Documenta 14: στο πλευρό των καταπιεσμένων για μια ανεξάρτητη τέχνη
της Άρτεμις Καρδουλάκη
Mια από τις κορυφαίες εικαστικές διοργανώσεις του 2017, η Documenta, που οργανώνεται κάθε πέντε χρόνια στο Κάσελ της Γερμανίας, για πρώτη φορά, διεξάγεται παράλληλα, και με τους ίδιους όρους στην Ελλάδα της κρίσης.
Συγκεκριμένα, στην Αθήνα των Mνημονίων, πρωτεύουσα της φτώχειας, της ανεργίας, της εξαθλίωσης και των στρατοπέδων με προσφύγες, των ανθρώπων που «δεν έχουν να χάσουν τίποτα παρά μόνο τις αλυσίδες τους», η Documenta, στη 14η έκδοσή της, θ’ ανοίξει το κυρίως πρόγραμμά της με τριήμερες δράσεις στις 6, 7, 8 Απριλίου και θα διαρκέσει μέχρι τις 16 Ιουλίου 2017. Ωστόσο ήδη έχει ξεκινήσει το εκπαιδευτικό της πρόγραμμα, τη «Βουλή των Σωμάτων», τις «Ανοικτές Κοινότητες», τα «Κείμενα», από τις αρχές του χρόνου επεμβαίνοντας στην αντικειμενική πραγματικότητα με όλες τις εκφάνσεις της τέχνης.
Με κύριο τίτλο «Μαθαίνοντας από την Αθήνα», ο Πολωνικής καταγωγής καλλιτεχνικός της διευθυντής της Άνταμ Σίμτσικ προσδιορίζει την θεωρητική ταυτότητα που συνοψίζεται σε τρεις λέξεις, μνήμη, τέχνη, δράση. Όσο για την ουσία της, πάντα κριτικός στο παγκόσμιο πεδίο του βίαιου και καταστροφικού καπιταλισμού, υποστηρίζει «Να ξανασκεφτούμε το παρόν προκειμένου να το μετασχηματίσουμε».
Ιστορικό
Το 1955, δέκα χρόνια μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου διοργανώθηκε στο Κάσελ η πρώτη documenta, μία έκθεση δυτικοευρωπαϊκής μοντέρνας τέχνης που αποτέλεσε πρωτοβουλία ομάδας φιλοτέχνων με επικεφαλής τον καλλιτέχνη, καθηγητή τέχνης και επιμελητή Άρνολντ Μποντ (1900-77). Στις δεκατρείς εκδόσεις της που έχουν παρουσιαστεί μέχρι σήμερα, η έκθεση έχει εξελιχθεί σε έναν «τόπο» όπου διεξάγονται σημαντικές συζητήσεις για τον σύγχρονο πολιτισμό και τα τρέχοντα κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενά του, αναδεικνύοντας παγκόσμια ζητήματα και συμπεριλαμβάνοντας, ειδικότερα, μη δυτικές επιστημολογίες και καλλιτεχνικές πρακτικές.
Ο προβληματισμός
Εκατό πενήντα καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο δημιουργούν ένα έργο για την Αθήνα και ένα για το Κάσελ, παραγγελία της Documenta, η οποία στην προηγούμενη διοργάνωσή της είχε προϋπολογισμό 30 εκ. ευρώ. Αυτοί θα εξετάσουν τις κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές συνθήκες των δύο πόλεων, των δύο χωρών. Θα δράσουν και θα υψώσουν τη φωνή τους στο παγκόσμιο γίγνεσθαι.
Σαν κέντρο της εκθεσιακής της δραστηριότητας προβλέπεται να χρησιμοποιηθούν οι χώροι του ΕΜΣΤ, της ΑΣΚΤ, του Μουσείου Μπενάκη στην οδό Πειραιώς. Βεβαίως το Πάρκο Ελευθερίας, το Πολυτεχνείο, που ήδη έχουν φιλοξενήσει δράσεις, η πλατεία Κοτζιά, η πλατεία Αυδή στο Μεταξουργείο όπου βρίσκεται η νέα Δημοτική Πινακοθήκη, αλλά και ο πεζόδρομος της Διονυσίου Αεροπαγίτου, ενώ εξετάζονται και άλλοι χώροι που «ίσως δεν είναι ευπρόσδεκτοι για τις ιδέες» (δηλαδή) του καλλιτεχνικού διευθυντή της. Σύμφωνα με πληροφορίες που έδωσε στη δημοσιότητα ο δήμαρχος της Αθήνας έχουν μέχρι στιγμής δηλώσει τη συμμετοχή στο γεγονός 5.000 επαγγελματίες του χώρου της τέχνης και φιλότεχνοι μεταξύ των οποίων 1400 δημοσιογράφοι σε διεθνή κλίμακα. Tην Documenta 13 επισκέφτηκαν περίπου 900.000 άτομα.
