«Κλειδί» για την κατανόηση του «Ιμπεριαλισμού» και της «Διαρκούς Επανάστασης» σήμερα
του Γιάννη Αγγέλη
Στον 20ό αιώνα, η μαρξιστική θεωρία «σημαδεύτηκε» από δύο επαναστατικά ορόσηρα: την ανάλυση του Λένιν για τον «Ιμπεριαλισμό» και τη θεωρία του Τρότσκι για τη «Διαρκή Επανάσταση». Ωστόσο, την ανάλυση και την τελική διαμόρφωση και των δύο αυτών έργων, διαπερνά και διαμορφώνει σαν μεθοδολογικός τους πυρήνας ο θεμελιώδης νόμος της Συνδυασμένης και Ανισόμερης Ανάπτυξης (ΣΑΑ).
Ο νόμος αυτός, που διατυπώθηκε από τον Λέοντα Τρότσκι βασισμένο στις θεμελιώδεις αναφορές του Καρλ Μάρξ, αφορά στον οργανικό τρόπο λειτουργίας του καπιταλισμού στην ιμπεριαλιστική του εποχή, όπως αποτυπώνεται άλλωστε και στη νεότερη ανάλυση του Τρότσκι για τις σχέσεις ΗΠΑ-Ευρώπης στο έργο του «Ευρώπη και Αμερική».
Μέσα από τον ν. ΣΑΑ αναδύονται όλες οι αντιφάσεις που συνθέτουν την δυναμική διαλεκτική ενότητα αντιθέτων στη συνύπαρξη της προόδου/ανάπτυξης με την καθυστέρηση, καθορίζοντας ταυτόχρονα τόσο την οικονομική δομή του παγκόσμιου συστήματος –στον «Ιμπεριαλισμό»– όσο και τις αναγκαίες στρατηγικές για την επαναστατική του ανατροπή του – στη «Διαρκή Επανάσταση» του Τρότσκι.
Ο καπιταλισμός εξελίσσεται μέσω μιας άνισης –ανισόμετρης ακριβέστερα- διαδικασίας, όπου διαφορετικές χώρες και περιοχές προχωρούν με εξαιρετικά διαφορετικούς ρυθμούς, δημιουργώντας τρομακτικές ανισότητες και γεωπολιτικές συγκρούσεις. Ταυτόχρονα, αυτή η ανάπτυξη είναι συνδυασμένη καθώς οι «καθυστερημένες» οικονομίες αναγκάζονται να υιοθετήσουν τεχνολογίες και μορφές οργάνωσης από τις πιο προηγμένες, αλλά τις εφαρμόζουν πάνω σε μια κοινωνική βάση γεμάτη αναχρονισμούς και αντιφάσεις, δημιουργώντας εκρηκτικά κοινωνικά συμπλέγματα όπου το «σύγχρονο» συνυπάρχει σε μία διαρκή ανισορροπία με το «αρχαϊκό».
Αυτή η δυναμική είναι ο κινητήρας πίσω από το παγκόσμιο σύστημα εξάρτησης και ανταγωνισμού που ανέλυσε ο Λένιν και ταυτόχρονα ο καθοριστικός παράγοντας που καθιστά τη «Διαρκή Επανάσταση» απαραίτητη στρατηγική για το προλεταριάτο στις μητροπολιτικές και περιφερειακές χώρες. Ο «Ιμπεριαλισμός» και «η Διαρκής Επανάσταση» θα μπορούσε να πεί κανείς ότι δεν είναι παρά οι δύο όψεις του ίδιου ιστορικού νομίσματος, του οποίου η δυναμική αξία καθορίζεται από τον νόμο της Συνδυασμένης και Ανισόμερης Ανάπτυξης. Αυτός ο νόμος παραμένει «κλειδί» για την κατανόηση του παγκόσμιου καπιταλισμού όχι μόνο χθες όσο πολύ περισσότερο και καθοριστικά του σήμερα, από την σκοπιά της πάλης για την ανατροπή του.
