Ο κοινωνικός αποκλεισμός ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου
Όψεις της βιοπολιτικής στην εποχή της κρίσης και συλλογικές αντιστάσεις
της Κατερίνας Μάτσα
μέρος 2ο (τελευταίο)
Εστίες αντίστασης –συλλογικές δράσεις
Μέσα σ’ αυτήν τη κρίση διακυβερνησιμότητας όπως θα την χαρακτήριζε ο Φουκώ, με τους τεχνοκράτες του κεφαλαίου να παρουσιάζονται ως κυβερνήτες-σωτήρες η αδυναμία της διαχείρισης του πληθυσμού από την κυρίαρχη εξουσία στο πιο θεμελιακό επίπεδο της ζωής του πυροδοτεί ήδη μαζικές αντιστάσεις και «αντισυμπεριφορές» σε πλανητική κλίμακα, από το Occupy Wall street movement ως την Aραβική Eπανάσταση και τη δεύτερη επανάσταση της πλατείας Ταχρίρ, καθώς και προεπαναστατικές καταστάσεις όπως αυτή στη χρεοκοπημένη Ελλάδα21.
Στην πάλη ενάντια στις συνέπειες της κρίσης στη ζωή των ανθρώπων αρχίζουν να δημιουργούνται εστίες αντίστασης από ομάδες του πληθυσμού. Με τη δράση τους στο πεδίο του κοινωνικού δεσμού διαμορφώνουν τους όρους μιας συνάντησης με τον Άλλο, μιας συνάντησης των βιωμάτων της ντροπής, της εγκατάλειψης, της απελπισίας των αποκλεισμένων με τα βιώματα της ανυπακοής και της αγανάκτησης των εξεγερμένων.
Σ΄ αυτό το πλαίσιο η ίδια η αντιμετώπιση της ψυχικής οδύνης όπως εκφράζεται στην ψυχική διαταραχή ,αποκτά και μια πολιτική διάσταση και το αίτημα της βοήθειας που απευθύνεται από τους πάσχοντες προς τους ειδικούς αποκτά το χαρακτήρα του αιτήματος ενός δεσμού συναισθηματικού, ανθρώπινου που πρέπει να οικοδομηθεί22. Να οικοδομηθεί μέσα από την κοινή δράση μιας συμπάσχουσας και μαχόμενης ομάδας. Η φροντίδα σε όλα τα επίπεδα – της θεραπείας, της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και της πρόληψης – απαιτεί και προϋποθέτει εκείνη τη συνάντηση με τον Άλλο, που θα γίνει ένας τόπος ανταλλαγής και μοιράσματος συναισθημάτων, ιδεών και πράξεων. Ένας τόπος όλων των καταπατημένων από το σύστημα δικαιωμάτων (κοινωνικών και πολιτικών) των καταπιεσμένων.
Σ’ αυτόν τον τόπο, που μπορεί να πάρει διάφορες μορφές αυτοοργάνωσης (κοινωνικά δίκτυα, δίκτυα αλληλεγγύης, κοινωνικά ιατρεία, όπως αυτά που λειτουργούν στα Πετράλωνα ή στη Θεσσαλονίκη, υλοποιώντας αποφάσεις των τοπικών λαϊκών συνελεύσεων) μπορεί να αναδειχθεί ο κοινωνικός ρόλος της ψυχικής οδύνης, αφού οι ψυχικές εκδηλώσεις δεν αντανακλούν παρά τη βία που γεννά η κοινωνία, αφήνοντας βαθειά τα χνάρια της στον ευαίσθητο ψυχισμό των πιο ευάλωτων στοιχείων της. Εδώ μπορεί να γίνει πράξη και μια άλλη προσέγγιση της ψυχικής διαταραχής, μια προσέγγιση ανοιχτή στην κοινωνία και το διάλογο, σε σύγκρουση με την θετικιστική αναγωγιστική λογική, και την κυρίαρχη, βιολογικής κατεύθυνσης ψυχιατρική, που επικεντρώνεται στο σύμπτωμα και εξαντλείται, εν πολλοίς, στη συνταγογράφηση ψυχοφαρμάκων.
