Tζακ Λόντον
TO ΣIΔEPENIO TAKOYNI
Tζακ Λόντον, TO ΣIΔEPENIO TAKOYNI, μετάφραση Άρης Aλεξάνδρου, επίμετρο Tιτίκα Δημητρούλια, εκδόσεις Γκοβόστη, Aθήνα 2011.
Ένα από τα συγκλονιστικότερα έργα της αμερικανικής λογοτεχνίας, το Σιδερένιο Tακούνι του Tζακ Λόντον κυκλοφορεί ήδη στα βιβλιοπωλεία, από τις εκδόσεις Γκοβόστη.
Mετά τη δικτατορία το έργο είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Ζαχαρόπουλος (1980) υπό τον τίτλο Σιδερένια Φτέρνα. Έκτοτε, εκδόθηκε από τον Λιβάνη, τη Σύγχρονη Εποχή κ.ά.
Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε στην Αμερική το 1907 και είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα της αμερικανικής λογοτεχνίας.
Στο μυθιστόρημά του ο (σοσιαλιστής) Tζακ Λόντον (1876-1916) περιγράφει την εργατική εξέγερση στις ΗΠΑ και την καταστολή και τυραννία του κεφαλαίου πάνω στους εργάτες. Ήρωας του έργου είναι ο Eρνέστος Έβερχαρντ, μια ηγετική μορφή της επανάστασης, όπως την αποτυπώνει η γυναίκα του Άβις σε μισοτελειωμένο χειρόγραφο που άφησε… Kανείς δεν γνώριζε την ύπαρξη του χειρογράφου επί επτά αιώνες, μέχρι το 419 της Aδελφότητας των Aνθρώπων, έτος κατά το οποίο θριάμβευσε οριστικά η σοσιαλιστική δημοκρατία.
H Άβις Έβερχαρντ περιγράφει τους αγώνες της εργατικής τάξης εναντίον της Oλιγαρχίας και τη βίαιη κατάπνιξή τους, όπως συνέβη με την κομμούνα του Σικάγο. H επανάσταση των εργατών και η αντεπανάσταση της ολιγαρχίας, της τερατώδους απόληξης του σάπιου καπιταλισμού, οι μηχανισμοί καταστολής, ο ρόλος του τύπου, η καταδυνάστευση των εργατών κι η καταδίωξη των επαναστατών, η επιβολή του σιδερένιου τακουνιού, της δικτατορίας του κεφαλαίου.
Αν και το έργο γράφτηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, πολύ πριν την άνοδο του φασισμού, είναι ένα προείκασμα της επιβολής της ναζιστικής τυραννίας αν αποτύχει η προλεταριακή επανάσταση. O Λέον Tρότσκυ, που διάβασε με καθυστέρηση 30 χρόνων το βιβλίο θα το εξυμνήσει το 1937 (βλέπε σε διπλανή στήλη).
H παρούσα έκδοση, εκτός της σημασίας του έργου καθαυτού έχει την ιδιαιτερότητά της, καθώς μεταφραστής είναι ο Άρης Aλεξάνδρου. O ποιητής και σημαντικός μεταφραστής Άρης Aλεξάνδρου (μετέφρασε Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Τσέχωφ, Αχμάτοβα κ.α.), ο συγγραφέας του περίφημου μυθιστορήματος Tο Kιβώτιο είχε μεταφράσει το έργο του Tζακ Λόντον το 1943, σε ηλικία 21 χρόνων, για λογαριασμό του Γκοβόστη. Στις δύσκολες εκείνες εποχές το βιβλίο δεν τυπώθηκε και η μετάφραση παράπεσε πίσω από κάποιους χάρτες, για να βρεθεί 70 χρόνια αργότερα και να εκδοθεί από τον ίδιο εκδοτικό οίκο.
Από την εποχή της μεταξικής δικτατορίας ο Αλεξάνδρου μαζί με μερικούς φίλους του, είχε δημιουργήσει μια ομάδα μαρξιστικού προσανατολισμού, η οποία συνέχισε τη δράση της τον πρώτο καιρό της κατοχής. Το 1941 η ομάδα αυτή προσχώρησε σε μια κομμουνιστική οργάνωση από μέλη της πρώην ΟΚΝΕ, από την οποία όμως ο Αλεξάνδρου αποχώρησε ένα χρόνο αργότερα. Από το 1944, που συνελήφθη για πρώτη φορά, ο Άρης Αλεξάνδρου γνώρισε αλληπάλληλες διώξεις. Εξορίστηκε για τις πολιτικές του ιδέες στη Λήμνο, τη Μακρόνησο, τον Άη Στράτη. Eκεί, λόγω της κριτικής του άποψης ήταν σε διπλή εξορία, από τους ανθρωποφύλακες της καπιταλιστικής δικτατορίας, αλλά και από από τη σταλινική διοίκηση των στρατοπέδων.