Η διατύπωση του νόμου και η λειτουργία του.
Ο ν. ΣΑΑ, όπως έχει διατυπωθεί από τον Τρότσκι, αναδεικνύει την ιστορική κίνηση του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα από τη σκοπιά της επαναστατικής ανατροπής της κυριαρχίας της αστικής τάξης. Σύμφωνα με αυτόν, ο καπιταλισμός δεν εξελίσσεται μέσα από μία ομοιόμορφη ανάπτυξη, αλλά μέσα από μια άνιση και ταυτόχρονα συνδυασμένη διαδικασία. Μια απόπειρα «στεγνής» κωδικοποίησης αυτού του προσδιορισμού θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη:
●Η Ανισόμερη Ανάπτυξη: Διαφορετικά κράτη και περιοχές της Γης αναπτύσσονται με εξαιρετικά άνισους ρυθμούς λόγω του διεθνούς ανταγωνισμού, της ιστορικής κληρονομιάς μέσω της οποίας έχουν προκύψει και των σχέσεων οικονομικής, πολιτικής και γεωπολιτικής εξάρτησης. Η ανισόμερη αυτή εξέλιξη διαμορφώνει τρομακτικές ανισότητες και συγκρούσεις που εκδηλώνονται στις ακραίες εκφάνσεις τους μέσα από πολέμους, κοινωνικές εκρήξεις και επαναστάσεις.
●Συνδυασμένη Ανάπτυξη: Τα πιο «καθυστερημένα» κράτη αναγκάζονται να υιοθετούν και να εφαρμόζουν υποχρεωτικά τα πιο προηγμένα στοιχεία τεχνολογίας, παραγωγής και κοινωνικής οργάνωσης, αλλά πάνω σε μια κοινωνική βάση που παραμένει όμως αναχρονιστική και αντιφατική ιδιαίτερα καθώς εξελίσσεται σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης της κίνησης κεφαλαίων, εμπορευμάτων και υπηρεσιών.
Αυτή η δυναμική δημιουργεί κοινωνικές «μορφές» σύγκρουσης, που πυροδοτούνται από εσωτερικές και εξωτερικές αντιφάσεις όπου το «υπερσύγχρονο» συνυπάρχει με το «αρχαϊκό».
Η Ρωσία των αρχών του 20ού αιώνα για παράδειγμα ήταν το κλασικό παράδειγμα μιας χώρας με ένα αγροτικό «προλεταριάτο» που λίγο διέφερε από εκείνο του Μεσαίωνα αλλά ταυτόχρονα διέθετε -λόγω των τεράστιων δυτικών κεφαλαιακών επενδύσεων- σε ορισμένα αστικά κέντρα, συγκεντρωμένο βιομηχανικό προλεταριάτο με εργοστάσια τελευταίας τεχνολογίας, χτισμένα με ευρωπαϊκά κατά κύριο λόγο κεφάλαια και τεχνολογία.
Ο Ιμπεριαλισμός του Λένιν
Ο Λένιν, στην ανάλυσή του στο βιβλίο του «Ιμπεριαλισμός», γραμμένο στην εξορία (1916) -και διατυπωμένο «συγκρατημένα» για να περάσει από την λογοκρισία- ανέδειξε ήδη από τον 20ο αιώνα το πώς η μονοπωλιακή συγκέντρωση του κεφαλαίου οδηγεί αναγκαστικά στην διεύρυνση της εξαγωγικής τάσης του. Η αναζήτηση υψηλότερων «κερδών» υποχρεώνει τα ολιγοπώλια σε ακόμα μεγαλύτερη συγκέντρωση (μονοπώλια) που αφ’ ενός οδηγεί στην εξαγωγή κεφαλαίων (ευρωπαϊκές καπιταλιστικές οικονομίες και Ρωσία) προς τις «αναπτυσσόμενες» περιοχές του πλανήτη, δημιουργώντας ένα παγκόσμιο δίκτυο εξαρτήσεων αλλά ταυτόχρονα και ανταγωνισμών.
