Συνέλευση Αγωνιζόμενων Ηθοποιών – Συντονισμός για το Προσφυγικό – Κοινωνικά Ιατρεία
Ρεπορτάζ – φωτό: Θόδωρος Κουτσουμπός
Μια όμορφη εκδήλωση με πάρα πολύ κόσμο και πολλά δρώμενα, οργάνωσε η Συνέλευση Αγωνιζόμενων Ηθοποιών, το απόγευμα – βράδυ της Κυριακής 28 Ιουνίου στην πλατεία Εξαρχείων.
Από νωρίς το απόγευμα (5 μ.μ.) και παρά τη ζέστη, δεκάδες νέοι ηθοποιοί ήταν ήδη εκεί, διαμορφώνοντας το… «σκηνικό» της εκδήλωσης. Μαζί τους συναγωνιστές και συναγωνίστριες από τον ΣΥΠΡΟΜΕ (Συντονισμός σωματείων και συλλογικοτήτων για το Προσφυγικό – Μεταναστευτικό), από το Δίκτυο Κοινωνικών Ιατρείων και το πολύ «φρέσκο» Κοινωνικό Ιατρείο Εξαρχείων, με τα τραπεζάκια και το υλικό τους.
Καλαίσθητες χάρτινες ταμπελίτσες κρεμιόνταν σε σχοινάκια ή στα δένδρα χωρίζοντας τον χώρο σε υποχώρους. Εδώ το Θεατρικό Παιχνίδι, εκεί οι ομιλίες και άλλα δρώμενα… «Η φαντασία στην εξουσία», έγραφε ένα σύνθημα, εμπνευσμένο από τον γαλλικό Μάη του 1968.
Στο κέντρο της πλατείας, κάτω από το γνωστό γλυπτό, τα παιδιά από τον Άλλο Άνθρωπο μαγείρευαν και σχεδόν τέλειωναν ένα νοστιμότατο, όπως αποδείχθηκε φαγητό, το οποίο σερβιρίστηκε πολύ προσεκτικά.
Λίγο αργότερα, φέρνοντας τις πρώτες ανάσες δροσιάς, ξεκίνησε το πρώτο θεατρικό δρώμενο με την Ελεάνα Χατζάκη που καθήλωσε το κοινό αφηγούμενη Ιστορίες για τους Ανθρώπους του Καλαμποκιού – Παραμύθια από τους Ζαπατίστας (ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα παρατίθεται στο τέλος του ρεπορτάζ).
Την ίδια ώρα η Πέτρα με μια ομάδα παιδιών, Αφρικανάκια (τα περισσότερα από το Κονγκό) και Ελληνάκια ζωγράφιζαν.
Μετά από ένα σύντομο διάλειμμα ακολούθησε η συζήτηση με θέμα Η τέχνη στον καιρό της πανδημίας. Η Ρόζυ Μονάκη με μια μεστή εισήγηση μίλησε για την τέχνη και τον καλλιτέχνη στην εποχή της πανδημίας, για τα μέσα, το θέατρο, το ρόλο του καλλιτέχνη και τα προτάγματα. «Η κουβέντα επομένως έχει ανοίξει και ο καλλιτέχνης ως παραγωγός φαίνεται να ξαναποκτά κεντρικό χαρακτήρα. Βιώνοντας μια ιστορική καμπή τόσο στο κοινωνικοπολιτικό όσο και στο πολιτιστικό επίπεδο ο ίδιος, παρατηρεί την αμφισημία των αλλαγών που φέρνει η Ιστορία στην τέχνη του και στη ζωή του. Την ίδια στιγμή που η καλλιτεχνική δημιουργία μετατρέπεται σε αμιγώς εμπορικό προϊόν και η τέχνη σε βιομηχανία θεάματος-εμπειρίας, την ίδια στιγμή αυξάνονται οι δυνατότητες αντίστασης και απελευθέρωσης. Την ίδια στιγμή που αυξάνονται οι δυσκολίες και οι κίνδυνοι της εποχής, αναδεικνύεται και η επαναστατική προοπτική της», συνόψισε. (ολόκληρη η εισήγηση παρατίθεται στο τέλος του ρεπορτάζ).
