύο χώρες όπου, τον 20^ό αιώνα, η παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση γνώρισε τις μεγαλύτερες νίκες της. Τον σοβιετικό Οκτώβρη του 1917, την πρώτη της πράξη, ακολούθησε ο κινέζικος Οκτώβρης του 1949 που, όπως σωστά λέγεται, τερμάτισε εκατό χρόνια εθνικής ταπείνωσης, κατακερματισμού και αποικισμού της Κίνας, δημιουργώντας τις απαραίτητες υλικές συνθήκες, χωρίς τις οποίες θα ήταν αδύνατο, μέσω μιας πολύ ελικοειδούς και ταραχώδους, αλλά ημιτελούς διαδικασίας, να μπορέσει αυτή η πρώην φτωχή αγροτική χώρα να γίνει δεύτερη δύναμη στην παγκόσμια οικονομία, αμφισβητώντας την υπεροχή των ΗΠΑ.

Για να νικήσει την ιμπεριαλιστική επίθεση και να σπάσει το επικίνδυνο αδιέξοδο μέσα στο οποίο είναι παγιδευμένη, η πρώην Σοβιετική Ρωσία έχει μόνο μια στρατηγική διέξοδο:μια Σοβιετική Αναγέννηση. Η ύψωση της Κόκκινης Σημαίας της ΕΣΣΔ στα πεδία των μαχών στο Ντονμπάς δεν ήταν ένα παροδικό συναισθηματικό ξέσπασμα ρομαντικής νοσταλγίας. Εξέφρασε βαθύτερα αιτήματα ιστορικής εξέλιξης.

7. “Είναι όμως, δυνατή ή/και αναγκαία μια τέτοια Σοβιετική Αναγέννηση;” θα ρωτούσανε οι σκεπτικιστές.

Είναι αλήθεια ότι η δημιουργία ενός τυπικού αντίγραφου του παρελθόντος, ένα ομοίωμα, το οποίο θα αναπαράγει επίσης όλες τις άλυτες αντιφάσεις που οδήγησαν στην κατάρρευση το 1991, είναι αδύνατη. Ο Μαρξ, ακολουθώντας τον Χέγκελ, είχε κάνει διάκριση ανάμεσα στην αφηρημένη δυνατότητα, ένα κατασκεύασμα της φαντασίας, από «τους άμεσους αντίποδές της», την πραγματική δυνατότητα: «Η πραγματική δυνατότητα επιδιώκει να εξηγήσει την αναγκαιότητα και την πραγματικότητα του αντικειμένου της. Η αφηρημένη δυνατότητα δεν ενδιαφέρεται για το αντικείμενο που εξηγείται, αλλά για το υποκείμενο που κάνει την εξήγηση»¹³K. Μαρξ, Διδακτορική διατριβή του 1841, Άπαντα Μαρξ-Ένγκελς, Μόσχα: Εκδόσεις Progress 1974, 1, σελ. 44.Η απάντηση στο ερώτημα που τίθεται θα πρέπει να αναζητηθεί στις υπάρχουσες αντικειμενικές υλικές συνθήκες, σε αυτό το συγκεκριμένο σημείο καμπής της ιστορίας, και στη συνέχεια να απαντηθεί δοκιμάζοντας υποκειμενικά τη δυνατότητα σε αποφασιστική, μετασχηματιστική πρακτική.

Το πραγματικό δυναμικό υπάρχει τώρα μέσα στην ενεργό πραγματικότητα μιας συνεχιζόμενης κρίσης  της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου, που ωθεί τον ιμπεριαλισμό σε παγκόσμιο πόλεμο. Οι απαιτήσεις ανάπτυξης των σημερινών παγκόσμιων σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων συγκρούονται με τα όρια του κεφαλαίου ως κοινωνικής σχέσης. Το ήδη υπάρχον δυναμικό χρειάζεται να ξεπεράσει αυτά τα όρια, να προχωρήσει πέρα από το κεφάλαιο.