Μεθοδολογικά, στον «Ιμπεριαλισμό» του Λένιν αναδύεται η πολιτική και οικονομική λειτουργία του ν. ΣΑΑ σε συστημικό επίπεδο.
Αυτή είναι μία διαδικασία η οποία από τον 20ό στον 21ο αιώνα πολλαπλασιάζεται και εντείνεται μέσα από πολέμους, κοινωνικές εκρήξεις και επαναστάσεις.
Για το «σήμερα» είναι χαρακτηριστικό το στοιχείο της έντασης στη διαδικασία συγκέντρωσης κεφαλαίων και συγκρότησης μονοπωλιακών οικονομικών καταστάσεων που δημοσίευσε πρόσφατα το Bloomberg. Σύμφωνα με το δημοσίευμα: «Η GoldmanSachs αναμένει σημαντική αύξηση των συμφωνιών (σ.σ. για συγχωνεύσεις και εξαγορές) προς το τέλος του έτους, με πιθανότητα το 2026 να αποδειχθεί έτος ρεκόρ για τις συγχωνεύσεις και εξαγορές. Η τράπεζα προβλέπει ροή συμφωνιών περίπου 3,1 τρισεκατομμυρίων δολαρίων παγκοσμίως φέτος, φτάνοντας τα 3,9 τρισεκατομμύρια δολάρια την επόμενη…». Η ένταση αυτή είναι τόσο ισχυρή ώστε χρηματοπιστωτικοί κολοσσοί όπως π.χ. «η Barclays προσελκύει τραπεζίτες για συγχωνεύσεις και εξαγορές, ειδικά εκείνους που επικεντρώνονται στην ενεργειακή μετάβαση, τη βιομηχανία, την υγειονομική περίθαλψη και την τεχνολογία. Η Barclays κατέλαβε την 8η θέση μεταξύ των συμβούλων συγχωνεύσεων και εξαγορών φέτος με μερίδιο αγοράς 7,8%, δουλεύοντας σε συμφωνίες ύψους 217 δισεκατομμυρίων δολαρίων», σύμφωνα με το Bloomberg.
Για να επανέλθουμε στο θέμα της κυριαρχίας του νόμου πρέπει να δούμε ότι ο μηχανισμός εξαγωγής κεφαλαίων είναι το κύριο εργαλείο μέσω του οποίου επιβάλλεται η συνδυασμένη ανάπτυξη (εισαγωγή μοντέρνων τεχνολογιών και μορφών οργάνωσης στις «περιφερειακές» οικονομίες), ενώ ταυτόχρονα διατηρείται και εντείνεται η ανισόμερη ανάπτυξη, δημιουργώντας μια παγκόσμια «ιεραρχία» με έναν μητροπολιτικό «πυρήνα» και μια «περιφέρεια».
Ο πόλεμος του 1914, για να γυρίσουμε στον Λένιν, ήταν η ένοπλη εξέγερση και σύγκρουση αυτών των μονοπωλιακών δυνάμεων για την εκ νέου μοιρασιά του παγκόσμιου χάρτη της ανισομέρειας.
Η «Διαρκής Επανάσταση» και ο νόμος
Η ανάλυση του Τρότσκι στην «Διαρκή Επανάσταση» ως «στρατηγική» προσέγγιση από την σκοπιά της επαναστατικής πάλης του προλεταριάτου υπήρξε καταλυτική. Ο Τρότσκι, ανέλυσε κοινωνίες που βίωναν αυτό το αντιφατικό ιστορικό προτσές και συνόψισε τη θεωρία και την στρατηγική της Διαρκούς Επανάστασης. Σε χώρες καθυστερημένης καπιταλιστικής ανάπτυξης –όπως η τσαρική Ρωσία– η αστική τάξη, λόγω της εξάρτησής της από το ευρωπαϊκό κεφάλαιο και των δεσμών της με τους γαιοκτήμονες, ήταν ενας ιστορικά αδύναμος και φοβισμένος ταξικός «φορέας» για την εγκαθίδρυση της δικής της εξουσίας. Αδύναμος τόσο απέναντι στον τσαρισμό όσο και απέναντι στο απροετοίμαστο ακόμα προλεταριάτο, αλλά κυρίαρχο στα ανεπτυγμένα επίπεδα της καπιταλιστικής οικονομικής παραγωγής στην Ρωσία.