Ακολούθησε πλούσια συζήτηση με πολλές μικρές ή μεγαλύτερες πολύ ουσιαστικές παρεμβάσεις. Ζητώντας συγγνώμη για τους φίλους και τις φίλες των οποίων δεν γνωρίζω τα ονόματα αναφέρω μερικούς ομιλητές. Σάββας Στρούμπος, με μια εμπεριστατωμένη ομιλία για την καλλιτεχνική δημιουργία και τον πολιτισμό, Σάββας Μιχαήλ, για το πώς η τέχνη υπερασπίζεται το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο στη μεταβατική εποχή που ζούμε.Η Κατερίνα Μάτσα μίλησε για τον ιαματικό/θεραπευτικό χαρακτήρα της τέχνης και κατάγγειλε την αστυνομική καταστολή, ειδικά κατά των εξαρτημένων, αλλά και κατά της περιοχής των Εξαρχείων και γενικότερα. Μία ομιλήτρια, εκπαιδευτικός, μίλησε για την τέχνη και την εκπαίδευση και καυτηρίασε την κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων στα σχολεία. Ένας ομιλητής είπε ότι το σπουδαιότερο είναι να θέτουμε σωστά και καίρια ερωτήματα…
Την ίδια ώρα, το παιχνίδι με τα παιδιά και τους καλλιτέχνες-παιδιά φούντωνε σε όλη την πλατεία με χορό, κίνηση και αυτοσχεδιασμούς. Στην «κεντρική σκηνή», η Σοφία ενημέρωνε για τις διώξεις του Grup Yorum στην Τουρκία, την απεργία πείνας και τους θανάτους των μουσικών και τώρα των δικηγόρων τους. Έχει αποφασιστεί να πραγματοποιηθεί μια μεγάλη συναυλία υποστήριξης των απεργών πείνας.
Ύστερα από ένα διάλειμμα, λίγο μετά τις 9:30 μουσικοί ήχοι από τύμπανα της ομάδας Anasa Drummers, πλημμύρισαν την πλατεία Εξαρχείων. Ήχοι διαφορετικοί και αντίθετοι από τους ανατριχιαστικούς ήχους των αστυνομικών σειρήνων που συχνά κάνουν αισθητή την παρουσία τους στα Εξάρχεια. Η παρέμβαση των καλλιτεχνών και των αλληλέγγυων αγωνιστών ήταν μια διαφορετική παρέμβαση από αυτή που συνηθίζεται τους τελευταίους μήνες, αν όχι τα τελευταία αρκετά χρόνια. Διαφορετική και αντίθετη από τη δράση της Δράσης (η κακόφημη πρώην αστυνομική ομάδα ΔΕΛΤΑ) που και το απόγευμα της Κυριακής έκανε τις «βόλτες» της γύρω από την πλατεία, προσδοκώντας να δράσει, όπως έδρασε, μαζί με τα ΜΑΤ τις δύο προηγούμενες ημέρες, στην οδό Δερβενίων οργανώνοντας εισβολές σε –άδεια- σπίτια/καταλήψεις όπου ανέμεναν να συλλάβουν πρόσφυγες, μετανάστες και αλληλέγγυους.
Διαφορετικά, και αντίθετα με τη βία του κράτους, των σωμάτων καταστολής και του Δήμου Αθήνας, στην πλατεία Εξαρχείων, την Κυριακή 28/6 υπήρχε εκφορά ενός άλλου λόγου, μιας διαφορετικής αισθητικής και ευαισθησίας – ανθρώπινης, αλληλέγγυας, αγωνιστικής και οραματικής για ένα κόσμο κοινωνικής ισότητας και ελευθερίας. Βεβαίως, μια τέτοια εκδήλωση δεν θα τη δείτε στα κανάλια ούτε στην mainstream έντυπη και ηλεκτρονική δημοσιογραφία που τα Εξάρχεια τα θέλουν ως θηριοτροφείο για να παρουσιάζουν στο φιλοθεάμον κοινό, με «ζωντανές συνδέσεις», τις αστυνομικές εισβολές κατά των απόκληρων και κυνηγημένων απ’ τους πολέμους και τη φτώχεια.
Όμως είναι αυτός ο Κόσμος/κόσμημα που στην καρδιά του έχει την ευαισθησία του παραμυθιού των Ζαπατίστας, τον λόγο του Μαρξ και τα όνειρα της ανθρώπινης χειραφέτησης, το ΜΕΛΛΟΝ – η εναλλακτική έναντι της παρηκμασμένης αστικής κοινωνίας και του απάνθρωπου, χωρίς μέλλον κοινωνικο-οικονομικού συστήματος, του καπιταλισμού.