Με την επιβολή της δικτατορίας το 1967 διέφυγε στο Παρίσι όπου για να επιβιώσει έκανε διάφορες δουλειές. Πέθανε στο Παρίσι το 1978, ενώ ετοιμαζόταν να επιστρέψει στην Eλλάδα.
Θ. Κ.
Λεόν Τρότσκι
ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΤΖΟΑΝ ΛΟΝΤΟΝ*
Αγαπητή συντρόφισσα,
Δοκιμάζω κάποια σύγχυση να σας ομολογήσω ότι αυτές τις τελευταίες μέρες μόνο, δηλαδή με τριαντάχρονη καθυστέρηση, διάβασα για πρώτη φορά Το Σιδερένιο Τακούνι του Τζακ Λόντον. Αυτό το έργο μου προκάλεσε –το λέω μετρώντας τα λόγια μου– ζωηρή εντύπωση. Όχι μόνο για τις καλλιτεχνικές του αρετές: η μορφή του μυθιστορήματος δεν κάνει εδώ παρά να χρησιμεύει για πλαίσιο στην κοινωνική ανάλυση και πρόβλεψη. Ο συγγραφέας είναι σκόπιμα οικονόμος στη χρήση των καλλιτεχνικών μέσων. Κείνο που τον ενδιαφέρει δεν είναι η ατομική μοίρα των ηρώων του μα η μοίρα του ανθρώπινου γένους. Μ’ αυτό δε θέλω ωστόσο καθόλου να μειώσω την καλλιτεχνική αξία του έργου και κυρίως των τελευταίων κεφαλαίων του, αρχίζοντας από το δήμο του Σικάγου. Η ουσία δε βρίσκεται εκεί. Το βιβλίο με κατάπληξε με την τόλμη και την ανεξαρτησία των προβλέψεων του στον τομέα της ιστορίας.
Το παγκόσμιο εργατικό κίνημα ξετυλίχτηκε στο τέλος του περασμένου αιώνα και στις αρχές του τωρινού κάτω από το σήμα του μεταρρυθμισμού. Μια για πάντα έμοιαζε θεμελιωμένη η προοπτική για μιαν ειρηνική και συνεχή πρόοδο στην ανάπτυξη της δημοκρατίας και των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων. Σίγουρα, η ρωσική επανάσταση μαστίγωσε τη ριζοσπαστική πτέρυγα της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας κι έδοσε για κάποιον καιρό δύναμη και σφρίγος στον αναρχοσυνδικαλισμό στη Γαλλία. Το Σιδερένιο Τακούνι φέρνει άλλωστε την αναμφισβήτητη σφραγίδα του 1905. Η νίκη της αντεπανάστασης στερεωνόταν κιόλας στη Ρωσία όταν εκδόθηκε το αξιόλογο αυτό βιβλίο. Στον παγκόσμιο στίβο η ήττα του ρωσικού προλεταριάτου έδοσε στο ρεφορμισμό όχι μόνο τη δυνατότητα να επανακτήσει τις χαμένες θέσεις μα ακόμα και τα μέσα να υποτάξει ολοκληρωτικά το οργανωμένο εργατικό κίνημα. Φτάνει να θυμίσουμε ότι ίσα ίσα μέσα στα εφτά χρόνια που ακολούθησαν (από το 1907 ως το 1914) η διεθνής σοσιαλδημοκρατία έφτασε τέλος στην ωριμότητα που της χρειαζόταν για να παίξει τον ταπεινό και επαίσχυντο ρόλο της στον παγκόσμιο πόλεμο.