Το αποτέλεσμα ήταν η αδυναμία κυριαρχίας της αστικοδημοκρατικής επανάστασης.
Αυτή η «ταυτότητα» θέσεων και επαναστατικής στρατηγικής έφερε τον Απρίλη του 1917 τον Λένιν και τον Τρότσκι στο ίδιο άρμα που οδήγησε στον παγκόσμιο Οκτώβρη.
Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης, αναδύεται άμεσα από τη λογική του ν. ΣΑΑ
Η αντιφατική κοινωνική δομή που δημιουργεί στη Ρωσία η συνδυασμένη και ανισόμερη ανάπτυξη –από την μία η αδύναμη αστική τάξη και από την άλλη ένας συγκεντρωμένος, πολιτικοποιημένος προλετάριος– πάνω στο έδαφος της αδυναμίας οικονομικής σταθεροποίησης του συστήματος, καθιστά αναπόφευκτη την άμεση μετάλλαξη από την αστικοδημοκρατική στην σοσιαλιστική επανάσταση. Το καθήκον της πραγματοποίησης των «αστικών» μεταρρυθμίσεων περνά στην εργατική τάξη, η οποία, για να τις ολοκληρώσει στις σύγχρονες τότε συνθήκες υποχρεώνεται να προχωρήσει με επαναστατική ανατροπή του συστήματος και πέρα από τα καπιταλιστικά πλαίσια.
Αυτό που δίνει στη θεωρία του Τρότσκι χαρακτήρα παγκόσμιας στρατηγικής είναι ότι η «τύχη» της επανάστασης σε μια χώρα συνδέεται άρρηκτα με την ανάπτυξη της παγκόσμιας επανάστασης, καθώς η παγκόσμια καπιταλιστική αγορά και η κυριαρχία του ιμπεριαλισμού την πνίγουν αν παραμείνει απομονωμένη.
Στο σημείο αυτό αξίζει τον κόπο η αναφορά μία σύγχρονης συνεισφοράς στην λογική που αναπτύσσεται μέσα από τον ν. ΣΑΑ.
Ο σύγχρονος μαρξιστικής αναφοράς οικονομολόγος Μάικλ Ρόμπερτς σε ένα από τα τελευταία κείμενά του, παρουσιάζει μια κρίσιμη επικαιροποίηση της εμφάνισης του νόμου. Καταγράφει τους συγκεκριμένους οικονομικούς μηχανισμούς μέσα από τους οποίους «εκδηλώνεται» ο ν. ΣΑΑ στον 21ο αιώνα.
Η ανάλυσή του για την άνιση ανταλλαγή αξίας λειτουργεί ως εννοιολογική γέφυρα ανάμεσα στη θεωρία του Τρότσκι και του Λένιν και στην σημερινή οικονομική και γεωπολιτική πραγματικότητα.
Ο Ρόμπερτς «εξηγεί» πώς, μέσω του εμπορίου, των άμεσων επενδύσεων και των δικτύων των πολυεθνικών, η υπεραξία από τις οικονομίες της «περιφέρειας» μεταφέρεται συνεχώς και συστηματικά προς τον «πυρήνα» των ιμπεριαλιστικών χωρών.
Αυτό δεν είναι απλώς θέμα χαμηλών μισθών, αλλά θεσμοποιημένων μηχανισμών που εξασφαλίζουν ότι η «συνδυασμένη» ανάπτυξη του Νότου ενισχύει ταυτόχρονα την «ανισόμερη» θέση του μέσα στην παγκόσμια ιμπεριαλιστική «κυριαρχία», δημιουργώντας ένα –όπως το αποκαλεί- είδος «παγκόσμιου απαρτχάιντ» εις βάρος του αποκαλούμενου «Νότου».
