Εορτάζοντας αυτό το τριήμερο τα 70 χρόνια από τη Μεγάλη Αντιφασιστική Νίκη των Λαών κατά του Φασισμού, εντάσσουμε στο ειδικό επετειακό αφιέρωμα, μια σπάνια ταινία που μας πηγαίνει λίγο πιο πίσω ακόμα, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Ρωσική Προλεταριακή Επανάσταση και τον Ρωσικό Εμφύλιο Πόλεμο.
Πρόκειται για την ελληνική πρεμιέρα μιας σημαντικής αμερικανικής ταινίας, με μοναδικά ρωσικά ντοκουμέντα τα οποία έχουν παγκόσμια εμβέλεια και ενδιαφέρον. Είναι η αρχειακή ταινία ντοκιμαντέρ «Tsar to Lenin» ή «Από τον Τσάρο στον Λένιν», παραγωγής 1937, διανομής Mehring Books, που το ΕΕΚ φρόντισε να μεταφράσει και να υποτιτλίσει στα ελληνικά.
Όταν ο γράφων έλαβε στα χέρια του αυτή την ταινία προκειμένου να την μεταφράσει, μια έκπληξη τον περίμενε. Η ταινία καταγράφει εικόνες που δεν έχουν δει το φως της δημοσιότητας, τουλάχιστον όχι όλες μαζί, και όχι οργανωμένες σε ένα συνολικό χρονικό εξιστόρησης της Ρωσικής Επανάστασης και του Εμφυλίου. Κινούμενα ντοκουμέντα από την προεπαναστατική Ρωσία, τη ζωή των ευγενών, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το λιμό, την Φεβρουαριανή και την Οκτωβριανή Επανάσταση, τον Εμφύλιο Πόλεμο, τη νίκη των Σοβιέτ, την ίδρυση της Τρίτης Διεθνούς, καθώς και από πολυάριθμους πρωταγωνιστές των γεγονότων, πέραν των πολύ γνωστών προσωπικοτήτων. Μια ολόκληρη ώρα, συνεχές και αδιάλειπτο, αυθεντικό αρχειακό υλικό, σε ορθή χρονολογική σειρά. Ίσως κάποιες από αυτές τις κινούμενες εικόνες έχουν φιλοξενηθεί στο παρελθόν σε άλλα ντοκιμαντέρ, εμβόλιμες μεταξύ πλήθους δραματοποιήσεων με ηθοποιούς. Κάποιες μικρές σεκάνς φιλοξενούνται στο youtube χωρίς να αναφέρουν την προέλευσή τους. Κάποιες εικόνες έχουν χρησιμοποιηθεί αποσπασματικά σε βιντεοκλίπ αμερικανικών πανκ συγκροτημάτων.
Την ίδια στιγμή, η ταινία αυτή καθεαυτή παραμένει παντελώς άγνωστη και παραγνωρισμένη. Είναι προφανές πως, όποιας χρήσης έχει τύχει αυτό το υλικό, αυτό έχει συντελεστεί αποκλειστικά στο έδαφος των Ηνωμένων Πολιτειών και από Αμερικανούς δημιουργούς διαφορετικών προθέσεων και πεποιθήσεων. Στην Ευρώπη και στην Ασία, αυτά που βλέπουμε συνήθως ως αρχειακό υλικό σε ντοκιμαντέρ για την ρωσική επανάσταση είναι οι επικές και πανέμορφες εικόνες του Σεργκέι Αϊζενστάιν –ιστορικές, βέβαια, από μόνες τους για την Τέχνη- που όμως αποτελούν δραματοποίηση της Ιστορίας και όχι πρωτογενή ιστορικά ντοκουμέντα. Αυτές τις κινηματογραφικές και μεγαλεπήβολες εικόνες του κλασικού ή νεώτερου ρωσικού σινεμά τις διανθίζουν σε ορισμένες περιπτώσεις ελάχιστα δευτερόλεπτα αυθεντικών newsreels, συνήθως με τις ομιλίες του Λένιν, και ακίνητα καρέ «παγωμένα» και απομονωμένα από το αρχικό υλικό.