Αυτή η Άλλη, η Κοινωνική Ψυχιατρική, που ασκείται από τους λειτουργούς της, όχι στα ιδιωτικά ιατρεία επί χρήμασι, αλλά μέσα στην κοινότητα και δωρεάν, προσεγγίζει το πάσχον υποκείμενο στη ολότητα των σχέσεων του. Το προσεγγίζει με σεβασμό, όχι ως αντικείμενο ψυχιατρικής φροντίδας αλλά ως συμμέτοχο και ενεργό συντελεστή κοινωνικών πρακτικών, που αλλάζοντας τους όρους της ζωής του αποκαθιστώντας τη χαμένη του κοινωνική ταυτότητα δρούν ιαματικά και στον ψυχισμό του. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διευρύνεται εξαιρετικά και το φάσμα των δυνατών παρεμβάσεων του ειδικού, (ψυχίατρου, ψυχολόγου, κοινωνικού λειτουργού, θεραπευτή) και το ψυχοφάρμακο, όπου κρίνεται αναγκαίο, λειτουργεί επικουρικά, ενισχύοντας και όχι εμποδίζοντας την κοινωνική λειτουργία αυτού του υποκειμένου, ικανού να αναλάβει τις ευθύνες της αλλαγής του τρόπου της ζωής του.
Μόνο μέσα απ΄αυτή την κοινωνική πράξη δημιουργούνται οι αναγκαίοι όροι της μάχης ενάντια στον κοινωνικό αποκλεισμό.
Όλες οι δράσεις ειδικών και μη ,με την συμμετοχή και των ίδιων των πασχόντων και των αποκλεισμένων , στα πλαίσια της ομάδας και της συλλογικότητας που αναπτύσσεται, αποκτούν, κατά κύριο λόγο πολιτικό χαρακτήρα. Δεν μπορεί να υπάρχει αλληλεγγύη σε μια κοινωνία ακραίας εξατομίκευσης έξω από τη πολιτική πράξη της συνάντησης με τον κοινωνικό Άλλο, της σύγκρουσης και της ρήξης, με τις κατεστημένες αντιλήψεις και πρακτικές της εμπορευματοποίησης των κοινωνικών αγαθών (της Υγείας, της Παιδείας κλπ), με της υποκατάστασης του κράτους πρόνοιας από NGO!
Η ρήξη μπορεί να πάρει πολλές μορφές, όταν η φαντασία των καταπιεσμένων τροφοδοτήσει το κοινωνικό φαντασιακό. «Ο δρόμος ανοίγει καθώς προχωρούμε» λέει ο σπουδαίος γάλλος ψυχίατρος J. Oury23.
Με το ίδιο πνεύμα πρέπει να προσεγγίσουμε και το χώρο των εξαρτήσεων όπου το πρόταγμα πρέπει να είναι η απεξάρτηση και όχι η συντήρηση της εξάρτησης μέσω των υποκατάστατων. Αυτό δεν έχει μόνο θεραπευτικό αλλά πρώτιστα πολιτικό χαρακτήρα. Από αυτό το όραμα κοινωνικής και ατομικής χειραφέτησης εμπνέεται και η μάχη για την απεξάρτηση και την κοινωνική επανένταξη των εξαρτημένων ατόμων που εντάσσονται στα «στεγνά» θεραπευτικά προγράμματα. Μέσα από την συμμετοχή των ίδιων των απεξαρτημένων σε συλλογικές διαδικασίες στο θεραπευτικό πρόγραμμα και μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι γίνονται ικανοί αυτοί οι πρώην αποκλεισμένοι να συνειδητοποιήσουν τις αιτίες της εξάρτησής τους και να αντιπαραταχθούν στην πράξη με τους όρους του δικού τους και κάθε αποκλεισμού. Παίρνοντας πρωτοβουλίες και οργανώνοντας διάφορες μορφές συλλογικής χειραφετητικής και δημιουργικής δράσης μπορούν να αποκτήσουν το αναγκαίο αίσθημα αυτοεκτίμησης και το κίνητρο να συνεχίσουν να αγωνίζονται για να βγουν οριστικά από το κοινωνικό περιθώριο.
Γιατί μόνο ως κοινωνικά άτομα μπορούν οι απεξαρτημένοι να κατακτήσουν μια ισότιμη με όλους θέση μέσα στο κοινωνικό σύνολο Μόνο ως κοινωνικά άτομα μπορούν να οραματίζονται, να αποκτούν κοινωνικά πρότυπα και να αντλούν θάρρος και έμπνευση στους καθημερινούς μεγάλους και μικρούς αγώνες που δίνουν .
Σ’ αυτή την πορεία, το κοινωνικό πρόταγμα της άρσης κάθε μορφής αποκλεισμού γίνεται για τους όλους τους καταπιεσμένους και τους κοινωνικά αποκλεισμένους πηγή έμπνευσης της επαναστατικής πράξης ανατροπής του καπιταλιστικού συστήματος, της μηχανής που γεννά αποκλεισμούς και δυστυχία.