Η σημασία του Νόμου σήμερα
Στη σημερινή παγκόσμια πραγματικότητα, ο νόμος «φωτισμένος» με πληθώρα πλέον στοιχείων από την παγκοσμιοποιημένη και ταυτόχρονα κατακερματισμένη καπιταλιστική κυριαρχία στις σχέσεις παραγωγής, λειτουργεί σαν ενας ισχυρός καταλύτης κατανόησης των εξελίξεων. Για παράδειγμα :
●Η Κίνα, μέσα σε λίγες δεκαετίες, έγινε δεύτερη παγκόσμια δύναμη, ακριβώς μέσω μιας επιταχυνόμενης «συνδυασμένης ανάπτυξης», ενσωμάτωσε τις πιο σύγχρονες τεχνολογίες με μια κρατική δομή που κρατά στοιχεία «κεντρικού» ελέγχου, μέσω του μονοπωλίου τού εξωτερικού εμπορίου, του κεντρικού ελέγχου του χρηματοπιστωτικού συστήματος και του κεντρικού σχεδιασμού. Αυτό βέβαια έγινε με ένα «κόστος» πρωταρχικής συσσώρευσης ιδιαίτερα μετά την ένταξή της στον ΠΟΕ, που έχει αφήσει ανοικτές πολιτικές και κοινωνικές πληγές στην κινέζικη εργατική τάξη. Πληγές που είναι εμφανείς στον ρόλο και στη λειτουργία της γραφειοκρατίας του ΚΚΚ στην κινέζικη κοινωνία. Όμως η ανισότητα με τις ΗΠΑ ήδη έχει αρχίσει να μεταφράζεται σε μια παγκόσμια αντιπαράθεση, με την Ουάσιγκτον να προσδιορίζει πλέον την Κίνα σαν τον βασικό «αντίπαλο» του κεφαλαίου, ανεξάρτητα από τις όποιες ενδιάμεσες γεωπολιτικές αντιπαραθέσεις ή συγκυριακές συγκλίσεις.
●Όσον αφορά τον παγκόσμιο Νότο: Χώρες με χαμηλή παραγωγικότητα υιοθετούν τεχνολογίες αιχμής (π.χ. κινητά τηλέφωνα, fintech, τεχνολογίες AI, κ.λπ.), αλλά παραμένουν δομικά εξαρτημένες από την εξαγωγή πρώτων υλών, με την υπεραξία τους να απορροφάται από τις μητροπολιτικές «δυτικές» οικονομίες. Ακραία απόδειξη αυτής της «σχέσης» οι χώρες της υποσαχάριας Αφρικής (Μπουργκίνα Φάσο, Νίγηρας, Μάλι, κ.λπ.) και οι κοινωνικές εκρήξεις που έχουν παραχθεί από τις αντιφάσεις αυτές, προκαλώντας με την σειρά τους την ρήξη με τις ιμπεριαλιστικές μητροπολιτικές χώρες. Και με προφανείς συνέπειες στην κρίση μητροπολιτικών ιμπεριαλιστικών χωρών όπως π.χ. στη Γαλλία του Μακρόν και την επαπειλούμενη κατάρρευση της 5ης Δημοκρατίας με ανεξέλεγκτες συνέπειες για την Ε.Ε.