Ιστορίες για τους Ανθρώπους του Καλαμποκιού – Παραμύθια από τους Ζαπατίστας
της Ελεάνας Χατζάκη
Και οι θεοί είπαν: «Όταν έρθει εκείνη η ώρα του ψέματος που ο φόβος θα πατήσει στη γη και όλα θα φαίνονται ότι είναι νύχτα, θα σημαίνει ότι η μέρα κουράστηκε και ο ήλιος είναι κοιμισμένος και πρέπει κάποιος να τον ξυπνήσει. Για να μπορέσει να τον ξυπνήσει, χρειάζεται το καλό όνειρο, την καλή ανάμνηση και το σθένος του αγώνα”. «Και πώς θα το φυλάξουμε;» ρώτησαν οι άντρες και οι γυναίκες του καλαμποκιού. «Θα διαλέξουμε από εσάς τους πιο γενναίους, τους πιο σοφούς και θα δώσουμε σε αυτούς το καλό όνειρο του αύριο». Αμέσως οι άντρες που ήταν στη συνέλευση άρχισαν να φωνάζουν: «Εγώ!» «Όχι εγώ!» και να τσακώνονται μεταξύ τους για το ποιος είναι ο πιο γενναίος και ο πιο σοφός. Μα οι θεοί διάλεξαν έναν γέροντα και μια γερόντισσα και είπαν: «Αυτοί είναι. Και πάνω τους θα φυλάξουμε το καλό όνειρο, ώστε τη μέρα που θα πρέπει να ξυπνήσουνε οι άντρες και οι γυναίκες του καλαμποκιού να μην έχουν ξεχάσει πώς πρέπει να είναι ο κόσμος». Και προσπάθησαν οι θεοί να βάλουν το καλό όνειρο στο σακίδιο των γερόντων, μα δε χωρούσε. Προσπάθησαν να το βάλουν στην τσέπη του παντελονιού ή της φούστας και πάλι δε χωρούσε. Προσπάθησαν οι γέροντες να το κρατήσουν στα χέρια και οι γερόντισσες να το πάρουν αγκαλιά, αλλά βαστιέται το όνειρο; Και τότε οι θεοί είπαν ότι πρέπει να το φυλάξουν μέσα στο δέρμα τους. Και έτσι έγινε. Για να χωρέσει το έβαλαν στο δέρμα του προσώπου, των χεριών και σε ολόκληρο το σώμα τους. Και το έκρυψαν με τις ρυτίδες. Γι’ αυτό υπάρχουν οι ρυτίδες. Στο πρόσωπο, στα χέρια και στο σώμα, για να φυλάνε αυτό το καλό όνειρο πως ο κόσμος πρέπει να είναι από τα κάτω!
“Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό” είπαν οι θεοί. «Πρέπει ο πιο δυνατός από εσάς να φυλάει την καλή ανάμνηση για να ξέρουν οι άντρες και οι γυναίκες του καλαμποκιού πότε θα έπρεπε να ξυπνήσουν». Και πάλι οι άντρες τσακώθηκαν για να βρουν ποιος είναι ο πιο δυνατός. Μα οι θεοί διάλεξαν ανάμεσά τους μια γυναίκα και είπαν: «Αυτή είναι η πιο δυνατή ανάμεσά σας». Και για να φτάσει σε εμάς η ανάμνηση ότι πρέπει να ξυπνήσουμε την έπλεξαν στα μαλλιά της.
Και το σθένος του αγώνα; Αυτό οι θεοί το έδωσαν σε όλους, αλλά το έβαλαν μέσα τους τυχαία, δεν τους είπαν πού ακριβώς το έχουν κρύψει. Ίσως για να έχει τη δύναμη να αγωνιστεί εκείνος που θα έχει ψάξει μέσα του βαθιά, εκείνος που θα έχει ψάξει μέσα του πολύ για να τη βρει. Ίσως…
Ιστορίες για τους Ανθρώπους του Καλαμποκιού, Παραμύθια από τους Ζαπατίστας.
Πολιτιστικές προεκτάσεις της πανδημίας
της Ρόζυ Μονάκη
Η εμφάνιση του κορωνοϊού προξένησε παγκόσμιας κλίμακας σοκ στην κοινωνία. Η ανεξέλεγκτη μεταδοτικότητά του οδήγησαν στην αναγκαιότητα να μείνουμε σπίτι και να αποφύγουμε την οποιαδήποτε φυσική κοινωνικότητα. Αυτή η απομόνωση όρισε για ενάμιση μήνα νέα μορφή καθημερινότητας και νέα μοτίβα συμπεριφοράς. Μείναμε σπίτι, λοιπόν, ανοίξαμε τις τηλεοράσεις μας ή τις οθόνες των υπολογιστών μας και αρχίσαμε να καταναλώνουμε θεάματα.