Είναι απορίας άξιο, γιατί οι ντοκιμαντερίστες προτιμούν να χρησιμοποιούν φτιαχτό υλικό παρά τα αυθεντικά ντοκουμέντα. Είναι απίστευτο, όταν υπάρχουν εκατομμύρια κομμουνιστών σε όλο τον κόσμο, όλων των ρευμάτων και των τάσεων, που όλοι τους αναφέρονται στη Μεγάλη Προλεταριακή Επανάσταση, ότι όλο αυτό το ιστορικό χρονικό παραμένει αναξιοποίητο. Είναι ακατανόητο, στην εποχή των εικόνων, να μην υπάρχει ενδιαφέρον από πουθενά για μια ταινία η οποία δείχνει ακόμα και τον Τσάρο όπως τον γέννησε η μάνα του ! Όλα αυτά τα στοιχεία καλούν για μια πιο ενδελεχή έρευνα της ιστορίας της ταινίας.
Ο Herman Axelbank (1900-1979) χρειάστηκε να αφιερώσει όλη του τη ζωή και την ενάργεια, ώστε να συνθέσει μια κινηματογραφική ταινία τεκμηρίωσης των τελευταίων ετών της Αυτοκρατορικής Ρωσίας, των Επαναστάσεων και των πρώτων ετών της νέας επαναστατικής κυβέρνησης. Η ταινία μάς ενημερώνει στην αρχή της μόνο για τα δεκατρία χρόνια –χρόνος ρεκόρ, ούτως ή άλλως- που πρακτικά χρειάστηκαν για το μοντάζ, από το 1924 ως το 1937. Ένα μοντάζ που περιελάμβανε τη διάρθρωση ενός χαοτικού υλικού, προερχόμενου από 100 διαφορετικούς οπερατέρ -ανάμεσά τους ο ίδιος Τσάρος- από στρατιωτικά φιλμ και φιλμ προπαγάνδας, τόσο των Κόκκινων όσο και των Λευκών, αλλά και από υλικό των πολυάριθμων στρατών που επέδραμαν στη ρωσική γη για να συνθλίψουν τα Σοβιέτ. Το διπλό γεγονός ότι τα ντοκουμέντα συντίθενται σε ταινία τόσο κοντά στα πραγματικά ιστορικά συμβάντα, αλλά και ότι μπαίνουν για πρώτη φορά σε χρονολογική σειρά, κάνουν την ταινία να έχει την ιστορική αξία μιας επιστημονικής καταγραφής.
Αναπόσπαστο κομμάτι αυτής της ιστορικής καταγραφής, το σπηκάζ και η φωνή του συγγραφέα και δημοσιογράφου Max Eastman -διόλου τυχαία, μεταφραστή της «Ιστορίας της Ρωσικής Επανάστασης» του Τρότσκι στις ΗΠΑ- και νυμφευμένου με την Γιελένα Κριλένκο, αδελφή του γνωστού μπολσεβίκου αρχιστράτηγου του Κόκκινου Στρατού και υπουργού του Στάλιν.
Σε μια αξιομνημόνευτη σκηνή της ταινίας, ένας στρατιωτικός αγγελιαφόρος καταφθάνει στο στρατηγικό επιτελείο του Κόκκινου Στρατού στο Καζάν της Ρωσίας, και συναντάει τον Κομισάριο Τρότσκι. Δυσκολεύεται όμως να βρει τα χαρτιά του και ψάχνει απεγνωσμένα σε όλες τις τσέπες του σακακιού του. Με λεπτή ειρωνεία, χωρίς αμφιβολία, και σιβυλλική αμφισημία o Max Eastman σχολιάζει στο σπηκάζ της ταινίας : « Οι Ρώσοι αγαπούν τα ντοκουμέντα. Αλλά, καμιά φορά, δυσκολεύονται να τα βρουν !». Το σχόλιό του αυτό θα αποδεικνυόταν προφητικό, τόσο για τα ντοκουμέντα όσο και για την ταινία καθεαυτή.