Γιατί η σύναψη κοινωνικών δεσμών, αληθινών δεσμών αλληλεγγύης, είναι δυνατή μόνο στα πλαίσια συλλογικών πρακτικών αντισυστημικής δράσης, που συμβάλουν στην άρση των όρων κοινωνικής αλλοτρίωσης και αποξένωσης των ανθρώπων από τον εαυτό τους και τους άλλους για την κατάκτηση της ελευθερίας τους .
Γιατί η ελευθερία δεν εξαντλείται στην απουσία καταναγκασμού αλλά ανάγεται στη θετική δύναμη με την οποία ο άνθρωπος μπορεί να επιβεβαιώσει την «αληθινή ατομικότητα του, όπως την περιγράφει ο Μάρξ, δηλαδή την ενεργητική ανάπτυξη, την πραγμάτωση όλων των δυνατοτήτων και των αναγκών του, την ολοκληρωμένη και πλήρη έντασης συνεργασία με τους συνανθρώπους του, μέσα σε κλίμα αμοιβαιότητας, με απώτερο στόχο την ιδιοποίηση της ελευθερης δραστηριότητας.24 Η αυτονομία του ανθρώπου, όπως αναλύει ο Istvan Mezsaros25 η ανάδειξη της μοναδικότητας του ως υποκειμένου αποτελεί την πραγμάτωση της αυθεντικά κοινωνικής φύσης του
Μόνο μέσα σ΄αυτή την διαδικασία, που αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα, εσωτερικά και εξωτερικά μπορεί να δημιουργηθούν οι αναγκαίοι όροι για μια πραγματική συνάρθρωση του κοινωνικού με το ψυχικό, για να ξαναβρεί το χαμένο της νόημα η ανθρώπινη υπόσταση. Μέσα σε τέτοιες διαδικασίες γίνεται δυνατή και η διάλυση κάθε αυταπάτης, που σκόπιμα καλλιεργείται από την κυρίαρχη ιδεολογία, με την αμέριστη συνδρομή των ΜΜΕ, ότι είναι δυνατόν να εξανθρωπισθεί αυτό τα απάνθρωπο σύστημα, που αποανθρωποποιεί και συνθλίβει μέσα στην κρίση του την ανθρώπινη ύπαρξη.
Μέσα από αυτές τις συλλογικές πρακτικές, πολύμορφες και ελκυστικές, γίνεσαι ικανός, ακόμα και μέσα στη μπόρα της κρίσης και παρά τις πιέσεις, εσωτερικές και εξωτερικές, που ασκούνται πάνω σου, «να στέκεσαι όρθιος», όπως θα έλεγε ο ποιητής Paul Celan. Να στέκεσαι όρθιος σημαίνει, πάνω απ’όλα να αντιστέκεσαι.
Σε μια άλλη εποχή, στην Ελλάδα της γερμανικής κατοχής, οι σπουδαίοι ψυχίατροι Σκούρας, Καλούτσης, Χατζηδήμος και Παπαδημητρίου26 μελέτησαν τις ψυχολογικές αντιδράσεις του πληθυσμού μέσα σ’ εκείνες τις ακραίες συνθήκες και τις κατέγραψαν στο σπουδαίο βιβλίο τους «Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους». Εκεί αναδεικνύεται καθαρά ότι κατάφεραν να γλυτώσουν την κατάθλιψη και την ψυχική εκμηδένιση όσοι ανέπτυξαν την ψυχολογία της αντίστασης, συμμετέχοντας σε συλλογικές πράξεις αντίστασης και ξεπερνώντας τους όρους της θανατηφόρας εξατομίκευσης τους.
Στη σημερινή εποχή η συλλογική αντίσταση και η κοινωνική ανατρεπτική πράξη, παίρνουν και πάλι τον χαρακτήρα της προϋπόθεσης για τη βιολογική και κοινωνική επιβίωση, κάνοντας μας ικανούς να κινηθούμε στον αστερισμό του Συμβάντος, όπως το ορίζει ο Alain Badiou, με όραμα την καθολική κοινωνική χειραφέτηση.