Σε όλη τη διάρκεια της καραντίνας, μεγάλοι ιδιωτικοί και κρατικοί φορείς τέχνης καθώς και μικρές ομάδες ή ακόμα και μεμονωμένα άτομα προσέφεραν μία διαδικτυακή εμπειρία της καλλιτεχνικής τους παραγωγής. Έτσι ήρθαμε σε επαφή με μία πρωτοφανή ποικιλία έργων σε ψηφιακή μορφή. Από φεστιβαλικές προβολές, διαδικτυακές συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, μέχρι μουσικοχορευτικά βίντεο και περφόρμανς με φόντο τα σαλόνια των σπιτιών. Προφανώς όλα τα παραπάνω δεν εμφανίστηκαν για πρώτη φορά την περίοδο της καραντίνας. Αυτό όμως που ήταν πρωτοφανές, είναι το ποσοτικό, η ραγδαία δηλαδή αύξηση της ψηφιακής προσφοράς.
Εδώ ασχολούμαστε με τις ενδεχόμενες συνέπειες της παραπάνω διαδικασίας στον χώρο του θεάτρου, ως μια ιδιαίτερα σύνθετη και διαδραστική μορφή τέχνης, καθώς και στις πολιτικές προεκτάσεις που δημιουργεί στη δομή της καλλιτεχνικής δημιουργίας και επομένως στον καλλιτέχνη ως παραγωγό.
Η εποχή
Η ιστορικότητα της εποχής που διανύουμε είναι αναμφισβήτητη. Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει διαμορφώσει μια ολότελα διαφορετική εμπειρία ζωής. Τα social media αποτελούν πλέον πεδίο ανάδειξης της ταυτότητας του υποκειμένου, της παρουσίασης των ιδιωτικών του στιγμών, του μοιράσματος της καθημερινότητας τους. Στην πράξη, αυτό δημιουργεί τρία κομβικά σημεία αλλαγής της βιωματικής εμπειρίας. Το πρώτο είναι η διαμεσολάβηση, δηλαδή η όχι απευθείας σύνδεση με την φυσική πραγματικότητα αλλά η πρόσληψη της μέσω της οθόνης. Το δεύτερο έγκειται στην εντονότερη μετατροπή του χρήστη από άμεσο (φυσικό) σε έμμεσο (ψηφιακό) δέκτη και το τελευταίο είναι η απομόνωση του υποκειμένου από την φυσική συλλογική του συνύπαρξη, για να καταγράψει την εμπειρία του και να την μοιραστεί με μία άλλη μορφή συλλογικότητας, αυτή των social media.
Οι κοινωνικές προεκτάσεις των τριών αυτών σημείων ανοίγουν ένα δαιδαλώδες πλαίσιο διαλόγου και σε καλλιτεχνικό επίπεδο. Αρχικά ο χρήστης εξοικειώνεται με το δισδιάστατο διαμεσολαβημένο βίωμα της στιγμής. Αυτό, για το πεδίο της τέχνης και συγκεκριμένα για το ίδιο το καλλιτεχνικό έργο, είναι καίριο, γιατί αλλοιώνει την υλική υπόσταση του τελευταίου (μέσω της σμίκρυνσης της κλίμακας και της μετατροπής του σε δισδιάστατο) αλλά και την σχέση του με τον χώρο. Παρατηρούμε δηλαδή ότι η μορφή του έργου αλλάζει σε βαθμό που το μεταλλάσσει θεμελιακά.