Ο «Παρθενώνας των Βιβλίων», το «μνημείο της Ρόζας Λούξεμπουργκ»
Στην έναρξή της η Documenta 14 στην Αθήνα, στην πλατεία Αυδή, με λαϊκή συμμετοχή, θα στηθεί ένα μνημείο με τούβλα στη μνήμη της Γερμανίδας επαναστάτριας Ρόζας Λούξεμπουργκ που δολοφονήθηκε το 1919 από την αστυνομία του Βερολίνου προδομένη από τους σοσιαλιστές της Δεύτερης Διεθνούς κατά τη διάρκεια της γερμανικής επανάστασης του 1919. Το έργο υπογράφει η Κροάτισσα Σάνια Ιβέκοβιτς (1947).
Η έκθεση στο Κάσελ (10 Ιουνίου – 17 Σεπτεμβρίου) θ’ ανοίξει με την εγκατάσταση ο «Παρθενώνας των Βιβλίων», που θα περιλαμβάνει 100.000 εκδόσεις συγκεντρωμένες απ’ όλο τον κόσμο (Οι διοργανωτές απευθύνουν κάλεσμα διεθνώς και στην Ελλάδα και μέχρι στιγμής έχουν προσφέρει βιβλία οι εκδόσεις Άγρα, Μεταίχμιο, Πατάκης, Ψυχογιός, Νεφέλη, κ.ά.), μία δημιουργία της Αργεντινής Μάρτας Μενουχίν (1945). Η καλλιτέχνης φιλοτέχνησε για πρώτη φορά το έργο στην Λεωφόρο ενάτης Ιουλίου του Μπουένος Άιρες, το 1983, με 25.000 απαγορευμένα βιβλία με το οποίο σχολίαζε την πτώση της δικτατορίας, στηλίτευε την κρατική καταστολή και αμφισβητούσε την κρατική εξουσία. Πρόκειται για μία κατασκευή μεταλλική που αποτελούνταν από τα βιβλία που είχαν απαγορευτεί από τη χούντα. Μετά από πέντε μέρες κατά τις οποίες το έργο έμεινε σε δημόσια θέα, δύο γερανοί έγειραν το κτίριο ελαφρώς προς τη μία μεριά επιτρέποντας στους θεατές να αφαιρέσουν τα βιβλία και να τα πάρουν μαζί τους. Μία παρόμοια δράση σχεδιάζεται να γίνει στη φετινή Documenta όταν θα φτάνει στο τέλος της.
Στο κέντρο της Ευρώπης, στο Κάσελ, εκεί όπου οι Ναζί, το 1933, είχαν κάψει 2000 βιβλία στο πλαίσιο της λεγόμενης «δράσης κατά του αντιγερμανικού πνεύματος» και οι Σύμμαχοι είχαν καταστρέψει βομβαρδίζοντας την βιβλιοθήκη του με 350.000 εκδόσεις και συγγράμματα.
Μπροστά από την βιβλιοθήκη που στεγάζεται σήμερα η Documenta, στην πλατεία, θα υψωθεί μια ρέπλικα του Παρθενώνα σε φυσικό μέγεθος με έντυπα που εντάχθηκαν ή είναι ακόμη σε μαύρες λίστες από την Μενουχίν.
Η δημιουργός επιθυμεί να βάλει τους πολίτες να αναστοχαστούν γύρω από την φθορά της δημοκρατίας και την κατάργηση της ελευθερίας. Επίσης θέλει να υπογραμμίσει τον συσχετισμό της με την κατάσταση που βιώνουμε σήμερα και στο οικονομικό πεδίο.
Η καλλιτέχνις «έδωσε υλική μορφή στην έννοια της βιοπολιτικής διακυβέρνησης» λέει ο επιμελητής του «Μνημείου της Ρόζας Λούξεμπουργκ» και «του Παρθενώνα» κριτικός της τέχνης Πιερ Βαλ Μπλάν. Ο ίδιος υποστήριξε τον αγώνα της τέχνης ενάντια στη δέσμευση του νοήματός της, ενάντια στους μονοσήμαντους συμβολισμούς και στα στερεότυπα, ενάντια σε μία πολιτική κρίση που εξυπηρετεί ύποπτα συμφέροντα, αλλά και ενάντια στο σφετερισμό της πολιτισμικής κληρονομιάς. Ο Μπλαν υπήρξε επί δέκα χρόνια διευθυντής ενός Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης κοντά στις μεταναστευτικές κοινότητες του Παρισιού.