Ο Τζακ Λόντον μπόρεσε να εκφράσει σαν αληθινός δημιουργός την παρόρμηση που είχε δόσει η πρώτη ρωσική επανάσταση, μπόρεσε επίσης να ξανασκεφτεί στο σύνολό της τη μοίρα της καπιταλιστικής κοινωνίας στο φως αυτής της επανάστασης. Έσκυψε ολότελα ξεχωριστά πάνω στα προβλήματα που ο σημερινός επίσημος σοσιαλισμός θεωρεί οριστικά θαμένα: την αύξηση του πλούτου και της δύναμης στον ένα πόλο της κοινωνίας, της αθλιότητας και των βασάνων στον άλλο πόλο. Τη συσσώρευση του κοινωνικού μίσους, το ακατάσχετο φούσκωμα αιματηρών κατακλυσμών, όλα αυτά τα ζητήματα ο Τζακ Λόντον τάνιωσε με αφοβιά που μας αναγκάζει αδιάκοπα να αναρωτιόμαστε με κατάπληξη: πότε λοιπόν γράφτηκαν αυτές οι γραμμές; Είτανε πριν από τον πόλεμο;
Πρέπει να υπογραμμίσουμε ολότελα ξεχωριστά το ρόλο που ο Λόντον αποδίδει στην εργατική γραφειοκρατία και αριστοκρατία στην κατοπινή εξέλιξη της ανθρωπότητας. Με την υποστήριξή τους η αμερικανική πλουτοκρατία θα καταφέρει να τσακίσει το ξεσήκωμα των εργατών και να διατηρήσει τη σιδερένια δικτατορία της για τους τρεις ερχόμενους αιώνες. Δε θα συζητήσουμε με τον ποιητή πάνω σε μια προθεσμία που δε μπορεί να μη μας φαίνεται εξαιρετικά μακριά. Το σπουδαίο εδώ δεν είναι άλλωστε ο πεσιμισμός του Τζακ Λόντον, μα η φλογερή τάση του να ξετινάξει εκείνους που αφήνουν να λικνίζονται από τη ρουτίνα, να τους αναγκάσει να ανοίξουνε τα μάτια, να δουν αυτό που υπάρχει κι αυτό που είναι στο γίγνεσθαί του. Ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί επιδέξια τις μέθοδες της υπερβολής. Σπρώχνει ως το ακραίο όριό τους τις εσώτερες τάσεις του καπιταλισμού στον εξανδραποδισμό, στη σκληρότητα, στην αγριότητα και την προδοσία. Μεταχειρίζεται τους αιώνες για να μετρήσει καλύτερα την τυραννική βούληση των εκμεταλλευτών και τον προδοτικό ρόλο της εργατικής γραφειοκρατίας. Οι πιο ρομαντικές υπερβολές του είναι, στο τέλος του λογαριασμού, άπειρα πιο σωστές από τους λογιστικούς υπολογισμούς των λεγόμενων «ρεαλιστών» πολιτικών.
Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε τη συγκαταβατική ολιγοπιστία με την οποία η τοτινή επίσημη σοσιαλιστική σκέψη υποδέχτηκε τις τρομερές προβλέψεις του Τζακ Λόντον. Αν κάνει κάνεις τον κόπο να εξετάσει τις κριτικές για Το Σιδερένιο Τακούνι που δημοσιεύθηκαν τότε στις γερμανικές εφημερίδες «Neue Zeit» και «Worwaerts», στις αυστριακές εφημερίδες «Kampf» και «Arbeiter Zeitung», δε θα δυσκολευτεί να πειστεί ότι ο τριαντάρης «ρομαντικός» έβλεπε ασύγκριτα πιο μακριά απ’ όλους μαζί τους σοσιαλδημοκράτες ηγέτες κείνης της εποχής. Σ’ αυτήν την περιοχή, άλλωστε, ο Τζακ Λόντον αντέχει στη σύγκριση όχι μόνο με τους ρεφορμιστές και τους κεντριστές. Μπορεί να υποστηρίξει κάνεις με βεβαιότητα ότι στα 1907 δεν υπήρχε επαναστάτης μαρξιστής, χωρίς να εξαιρέσουμε το Λένιν και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, που να παρουσίασε με τέτοια πληρότητα την απαίσια προοπτική της ένωσης ανάμεσα στο χρηματιστικό κεφάλαιο και την εργατική αριστοκρατία. Αυτό είναι αρκετό για να ορίσει την ειδική άξια του μυθιστορήματος.