Ας περάσουμε τώρα στο δεύτερο σημείο, τη μετατροπή του δέκτη/ θεατή/ καταναλωτή από άμεσο αποδέκτη της πληροφορίας, σε έμμεσο. Αν υποθέσουμε ότι ο χρήστης βρίσκεται στον ίδιο χώρο και απλά προσλαμβάνει την πληροφορία μέσω της οθόνης, (καταγραφή μίας συναυλίας) θα λέγαμε ότι η εμπειρία του αλλοιώνεται με βάση την παραπάνω ανάλυση. Αν όμως θεωρήσουμε ότι ο δέκτης δεν βρίσκεται καν στον ίδιο χωροχρόνο με την καλλιτεχνική διαδικασία, τότε το βίωμα αλλάζει σε διαφορετικό βαθμό. Η φιλτραρισμένη αναπαράσταση του μέσω της οθόνης, περιορίζει την αισθητηριακή ικανότητα του υποκειμένου σε αυτή της όρασης και ίσως της ακοής. Με αυτό τον τρόπο περιορίζεται η φυσική εμπειρία του δέκτη, σε βαθμό που μεταλλάσσεται και το περιεχόμενο του έργου. Ταυτόχρονα η διάδραση δεν υλοποιείται με όρους φυσικής παρουσίας, δεν συντελείται δηλαδή το “εδώ και το τώρα”. Ήδη από τον Μπένγιαμιν, το στοιχείο αυτό θα αποτελέσει πεδίο κριτικής και σκέψης. Ο ίδιος υποστήριζε ότι η τεχνική αναπαραγωγή αφαιρεί από το έργο την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα του, την αίσθηση του απλησίαστου, τη λεγόμενη “Αύρα” του. Έτσι, απογυμνώνοντας το, το κάνει επίκαιρο και προσβάσιμο, ενώ ταυτόχρονα του αφαιρεί τη λατρευτική του αξία, την τελετουργία του. Η απουσία του φυσικού σώματος από το “εδώ και το τώρα” του έργου αποτελεί επίσης κομβικής σημασίας ζήτημα. Αποδεχόμενοι πως το σώμα στην σύγχρονη εποχή αποκτά κεντρική σημασία για την κατανόηση των στρατηγικών εξουσίας, δεν μπορούμε να μην αντιληφθούμε την αλλαγή αυτή ως ουσιαστική. Το σώμα βρίσκεται σε ένα άλλο “εδώ και τώρα” και αυτό δημιουργεί μία ολότελα διαφορετική εμπειρία.
Το τελευταίο σημείο καμπής είναι ο επαναπροσδιορισμός της συλλογικότητας και ο τρόπος που η νέα της μορφή δημιουργεί ταυτότητες (προφίλ στα social media) και συνομιλεί με νέα μέσα (likes, σύντομα κείμενα, emoticons κ.λπ.) μεταξύ της για το έργο. Περνάμε δηλαδή σε μία αλλαγή των ποιοτικών χαρακτηριστικών του αποδέκτη ως κοινωνικό σύνολο. Η αλλαγή αυτή έγκειται στο υποκείμενο καθεαυτό και στα διαφορετικά εργαλεία που κατέχει για να αποκωδικοποιήσει και να αξιολογήσει το καλλιτεχνικό έργο. Μιλάμε δηλαδή για μία έμμεση αλλαγή στην πρόληψη του έργου τέχνης εξαιτίας της άμεσης αλλαγής των χαρακτηριστικών του αποδέκτη-χρήστη. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, τα όποια νέα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά των υποκειμένων επηρεάζουν δομικά την καλλιτεχνική δημιουργία.
Όλη η παραπάνω συζήτηση αποκτά μεγαλύτερη αξία σήμερα, λίγες μόλις εβδομάδες μετά την καραντίνα, με το μέλλον του πολιτισμού και των ανθρώπων που δουλεύουν σε αυτόν να διαγράφεται δυσοίωνο. Σε κάθε περίοδο ιστορικής καμπής η τέχνη έμπαινε σε διαδικασία αναπροσδιορισμού και αναστοχασμού, με στόχο την προσαρμογή της, αλλά κυρίως τη συμβολή της στη δημιουργία της νέας πραγματικότητας. Οι προεκτάσεις της νέας συνθήκης, δεν είναι μόνο θετικές ή αρνητικές, αλλά έχουν άμεση σχέση με την ίδια τη μορφή της τέχνης και με το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο και τις σχέσεις εξουσίας που ενυπάρχουν σε αυτό.