●Ευρώπη και Ελλάδα: Στις αντιφάσεις της ευρωπαϊκής ενοποίησης «αποτυπώνεται» επίσης με σαφήνεια η λειτουργία του ίδιου νόμου. Οι βόρειες βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες συγκεντρώνουν το υψηλό τεχνολογικό κεφάλαιο, ενώ οι χώρες του Νότου «τρέχουν» με άνισους ρυθμούς, παρά την κοινή νομισματική πολιτική. Η αντιφατική αυτή «σχέση» έχει μεταλλαχθεί σε ένα διαφορετικό βαθύ κρισιακό περιβάλλον μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, την ενεργειακή κρίση και την εμπορική σύγκρουση ΗΠΑ – Ε.Ε. Η Ελλάδα, με τομείς αιχμής, όπως η εφοπλιστική ναυτιλία και εν μέρει η πληροφορική, σ’ αυτό το περιβάλλον «συνυπάρχει» δύσκολα –για πόσο ακόμα- με δομική εξάρτηση από τον τουρισμό και την με ευρωπαϊκούς πόρους εισαγωγή τεχνολογίας σε ορισμένους προνομιακούς επιχειρησιακούς χώρους.
●Ο πόλεμος στην Ουκρανία και τη Μέση Ανατολή (Γάζα) στον οποίο εκδηλώνονται συμπυκνωμένες όλες οι κυρίαρχες αντιφάσεις του ιμπεριαλιστικού αδιέξοδου (Για την συντομία του κειμένου βλέπε αποφάσεις/ανακοινώσεις CristianRakofski και ΕΕΚ).
Ο κρίκος Λένιν – Τρότσκι και ο ν. ΣΑΑ.
Ο Λένιν, με τον «Ιμπεριαλσμό», ανέδειξε τη δομή της παγκόσμιας ιμπεριαλιστικής «ιεραρχίας» ισχύος σαν μία παγκόσμια κατάσταση του συστήματος, την ιμπεριαλιστική εποχή.
Ο Τρότσκι, με τη Διαρκή Επανάσταση, ανέπτυξε την καταλυτική στρατηγική που απαιτείται για να αντιμετωπίσουν και να ανατρέψουν, σε κάθε επίπεδο αυτής της «σχέσης», οι εκμεταλλευόμενοι αυτήν την κυριαρχία.
Αυτό που ενώνει αδιάσπαστα τη δομική ανάλυση με τη στρατηγική προοπτική είναι ακριβώς ο νόμος της Συνδυασμένης και Ανισόμερης Ανάπτυξης, ο οποίος εξηγεί το γιατί δημιουργείται αυτή η ιεραρχία και ποια είναι η διέξοδος πλέον σ’ αυτή την αντίφαση.
Στον 21ο αιώνα, με τον κόσμο να έχει ξαναμπεί με βίαιο τρόπο σε εποχή πολέμων, κρίσεων και επαναστάσεων, αυτή η τριάδα «Ιμπεριαλισμός, ο ν. ΣΑΑ, και η Διαρκής Επανάσταση» είναι απαραίτητα εργαλεία ανάλυσης, επαναστατικής οργάνωσης και ανατρεπτικής δράσης για την υπέρβαση της αντίφασης ανάμεσα στις παραγωγικές σχέσεις και τις παραγωγικές δυνάμεις.
Ο Ιμπεριαλισμός, ο Νόμος για την Συνδυασμένη και Ανισόμερη Ανάπτυξη και η Διαρκής Επανάσταση αποτελούν αναπόσπαστο «εργαλείο», αφ’ ενός κατανόησης τού γιατί οι κρίσεις είναι παγκόσμιες, γιατί οι ανισότητες βαθαίνουν με ραγδαία ταχύτητα. Και αφ’ ετέρου γιατί καμία εθνική στρατηγική –είτε εθνική κυβερνητική είτε επαναστατική– δεν μπορεί να κριθεί σε εθνικό επίπεδο, εκτός του διεθνούς πλαισίου που τις δημιουργεί και τις καθορίζει.
Η ιστορική εμπειρία και γνώση του 20ου και του 21ου αιώνα «διδάσκει» ότι η παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού δεν μπορεί να απαντηθεί με εθνικές λύσεις. Και «παρέχει» το επαναστατικό πρόγραμμα δράσης του προλεταριάτου, με όλες τις προϋποθέσεις γνώσης και οργάνωσης για την λύση αυτής της αντίφασης στο «σήμερα».
Ιούλιος – Αύγουστος 2025
