του Π. Πανταλέοντος
Εισαγωγή
Freelancer : Ελεύθερος επαγγελματίας. Πόσο όμως είναι ελεύθερος; Πώς λειτουργεί και επιβάλλεται από τις εταιρίες πλατφόρμες η εκμετάλλευση του πολυπληθούς, νέου, ελαστικοποιημένου προλεταριάτου;
Στις οθόνες των κινητών των freelancer διανομέων εμφανίζονται παραγγελίες όπου η αμοιβή τους είναι πολύ μικρότερη σε σχέση με τις συνηθισμένες αμοιβές. Οι εταιρείες πλατφόρμες απαντούν ότι πρόκειται για συστημικά λάθη του αλγορίθμου τα οποία θα διορθωθούν εν ευθέτω χρόνω, είναι όμως έτσι;
Οι ψηφιακές πλατφόρμες όπως η Efood, η Wolt και η Box παρουσιάζουν τον εαυτό τους ως «ουδέτερη τεχνολογία διαμεσολάβησης». Στην πράξη, όμως, ο αλγόριθμος δεν είναι απλώς εργαλείο κατανομής παραγγελιών. Είναι μηχανισμός διοίκησης και ελέγχου, που μετατρέπει το λογισμικό σε προϊστάμενο, καθορίζοντας ποιος δουλεύει, πότε και με ποια αμοιβή.
Τα φαινόμενα που οι διανομείς βιώνουν ως «λάθη» δεν είναι σφάλματα. Είναι δομικές λειτουργίες του επιχειρηματικού μοντέλου, σχεδιασμένες να μειώνουν το εργασιακό κόστος.
1. Η μείωση αντί για αύξηση
Σε συνθήκες κανονικής αγοράς, όταν προστίθεται δεύτερη παραγγελία, το δρομολόγιο γίνεται πιο δύσκολο και άρα η αμοιβή θα έπρεπε να αυξάνεται. Στις πλατφόρμες συμβαίνει το αντίθετο:
η συνολική αμοιβή μειώνεται.
Ο διανομέας παγιδεύεται σε αλγοριθμικό δίλημμα:
● Αν απορρίψει, η παραγγελία θα φορτωθεί στον επόμενο με ακόμα χαμηλότερο κόστος.
● Αν δεχτεί, δουλεύει περισσότερη ώρα για λιγότερα χρήματα.
Πρόκειται για εφαρμογή της διαχείρισης μέσω ανταγωνισμού: η άρνηση ενός διανομέα γίνεται όπλο πίεσης στον συνάδελφό του.
2. Δεύτερη παραγγελία χωρίς ανατίμηση
Αν ο παραπάνω διανομέας απορρίψει τη δεύτερη παραγγελία επειδή δεν τον συμφέρει, αυτή περνάει στον επόμενο διανομέα με την ίδια ή χαμηλότερη τιμή, ανεξάρτητα από το πού βρίσκεται ο νέος διανομέας. Αποτέλεσμα: εμφανίζονται δρομολόγια 10+ χιλιομέτρων με αμοιβή 1,80 €. Το κόστος (καύσιμα, χρόνος, φθορά) δεν το απορροφά η εταιρεία αλλά ο εργαζόμενος.
Αυτό συνδέεται με την έννοια της μετακύλισης του ρίσκου: το ρίσκο που άλλοτε ανήκε στον εργοδότη (καθυστερήσεις, απόσταση) φορτώνεται στον αυτοαπασχολούμενο διανομέα.
3. Υπόνοιες για τα tip
Έχει παρατηρηθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις, όταν ο πελάτης δίνει tip, η «βασική αμοιβή» της παραγγελίας μειώνεται. Αν ισχύει, το φιλοδώρημα δεν προστίθεται αλλά λειτουργεί σαν εργαλείο υποκατάστασης μισθού.
Έτσι, η εταιρεία όχι μόνο εκμεταλλεύεται τον διανομέα αλλά και εξαπατά έμμεσα τον πελάτη, ο οποίος θεωρεί ότι το tip πηγαίνει επιπλέον στον εργαζόμενο.