Το θέατρο
Όλες οι παραπάνω αλλαγές έχουν άμεσο αντίκτυπο στο θέατρο, μία μορφή τέχνης που η απευθείας πρόσληψη, η καθολική αισθητηριακή εμπλοκή, το εδώ και τώρα, η τελετουργία και η φυσική διάδραση του καλλιτέχνη με τον θεατή αποτελούν δομικά χαρακτηριστικά. Είναι εμφανές πως το θέατρο, όπως το ξέρουμε σήμερα, έχει στον πυρήνα της όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που αλλοιώνονται και μεταστρέφονται με τη διαμεσολαβημένη εμπειρία. Η τελετουργία είναι ουσιαστικό στοιχείο της θεατρικής πράξης. Όλοι όσοι ήταν παρόντες στα αρχαία θέατρα συμμετείχαν με όλες τις αισθήσεις τους σε μία τελετή εξαγνισμού. Αυτή η μνήμη της τελετουργίας είναι ακόμα ζωντανή στο θέατρο του σήμερα. Το “εδώ” δημιουργεί το χωρικό πλαίσιο συνάντησης και το “τώρα” τη στιγμή της ουσιαστικής επικοινωνίας και επαφής, δημιουργώντας τη συλλογικότητα των θεατών των καλλιτεχνών αλλά και του συνόλου τους. Η απομόνωση του ατόμου από τη φυσική αυτή συνθήκη καταργεί τη συγκρουσιακή λογική του ίδιου του είναι του θεάτρου. Γι’ αυτό η ψηφιακή μετάδοση του το απογυμνώνει έντονα και καθιστά αδύνατη την καθολική πρόσληψη της βασικής εμπειρίας του.
Παρόλα αυτά η ελεύθερη πρόσβαση σε θεατρικές παραστάσεις θα μπορούσε, να ανοίξει μια σειρά δυνατοτήτων τόσο για τους καλλιτέχνες όσο και για τους θεατές. Να εξάψει τη φαντασία τους, να δημιουργήσει νέες διόδους επικοινωνίας μεταξύ τους και να βρει νέους κώδικες σε μορφή και περιεχόμενο, να δώσει τη δυνατότητα σε όλους ανεξαιρέτως να απολαύσουν την καλλιτεχνική δημιουργία έστω και μεταποιημένη. Το live streaming και η μετάδοση των θεατρικών παραστάσεων θα μπορούσαν συμπληρωματικά να ενισχύσουν την πρωταρχική και κυρίαρχη τελετουργική μορφή του.
Το ζήτημα όμως δεν είναι απλό και για να το αναλύσουμε σε βάθος θα πρέπει να παρατηρήσουμε τις δεδομένες συνέπειες και τις εξελικτικές τους δυνατότητες ενταγμένες στο υπάρχον κοινωνικοπολιτικό σύστημα, αυτό του καπιταλισμού. Το θέατρο όπως και κάθε μορφή τέχνης δεν αποτελεί ένα αυτόνομο πλαίσιο, ανεξάρτητο και διακριτό από την υλική παραγωγή. Από τον ίδιο Μαρξ μέχρι τους μεταμαρξιστές και τους αναθεωρητές του, η δομική πολυεπίπεδη αλληλεπίδραση μεταξύ της (οικονομικής) βάσης και του εποικοδομήματος, αφορά κυρίαρχα το πολιτιστικό κομμάτι. Υπό αυτό το πρίσμα η παραγωγή της τέχνης δεν είναι μία ιδεολογικά ουδέτερη διαδικασία, αλλά συνιστά ένα πεδίο ανταγωνισμού και πάλης, ένα πεδίο διαμόρφωσης και συγκρότησης πολιτικής συνείδησης. Παράγει και αναπαράγει σχέσεις εξουσίας και μέσω αυτών έχει τη δυνατότητα να οριοθετήσει ακόμα και να δημιουργήσει ένα πεδίο δράσης.
Με αυτό το σκεπτικό, έχει σημασία ότι ο διαμεσολαβητής, δηλαδή ο φορέας-πάροχος του καλλιτεχνικού έργου ψηφιακά, δεν είναι ουδέτερος, αλλά εξυπηρετεί με τη σειρά του οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα. Έτσι, ενώ ανοίγεται η δυνατότητα να δουν θέατρο όλοι και να βιώσουν έστω και διαφορετικά την εμπειρία μιας θεατρικής παράστασης, ερωτήματα σχετικά με το ποια παράσταση θα δουν, πως θα τη δουν, από ποιο φορέα και ποια θα είναι η καλλιτεχνική της στόχευση, έχουν να κάνουν με τις κυρίαρχες σχέσεις εξουσίας του κεφαλαίου.