Πέντε ημέρες μετά την πρώτη προβολή της ταινίας στο Filmarte Theater της Νέας Υόρκης, στις 6 Μαρτίου 1937, η εφημερίδα του Αμερικανικού Κομμουνιστικού Κόμματος γράφει :
« Ο Max Eastman, κορυφαίος απολογητής των τροτσκιστών προδοτών της Σοβιετικής Ένωσης, συνένωσε διάφορα επίκαιρα και ψευδοϊστορικές καταγραφές. Αυτός ο άνθρωπος είναι ιδιοφυία της εξαπάτησης, της φαλκίδευσης, της παραποίησης, της ίντριγκας και του ψέματος… Μποϋκοτάρετε το φιλμ Tsar to Lenin…. Διαμαρτυρηθείτε στην διεύθυνση του κινηματογράφου… Κάντε γνωστό σε κάθε κινηματογράφο της χώρας ότι οι φίλοι της ελευθερίας δεν θα ανεχθούν την απροκάλυπτη τροτσκιστική προπαγάνδα… Μποϋκοτάρετε το φιλμ Tsar to Lenin !!»
Μετά από επεισόδια και πιέσεις από σταλινικούς αλλά και από τις τοπικές αρχές που ήθελαν ήσυχο το κεφάλι τους, το Filmarte Theater αναγκάστηκε να διακόψει τις προβολές κάθε παρόμοιας πολιτικής ταινίας. Η μικρή φήμη των μόλις πέντε ημερών προβολής έσβησε μαζί με την ταινία Tsar to Lenin. Τη δεκαετία του ’70, η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, περιέλαβε στη συλλογή των Ρωσικών Αρχειακών Ταινιών της, μια πολύ συντομευμένη εκδοχή της ταινίας, με τον ίδιο τίτλο, Tsar to Lenin.
Στις αρχές της δεκαετίας του 80 η τότε Διεθνής Eπιτροπή της Tέταρτης Διεθνούς, μέσω του αμερικάνικου τμήματος (Workers League) και των σχέσεων της Bανέσσας Pεντγκρέηβ πήρε στα χέρια της το φιλμ. Στην Eλλάδα, η EΔE, που μετά το 1985 μετασχηματίστηκε σε EEK, οργάνωσε προβολές σε αίθουσες και πλατείες με μια 16άρα μηχανή προβολής. Όμως, μετά το σχίσμα στο EEK το 1989/90, η κόπια χάθηκε.
Το 2012 πλέον, η Mehring Books, εκδοτικός οίκος της Διεθνούς Επιτροπής της Τετάρτης Διεθνούς (μιας από τις διασπάσεις της ICFI), επανέκδώσε την ταινία. Μήπως άλλαξε κάτι στην τύχη της ταινίας ; Μήπως την άκουσε κανείς να διαδίδεται, έστω στα όρια του πολιτικού τύπου;
Η ταινία δεν αφορά μόνο τους τροτσκιστές. Αφορά κάθε αριστερό άνθρωπο που αναφέρεται ιδεολογικά στον μαρξισμό και στον κομμουνισμό. Αφορά κάθε ιστορικό που ασχολείται με την περίοδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ή όποιον ενδιαφέρεται να εντρυφήσει στην ιστορία της περιόδου. Αφορά κάθε… «φίλο της ελευθερίας», όπως λένε απολίτικα και γενικόλογα οι Αμερικανοί σταλινικοί. Δεν είναι μια προπαγανδιστική ταινία, είναι μια ιστορική ταινία. Οι περισσότερες βιβλιογραφικές αναφορές της, και μεγάλα αποσπάσματα του σπηκάζ, προέρχονται από κείμενα και επιστολές δεξιών ιστορικών και Ρώσων πατριωτών. Αυτό που ονομάζεται «προπαγάνδα» είναι η παρουσία του Λέοντος Τρότσκι ως αυτού που ήταν : Επικεφαλής του Σοβιέτ της Πετρούπολης, Μέλος της Κ.Ε των Μπολσεβίκων, Υπουργός Εξωτερικών στη διαδικασία συνθηκολόγησης με τη Γερμανία, Κομισάριος του Κόκκινου Στρατού στον Εμφύλιο. Τίποτε άλλο. Κι αν υποθέταμε για μια στιγμή πως οι εικόνες είναι παραποιημένες –πώς άραγε, εκείνη την εποχή;- τότε γιατί δεν κυκλοφορεί ΚΑΜΙΑ άλλη ταινία που να χρησιμοποιεί ενδεχομένως το σωστό μοντάζ και τα σωστά ντοκουμέντα, και να εξιστορεί το χρονικό της Ρωσικής Επανάστασης, αφήνοντας απ’ έξω τα ψεύτικα και παραποιημένα «τροτσκιστικά» πλάνα ; Η μη-διαγραφή και μη-αποσιώπηση του Τρότσκι όπως γίνεται σε όλη τη μετέπειτα ιστοριογραφία, η ακέραια ιστορική ακρίβεια που επιδεικνύει η ταινία, ήταν αρκετά για να κάνουν έξαλλους τους σταλινικούς. Ήταν αρκετά ώστε οι σταλινικοί να συνεπικουρήσουν την αντίδραση, και μαζί να θάψουν ΟΛΑ τα ντοκουμέντα της ταινίας, χωρίς να αρκεστούν σε όσα αφορούσαν τον Τρότσκι. Ποτέ δεν ήταν το θέμα ο ίδιος ο Λεβ Νταβίντοβιτς. Οι κομμουνιστές στην Ελλάδα, και φυσικά όχι μόνο οι τροτσκιστές, δυστυχώς έχουν μετά την Βάρκιζα πικρότατη πείρα για το τι σημαίνει σταλινική ιστοριογραφία.