Τα παραπάνω λάθη δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο, αλλά συναντώνται σε όλες τις θυγατρικές των μεγάλων εταιριών πλατφορμών. Αν το “λάθος” επαναλαμβάνεται σε 4 ηπείρους, σε 8 γλώσσες, σε 25 νομίσματα, τότε δεν είναι bug – είναι business model. Και όλα έχουν ένα κοινό μοτίβο: Τα bug είναι πάντοτε εις βάρος του διανομέα, η δε “διόρθωση” έρχεται μετά από απεργίες ή δημοσιεύματα – και εξαφανίζεται στο επόμενο update.
Το ψυχολογικό σκέλος: gaslighting και μαθημένη αβοηθησία
Τα «λάθη» αυτά δεν έχουν μόνο οικονομικό αποτέλεσμα. Λειτουργούν ως ψυχολογικά εργαλεία πειθάρχησης αφού, ο διανομέας μαθαίνει ότι κάθε άρνηση οδηγεί σε χειρότερη συνθήκη (learned helplessness), το συνεχές «ποσοστό αποδοχής» δημιουργεί άγχος και υπερ-συμμόρφωση (algorithmic gamification), ενώ σταδιακή μείωση αμοιβών μετατοπίζει το κατώφλι του «λογικού» (anchoring bias). Έτσι το 1.10€ ως ελάχιστη αμοιβή παραγγελίας που πριν δυο χρόνια φαινόταν αδιανόητα χαμηλή, σε δύο χρόνια θα είναι ο «λογικός» κανόνας. Εν τέλει, το gaslighting ξεκινάει από την οθόνη. Ο διανομέας αρχίζει να αμφιβάλλει για τις δικές του πράξεις, όχι για τον αλγόριθμο. Αυτό ακριβώς είναι το gaslighting: σε κάνει να νιώθεις υπεύθυνος για μια ζημιά που σου έκαναν.
Η πλατφόρμα δεν χρειάζεται επιβλέποντα: ο εργαζόμενος αυτοπειθαρχεί, πιστεύοντας ότι φταίει ο ίδιος.
Η οικονομική διάσταση
Αυτές οι πρακτικές πρέπει να ιδωθούν μέσα στον νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους (Μαρξ). Οι πλατφόρμες λειτουργούν σε περιβάλλον υψηλού κεφαλαίου (επενδύσεις σε λογισμικό, marketing, data) και χαμηλών περιθωρίων κέρδους. Για να παραμείνουν «ελκυστικές» σε επενδυτές, πιέζουν διαρκώς το μοναδικό στοιχείο που μπορούν: το εργασιακό κόστος.
Τα «συστημικά λάθη» δεν είναι λάθη. Είναι αλγοριθμική εφαρμογή του νόμου της υπεραξίας:
κάθε χιλιόμετρο που δεν πληρώνεται, κάθε tip που αντικαθιστά τον μισθό, κάθε δεύτερη παραγγελία που ρίχνει το ωρομίσθιο, είναι μέθοδος συμπίεσης του εργατικού εισοδήματος.
Συμπέρασμα
Το επαναλαμβανόμενο μοτίβο δείχνει ότι δεν μιλάμε για τεχνικά σφάλματα αλλά για παγκόσμιο επιχειρηματικό μοντέλο. Η «λογική» του αλγορίθμου είναι η λογική της κεφαλαιοκρατικής απόσπασης υπεραξίας με νέα, ψηφιακά εργαλεία.
Όπως έγραψε ο Nick Dyer-Witheford στο Cyber-Proletariat, οι πλατφόρμες δεν είναι μόνο τεχνολογίες – είναι εργαλεία ταξικής πειθάρχησης. Και όπως όλα τα εργαλεία του κεφαλαίου, μπορούν να ανατραπούν μόνο μέσα από συλλογική δράση.
Και τι κάνουν οι εταιρίες; Αντί να διορθώσουν τα δομικά προβλήματα, ασχολούνται με την παγκόσμια ημερα πικνίκ και την εκγυμναση των διανομέων πριν τη βάρδια τους. Ο Yoga Καπιταλισμός σε όλο το μεγαλείο του!