Η ψηφιοποιημένη μορφή θεάτρου ενισχύει δραματικά αυτή την αντίφαση. Απελευθερώνει από τη μία τη δυνατότητα θέασης από οποιαδήποτε μεριά του κόσμου, αλλά ταυτόχρονα υπάγει το καλλιτεχνικό έργο και τον ίδιο τον δέκτη στην εξουσία όσων διαχειρίζονται και ελέγχουν το ψηφιακό περιεχόμενο και τη ροή του. Έτσι, παρ’ όλες τις δυνατότητες που δημιουργεί η ψηφιακή συνθήκη, όχι μόνο στον χώρο του θεάτρου αλλά γενικά του πολιτισμού, οι υπάρχουσες δομές εξουσίας καθιστούν δυσκολότερη την ανάδειξη χειραφετητικών συνεπειών.
Ο καλλιτέχνης
Με βάση τα δεδομένα που έχουμε, το live streaming και η ψηφιοποιημένη μορφή και παροχή τέχνης φαίνεται να αποκτούν μόνιμο χαρακτήρα. Με μια απλή αναζήτηση στις σελίδες των μεγαλύτερων φορέων του πολιτισμού (Moma, NTL, RSC) θα δούμε ότι υπάρχει ξεχωριστή στήλη με ψηφιοποιημένο αρχείο παραγωγών, περιηγήσεις σε εκθεσιακούς χώρους, ακόμα και on line φεστιβάλ. Αλλά δεν είναι μόνο οι μεγάλοι φορείς, καθημερινά στα social media υπάρχει ένας καταιγισμός ανεξάρτητης καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Η κουβέντα επομένως έχει ανοίξει και ο καλλιτέχνης ως παραγωγός φαίνεται να ξαναποκτά κεντρικό χαρακτήρα. Βιώνοντας μια ιστορική καμπή τόσο στο κοινωνικοπολιτικό όσο και στο πολιτιστικό επίπεδο ο ίδιος, παρατηρεί την αμφισημία των αλλαγών που φέρνει η Ιστορία στην τέχνη του και στη ζωή του. Την ίδια στιγμή που η καλλιτεχνική δημιουργία μετατρέπεται σε αμιγώς εμπορικό προϊόν και η τέχνη σε βιομηχανία θεάματος-εμπειρίας, την ίδια στιγμή αυξάνονται οι δυνατότητες αντίστασης και απελευθέρωσης. Την ίδια στιγμή που αυξάνονται οι δυσκολίες και οι κίνδυνοι της εποχής, αναδεικνύεται και η επαναστατική προοπτική της.
Οι οξύμωρες αυτές συνθήκες επανασηματοδοτούν την ουσία του καλλιτέχνη. Σε μία εποχή που ο όρος πρωτοπορία, και δη καλλιτεχνική, ακούγεται αναχρονιστικός, ο ρόλος του καλλιτέχνη μοιάζει να περιορίζεται, στη χειρότερη των περιπτώσεων στο να τροφοδοτεί τον μηχανισμό παραγωγής του κεφαλαίου, στην καλύτερη, στην ανάλυση και επεξεργασία των μηχανισμών ελέγχου του και στην άρνηση του κυρίαρχου κώδικα-λεξιλογίου που δημιουργεί.
Όμως, η αναγνώριση αυτής της συνθήκης, αναδεικνύει ταυτόχρονα την ουσιαστική αναγκαιότητα για ανατρεπτική τέχνη, το κοινωνικό και πολιτικό ρόλο του καλλιτέχνη. Σε αυτήν την κοινωνία, λοιπόν, ο τελευταίος μπορεί να χαράξει δρόμους ελευθέριας και χειραφέτησης. Γιατί ανέκαθεν οι άνθρωποι της τέχνης μπορούσαν μέσω της φαντασίας τους να σχηματίσουν “εικόνες από την αυριανή ευτυχία του κόσμου”.
H Τέχνη στην Απεξάρτηση
της Kατερίνας Μάτσα
Η εξάρτηση αποτελεί την εμβληματική παθολογία της νεωτερικότητας. Αντανακλά την κοινωνική δυσφορία, όπως αποτυπώνεται στον ευάλωτο ψυχισμό των πιο αδύνατων κρίκων της κοινωνικής αλυσίδας, που σπάζει κάτω από το βάρος της κρίσης.