Το κεφάλαιο «Το Ωρυόμενο Κτήνος της Αβύσσου» είναι ασυζήτητα το κέντρο του έργου. Τη στιγμή όπου εκδόθηκε το μυθιστόρημα, αυτό το αποκαλυπτικό κεφάλαιο πρέπει να φάνηκε σαν το όριο του υπερβολισμού. Ό,τι έγινε κατόπι το ξεπέρασε πραγματικά. Κι ωστόσο η τελευταία λέξη της πάλης των τάξεων δεν ειπώθηκε ακόμα. Το «Κτήνος της Αβύσσου» είναι ο λαός που έχει φτάσει στο πιο ακραίο όριο εξανδραποδισμού, ταπείνωσης και εκφυλισμού. Δε θάπρεπε γι’ αυτό να ριψοκινδυνέψουμε μιλώντας για τον πεσιμισμό του καλλιτέχνη! Όχι, ο Λόντον είναι οπτιμιστής, μα ένας οπτιμιστής με βλέμμα οξύ και διαπεραστικό. «Να σε ποια άβυσσο θα μας γκρεμίσει η μπουρζουαζία αν δεν τη φέρετε στα συγκαλά της» –τέτοια είναι η σκέψη του, κι αυτή η σκέψη σήμερα αντηχεί ασύγκριτα πιο επίκαιρα και πιο ζωντανά απ’ ό,τι εδώ και τριάντα τόσα χρόνια. Τέλος, τίποτα δεν είναι πιο εκπληκτικό στο έργο του Τζακ Λόντον από την αληθινά προφητική πρόβλεψη για τις μέθοδες που Το Σιδερένιο Τακούνι θα χρησιμοποιήσει για να διατηρήσει την κυριαρχία του πάνω στην τσακισμένη ανθρωπότητα. Ο Λόντον προβάλλει μεγαλόπρεπα ελεύθερος από ρεφορμιστικές και πατσιφιστικές αυταπάτες. Στον πίνακά του για το μέλλον δεν αφήνει απολύτως τίποτα από δημοκρατία και ειρηνική πρόοδο. Πάνω από τη μάζα των απόκληρων υψώνονται οι κάστες της εργατικής αριστοκρατίας, του πραιτωριανού στρατού, του παντοδύναμου αστυνομικού μηχανισμού και της χρηματιστικής ολιγαρχίας που επιστεγάζει όλο το οικοδόμημα. Όταν διαβάζει κάνεις αυτές τις γραμμές, δεν πιστεύει στα μάτια του: είναι μια εικόνα του φασισμού, της οικονομίας του, της κυβερνητικής τεχνικής του και της πολιτικής ψυχολογίας του (οι σελίδες 299, 300 και η σημείωση στη σελίδα 301 είναι εξαιρετικά αξιοπρόσεκτες). Ένα γεγονός είναι αναμφισβήτητο: από το 1907 ο Τζακ Λόντον πρόβλεψε και περιέγραψε το φασιστικό καθεστώς σαν το αναπόδραστο αποτέλεσμα της ήττας της προλεταριακής επανάστασης. Όποια και νάναι τα επιμέρους «σφάλματα» του μυθιστορήματος –και υπάρχουν τέτοια– δε μπορούμε να μην υποκλιθούμε μπροστά στη δυνατή ενόραση του επαναστάτη καλλιτέχνη.
Γράφω αυτές τις γραμμές βιαστικά. Φοβάμαι πολύ μήπως οι περιστάσεις δε μου επιτρέψουν να ολοκληρώσω την αξιολόγησή μου για τον Τζακ Λόντον. Θα προσπαθήσω να διαβάσω αργότερα τα άλλα έργα που μου έχετε στείλει και να σας πω τι σκέφτομαι γι’ αυτά. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τα γράμματά μου όπως η ίδια κρίνετε αναγκαίο. Σας εύχομαι να πετύχετε στην εργασία που έχετε αναλάβει για τη βιογραφία του μεγάλου άντρα που είτανε πατέρας σας.
Με τους εγκάρδιους χαιρετισμούς μου
ΛΕΟΝ ΤΡΟΤΣΚΙ
Κογιοακάν (Μεξικό), 16 Οκτώβρη 1937
- Η Τζόαν Λόντον είναι η κόρη του Τζακ Λόντον
- [Παρατίθεται από το Λεόν Τρότσκι, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, εκδόσεις Αλλαγή, Αθήνα 1984]