Μόνο με αυτόν τον τρόπο το μουντό χρώμα της κατάθλιψης και του θανάτου μπορεί να μετατραπεί στο κόκκινο της φωτιάς και της Επανάστασης, «εξαρπάζοντας ιαματικά τον πλανήτη» όπως θα έλεγε ο ποιητής Ν. Καρούζος27
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Bauman “Σπαταλησμένες ζωές. Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας” εκδ. Κατάρτι, σελ 116, 2005
2. Serge Paugam “Pouverté et exclusion. La force des contrastes sociales » L’ état des savoirs. Ed. L’ Harmattan, 1996
3. R.Castel “Les pièges de l’ exclusion. Lien social et politique”, Riac, 1995
4. Olivier Douville, “Exclusing et corps extrêmes”, Corps Extrême 2/Art et Anthropologie, ed L’ esprit du temps, 2004
5. J.P. Martin « Psychiatrie dans la ville » Toulouse, érès, 2000
6. Αγγελική Σουμάνη, Γιώργος Κωνσταντόπουλος , Δημήτρης Πλουμπίδης « Ο ψυχικός πόνος και η φαινομενολογία της αυτοκτονίας», «Σύναψις» τ. 23 , Οκτ. Νοε. Δεκ. 2011
7. D.Stucklet et al. “The public health effect of economic crises and alternative policy responses in Europe Q an empirical analysis” The Lancet, vol 379, July 25, 2009
8. «Πληθαίνουν οι αυτόχειρες» Εφημερίδα «Καθημερινή» 12-1-2012
9. “Le monde” 16/11/2011
10. EMCDDA. “ Annual Report on the state of the drug problem in the European Union and Norway,” 2002
11. Σταυρόπουλος Β & Μόττη-Στεφανίδη Φ (2011) Επιδημιολογικά μεγέθη, ατομικά και διαδικτυακά χαρακτηριστικά υψηλού κινδύνου για την κατάχρηση διαδικτύου από εφήβους» 13ο Συνέδριο Πανελλήνιο Ψυχολογικής Έρευνας Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας, Αθήνα
12. Χρόνη Δ, Τσουκαλά Ι,& Σταυρόπουλος Β (2011) « Δεδομένα κλινικού πληθυσμού εξαρτημένων από το διαδίκτυο του Τμήματος Προβληματικής Χρήσης Διαδικτύου της Μονάδας Απεξάρτησης 18 Άνω» 13ο Συνέδριο Πανελλήνιο Ψυχολογικής Έρευνας Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας, Αθήνα
13. Kentikelenis A, Karanikolos M, Papanikolas I, Basu S, Mckee M, Stuckler D “ Health effects of financial crisis : omens of a Greek tragedy” Lancet, Oct 10, 2011
14. R. Kaës “La structuration de la psyché dans le malaise du monde moderne » στο La santé mentale en actes (dir)
15. Alain Ehrenberg “ La question mentale” στο « La question mentale en actes » dir J Futros et Christian Laval ed eres, 2005
16. Ο. Douville “ Pour introduire I’ idée d’ une mélancolisation du lien social » Cliniques Méditerranéennes
17. . M Foucault “Histoire de la sexualite” tI , ed Gallimard, 1976
18. Ν.Polyzos “NHS and financial crisis in Greece : an effect to stabilize and improve services and outcomes”(email: secretary.gen@yyka .gov.gr )
19. Μ. Φουκώ « Οι μη κανονικοί» Εκδ. «Εστία» σ. 310
20. Θόδωρος Μεγαλοοικονόμου « Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία : προς μια ψυχιατρική κατ΄επιταγήν του Μνημονίου» Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση, Δεκέμβρης 2011
21. Σάββας Μιχαήλ «Βιοεξουσία και Διαρκής Επανάσταση. Από τον Foucault στον Μαρξ», Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση, Δεκέμβρης 2011
22. J. Furtos « Metamorphose de la demande et engagement dans le soin » Rhizome 2, 2000
23. Jean Oury “Asile” στο P. Chemla (sous la direction de) Asile ? Toulouse, érès, 1999, σ. 171-174
24. B. Ollman “Alienation” sec.edition,1976 Camdridge University Press . σ.115
25. Istran Meszazos “Beyond Capital” Merlin Press, London ,σ.878-894.
26. Φ. Σκούρας, Α Χατζηδήμος, Α. Καλούτσης, Γ παπαδημητρίου «Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους» Εκδ. Οδυσσέας, Τριαψις Λόγος,3 1η εκδ. 1991
27. Ν. Καρούζος « Μια λάμψη που δεν έχει τέλος» Ποιήματα Β’ Ίκαρος 1994 σ. 560
* H Kατερίνα Mάτσα είναι η επιστημονικά υπεύθυνη στη μονάδα απεξάρτησης 18άνω. Tο κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Oυτοπία, τεύχος 99
Νέα Προοπτική τεύχος#534# Σάββατο 29 Σεπτέμβρη 2012