Η πολιτική θεωρία δεν σου μαθαίνει Ιστορία. Διαβάζοντας Λένιν, δεν θα μάθεις ποτέ Ιστορία, ενδεχομένως θα μάθεις πολιτική. Αυτό συμβαίνει διότι ο πολιτικός φωτίζει τα σημεία που τον ενδιαφέρουν. Αλλάζει τη σειρά των γεγονότων ώστε να στηρίξει την επιχειρηματολογία του. Ωστόσο, υπάρχει μια διαλεκτική σχέση μεταξύ Ιστορίας και Πολιτικής, και δεν θα μπορέσουμε ποτέ να κατανοήσουμε τις πολιτικές που εφαρμόσθηκαν σε μια ορισμένη περίοδο, αν δεν ξέρουμε πρώτα τα αληθινά ιστορικά γεγονότα μέσα στα οποία γεννήθηκαν και ανδρώθηκαν αυτές οι πολιτικές. Εδώ είναι η μεγάλη συμβολή της ταινίας : είναι ο πιο άμεσος, ψυχαγωγικός και χειροπιαστός τρόπος να μάθει κανείς τα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στην Ρωσία εκείνη την εποχή, με φωτεινές αποδείξεις τα φιλμ που αποτελούν ζωντανό κομμάτι της Ιστορίας, σε χρονολογική σειρά που διευκολύνει αφάνταστα, και αξίζει να τα μελετήσει ο καθένας. Περιέχει αυτή η σταινία όλες τις λεπτομέρειες ; Σίγουρα όχι – δεν θα μπορούσε άλλωστε. Εντούτοις, περιέχει αρκετές λεπτομέρειες που –με βεβαιότητα- πολλοί από εμάς αγνοούν ή έχουν παραγνωρίσει έως τώρα.
Έχει η ταινία κάποια χρησιμότητα για το σήμερα; Επιτρέψτε μου να κλείσω αυτό το σημείωμα με ένα από τα αγαπημένα μου παραδείγματα, μέσα από την ταινία, που ίσως λέει κάτι για το σήμερα : Τον Μάρτιο του 1918, η Γερμανία, παρόλο που έχει ήδη υπογράψει συνθήκη ειρήνης με τους Ρώσους, με πρόσχημα την ανεξαρτησία της Ουκρανίας και με δοτή κυβέρνηση, στέλνει στρατό στο Κίεβο ώστε να δημιουργήσει προγεφύρωμα και από εκεί να εμβολίσει ξανά τη Ρωσία. Ένα στρατηγικό σχέδιο που επαναλαμβάνεται πανομοιότυπο στον Β’ΠΠ και φυσικά σήμερα, καταδεικνύοντας ότι οι βλέψεις της εξωτερικής πολιτικής της Γερμανίας λίγο έχουν αλλάξει τα τελευταία 100 χρόνια.
Δείτε σήμερα κιόλας αυτή την ταινία. Αυτή τη φορά, η ταινία Tsar to Lenin πρέπει να διαδοθεί και να ειδωθεί ξανά και ξανά, στο φως όσων έχουν μεσολαβήσει από τότε, και με ιδιαίτερη προσοχή.
Γιώργος Πιτσάκης, κινηματογραφιστής