Η διάρρηξη του κοινωνικού δεσμού, η εξατομίκευση, η ανασφάλεια της ρευστής ζωής μας, με ρευστά όλα τα συναισθήματα, από το φόβο μέχρι την αγάπη, όπως αναλύει ο Βauman, έχει επιπτώσεις στον ψυχισμό, προκαλώντας ελλείμματα στο συμβολικό και το φαντασιακό καθώς και δυσκολίες στη συγκρότηση ψυχοκοινωνικής ταυτότητας και επικοινωνίας με τους άλλους.
Όλα αυτά που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, εποχή δυσφορίας μέσα σε ένα πολιτισμό παρακμής, αποκτούν ακραίες διαστάσεις στα εξαρτημένα άτομα, που αναζητούν «οδούς διαφυγής» από την πραγματικότητα που με οδύνη βιώνουν, στην προσωπική, την οικογενειακή, την κοινωνική ζωή τους. Πρόκειται για μια φυγή από την πηγή των κοινωνικών και των προσωπικών αντιφάσεων, για ένα παιχνίδι ρώσικης ρουλέτας με τη ζωή τους, όχι για να πεθάνουν, αλλά για να αντέξουν να ζήσουν! Τραγικές υπάρξεις, που κουβαλούν στους αδύνατους ώμους τους σοβαρούς ψυχικούς τραυματισμους, αδύνατα πένθη, βαρειά φορτία ντροπής, ενοχής, οργής.
Χρειάζεται, λοιπόν, να κάνουν μεγάλες αλλαγές μέσα τους και στον τρόπο ζωης τους για να μην χρειάζονται το «δεκανίκι» της εξάρτησης, για να δώσουν αξία στον εαυτό τους και νόημα στη ζωή τους.
Καταλυτικό ρόλο στην πραγματοποίηση αυτών των αλλαγών μπορεί να παίξει η ψυχοθεραπεία στη διαλεκτική της σχέση με την Τέχνη μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο της απεξάρτησης.
Η Τέχνη, σε όλες τις μορφές της, λειτουργεί ως διαμεσολάβηση, επιτρέποντας την πρόσβαση στις ελλειμματικές ή και διαταραγμένες ψυχικές διεργασίες, για να κινητοποιήσει τη διαδικασία της συμβολοποίησης, την ανάπτυξη της συμβολικής δραστηριότητας, που δίνει νόημα στα πράγματα και διαμορφώνει όρους επικοινωνίας και ανάπτυξης δεσμών.
Γνωρίζουμε, από τον Φρόυντ, ότι οι μεγάλες μήτρες της συμβολοποίησης είναι η καλλιτεχνική δημιουργία και η κουλτούρα, το έργο του πολιτισμού.
Μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, οι ομάδες Τέχνης γίνονται τόπος συνάντησης κοινωνικών υποκειμένων, που δημιουργούν, εκφράζουν συναισθήματα, μοιράζονται ψυχικό υλικό, αλληλεπιδρούν και σχετίζονται. Σε αυτή τη διαδικασία έκφρασης της δημιουργικότητας και καλλιτεχνικής δημιουργίας πραγματοποιούνται αλλαγές στις ψυχικές λειτουργίες και συγκροτείται μια νέα υποκειμενικότητα, που μπορεί πια να δίνει τη μάχη ενάντια στην παθητικότητα, την παραίτηση, την υποταγή στις κοινωνικές νόρμες και την καθημερινή ρουτίνα.
Γιατί η Τέχνη ενσαρκώνει, με τα δικά της μέσα, την πανανθρώπινη ανάγκη για αλλαγή, την ανάγκη του οραματισμού και της ουτοπίας.
Η απεξάρτηση έχει νόημα και είναι αποτελεσματική όταν κάνει τον θεραπευόμενο ικανό να σκέφτεται κριτικά, να συμμετέχει στο κοινωνικό γίγνεσθαι και να δρα στη βάση της συλλογικότητας και της κοινωνικής αλληλεγγύης, όταν τον κάνει ικανό να ανοίξει ένα παράθυρο στο μέλλον, σε αυτό που δεν υπάρχει ακόμα, όπως θα έλεγε ο φιλόσοφος της Ελπίδας Έρνστ Μπλόχ και πρέπει να το δημιουργήσουμε, το μέλλον μιας αληθινά ανθρώπινης κοινωνίας χωρίς εκμετάλλευση, καταπίεση, ταπείνωση ανθρώπου από άνθρωπο. Και αυτό το όραμα της καθολικής ανθρώπινης χειραφέτησης δίνει στην απεξάρτηση τον ανατρεπτικό, τον επαναστατικό της χαρακτήρα.
28/6/20