Η παγκόσμια μετάβαση πέρα από το κεφάλαιο έχει ήδη ξεκινήσει τον Οκτώβριο του 1917, με τη νίκη των Σοβιέτ στη Ρωσία, ιδρύοντας το 1922 την ΕΣΣΔ. Παρά τα μεγάλα της βήματα, η μετάβαση παρέμεινε ημιτελής, ακόμη και μπλοκαρισμένη, βυθιζόμενη στην κρίση, όπου ούτε μια πρόοδος προς τα εμπρός ήταν δυνατή, ούτε μια επιστροφή στο παρελθόν, ούτε καν μια στάσιμη κατάσταση ή παραμονή στην ίδια θέση. Αυτή η κρίση της μετάβασης οδήγησε στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991. Όμως δεν τελείωσε εκεί. Μέσα από νέους σπασμούς και μορφές επεκτάθηκε και βάθυνε σε παγκόσμια κλίμακα. Το «διπλό αδιέξοδο» που αναφέρθηκε παραπάνω κλιμακώθηκε δραματικά το 2022 στην τρέχουσα πολεμική ανάφλεξη στην καρδιά της Ευρώπης κι η οποία αποτελεί υπαρξιακή απειλή όχι μόνο για τη Ρωσία, την Ευρώπη ή τη «συλλογική Δύση», αλλά για την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Για να αποκρουστεί η απειλή για την ανθρωπότητα πρέπει να λυθεί η κρίση της μετάβασης – με άλλα λόγια η μετάβαση πέρα από το κεφάλαιο πρέπει να ανανεωθεί.

Η επειγότητα είναι προφανής, το δυναμικό υπάρχει. Για να πραγματωθεί η υπαρκτή δυνατότητα χρειάζεται να απελευθερωθεί και να οργανωθεί η ανεξάρτητη πολιτική δράση της εργατικής τάξης και των λαϊκών μαζών διεθνώς και εθνικά, ξεκινώντας από την επείγουσα ανάγκη να αντισταθούμε και να νικήσουμε την ιμπεριαλιστική πολεμική κίνηση και όλες τις καταστροφές που έφερε η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση και ανοίγοντας το δρόμο για μια σοσιαλιστική διέξοδο από την παγκόσμια κρίση.

Σε αυτήν την ιστορική προοπτική, πράγματι, μια Σοβιετική Αναγέννηση είναι και δυνατή και απαραίτητη. Όχι ως μηχανικό αντίγραφο του παρελθόντος, αλλά υπερβαίνοντάς το, χωρίς ιστορική αμνησία, διατηρώντας τον πλούτο της εμπειρίας του και κινούμενη δημιουργικά από το παρόν προς το μέλλον.

Δεν υπάρχει Σοβιετική Ένωση χωρίς σοβιετική εξουσία και δεν υπάρχει πραγματική σοβιετική εξουσία χωρίς πραγματικά Σοβιέτ που να λειτουργούν ελεύθερα και να εκτελούν τα διεθνή και εθνικά τους καθήκοντα. Τα Σοβιέτ είναι το απαραίτητο όχημα της μετάβασης πέρα από το κεφάλαιο και, όπως τόνισε ο Ούγγρος μαρξιστής Istvan Mészáros πέρα από το Κράτος-Λεβιάθαν¹⁴Istvan Mészáros    Beyond Leviathan– Critique of the State Monthly Review Press 2022, στο βασίλειο της ελευθερίας.

Μια Σοβιετική Αναγέννηση στον 21^ο αιώνα είναι απαραίτητη και δυνατή με την οικοδόμηση μιας νέας Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών χωρίς γραφειοκράτες, ολιγάρχες ή καπιταλιστές από τη Λισαβόνα μέχρι το Βλαδιβοστόκ!

 7-23 Νοεμβρίου 2022

Μετάφραση Γιάννης Σιμέλλης